Mishellanea 4 (2004)

Motyw anioła w literaturze polskiego ´sredniowiecza
na tle tradycji ikonograficznej i teologicznej

R

OZALIA

S

ŁODCZYK

„Pi˛ekno nale ˙z ˛

ace do Boga — tak proste, tak dobre, tak w swojej zasadzie

doskonałe — jest całkowicie niezmieszane z czym´s, co jest do ´n niepodobne,

ale pozwala ka ˙zdemu, wedle jego zasług, uczestniczy´c w swoim ´swietle i

doskonali go w najbardziej boskim wtajemniczeniu, harmonijnie kształtuj ˛

ac

inicjowanych na podobie ´nstwo swojej własnej, niezmiennej formy.”

Pseudo–Dionizy Aeropagita, Hierarchia niebia ´nska [2, s. 59]

Niew ˛

atpliwie niełatwo jest mówi´c i pisa´c o czym´s, co trudno uchwytne nawet

dla duszy i serca, czego nie mo ˙zna pozna´c empirycznie, do czego mo ˙zna co
najwy ˙zej przybli ˙za´c si˛e jak do Tajemnicy, której nigdy nie zdoła si˛e poj ˛

a´c. W

mojej pracy chciałabym przybli ˙zy´c si˛e nieco do tej tajemnicy, jak ˛

a s ˛

a „sub-

stancje niebieskie” — aniołowie. Przyjrz˛e si˛e sposobowi, w jaki pisali o an-
iołach twórcy ´sredniowieczni. Spróbuj˛e tak ˙ze przyrówna´c sytuacj˛e „anielskiej
literatury” polskiej do „anielskiej sztuki” XIII-XV w. i do my´sli teologicznej
dotycz ˛

acej aniołów.

Anioł (gr. angelos, łac. angelus) to istota duchowa, w hierarchii
bytów zajmuj ˛

aca miejsce mi˛edzy Bogiem a lud´zmi; nazwa „an-

ioł” oznacza nie natur˛e, lecz funkcj˛e aniołów jako wysłanników lub
posła ´nców Boga. [3, s. 606]

Aniołowie s ˛

a rzecznikami Boga,

gdy ma by´c przekazane z nieba na ziemi˛e jakie´s nadnaturalne
pouczenia, to wła´snie oni s ˛

a tymi tajemniczymi zwiastunami owej

nowiny. [5, s. 51]

Zajmuj ˛

a specjalne miejsce na drabinie bytów, s ˛

a odr˛ebni od wszelkich innych

stworze ´n.

Nie b˛ed˛e pisa´c o rozwoju doktryny anielskiej, o koncepcjach poszczegól-

nych filozofów–teologów, gdy ˙z nie to jest celem pracy.

Uwa ˙zam jednak,

˙ze konieczne jest przywołanie chocia ˙zby podstawowych kwestii dotycz ˛

acych

bytów niebieskich, nie sposób bowiem pisa´c o aniołach nie podkre´sliwszy
wcze´sniej jaki rodzaj istnienia mamy na my´sli. Katechizm Ko´scioła Katolickiego

2 / M

OTYW ANIOŁA W LITERATURZE

. . . • Mishellanea 4

(KKK, 328) mówi, ˙ze istnienie istot duchowych, niecielesnych, które Pismo

´Sw. nazywa zazwyczaj aniołami, jest prawd ˛a wiary. Pismo i tradycja Ko´s-

cioła jednoznacznie potwierdzaj ˛

a, ˙ze byty te zostały powołane do istnienia, a

jako stworzenia czysto duchowe, niecielesne s ˛

a nie´smiertelne

1

. Sobór Nicejski

(325 r.) sformułował prawd˛e o aniołach:

Wierzymy w jednego Boga Ojca Wszechmog ˛

acego, stworzyciela

wszystkich rzeczy widzialnych [do jakich nale ˙zy ´swiat, w którym

˙zyjemy] i niewidzialnych [jakimi s ˛

a czyste duchy, które nazywamy

te ˙z aniołami].

Sobór Latera ´nski IV (1215 r.) potwierdził t˛e prawd˛e, stwierdzaj ˛

ac, ˙ze Bóg

od pocz ˛

atku czasu, utworzył jednakowo z nico´sci i jeden, i drugi

rodzaj stworze ´n, tj. istoty duchowe i materialne: aniołów i ´swiat,
a na koniec natur˛e ludzk ˛

a jakby ł ˛

acz ˛

ac ˛

a te dwa ´swiaty, zło ˙zon ˛

a z

duszy i ciała. [7, s. 42]

Je´sli chodzi o posta´c aniołów, to pierwsi Ojcowie Ko´scioła zasadniczo wyk-
luczali u tych istnie ´n ciało materialne, ale uwa ˙zali, ˙ze s ˛

a one zbudowane

z jakiej´s materii odpowiadaj ˛

acej naturze aniołów, odmiennej od ludzkiej —

np.

´sw.

Augustyn, podobnie jak Jan Damasce ´nski, mówił o ognistym,

powietrznym, subtelnym ciele. Natomiast ´sw. Tomasz z Akwinu jednoz-
nacznie zanegował cielesno´s´c czy eteryczno´s´c natury anielskiej, Sobór Lat-
era ´nski IV nazywa aniołów istotami duchowymi; dzi´s powszechnie przyj-
mowana jest czysta duchowo´s´c aniołów. Jednak aniołowie czasami ukazuj ˛

a si˛e

ludziom. Czy przyjmuj ˛

a wówczas jaki´s sposób cielesnego istnienia, czy mo ˙ze

ich duchowe poznanie zostaje przeło ˙zone w umy´sle człowieka na konkretny
obraz? Działa w ka ˙zdym razie jaka´s moc, która umo ˙zliwia ludziom kontakt z
aniołami [7, s. 47].

Aniołowie maj ˛

a rozum i wol˛e, działaj ˛

a, poznaj ˛

a siebie, ka ˙zd ˛

a rzecz stwor-

zon ˛

a i Boga, nie znaj ˛

a jednak tajemnic innych aniołów ani zagadek ludzkich

serc. Miejscem, w którym przebywaj ˛

a jest niebo; kiedy na ziemi wykonuj ˛

a

swoje misje, nie trac ˛

a kontaktu z niebem

2

— przebywaj ˛

a w´sród ludzi i jed-

nocze´snie ogl ˛

adaj ˛

a Boga. Ludzie nie s ˛

a w stanie poj ˛

a´c sposobu istnienia i

poznawania czystych duchów. Teologowie starali si˛e interpretowa´c informa-
cje o wielkiej liczbie aniołów, które pojawiaj ˛

a si˛e w Pi´smie ´Sw., a tak ˙ze nazwy

odnosz ˛

ace si˛e do pojedynczych aniołów i do ich zespołów. Doprowadziło to

do tworzenia hierarchii anielskich — zawa ˙zyło na takim działaniu przeko-
nanie, ˙ze aniołowie ł ˛

acz ˛

a si˛e w pewne społeczno´sci zgodnie ze stopniem swej

doskonało´sci, odpowiednio do zada ´n, które maj ˛

a do spełnienia (najbardziej

znany jest podział Pseudo–Dionizego Aeropagity, o którym b˛edzie jeszcze
mowa). Współczesny Katechizm Ko´scioła Katolickiego nie zajmuje si˛e jednak
ani kwesti ˛

a liczby, ani hierarchii anielskiej, nie maj ˛

a one bowiem zasadniczego

znaczenia w angelologii.

1

Kwesti ˛

a t ˛

a zajmował si˛e m.in. ´sw. Tomasz z Akwinu; pisał, ˙ze aniołowie s ˛

a niezniszczalni,

nie´smiertelni, poniewa ˙z dana rzecz ulega rozkładowi, gdy jej forma oddzieli si˛e od materii, a anioł
jest sam ˛

a form ˛

a; „istnienie za´s z charakteru swojego przysługuje formie; ka ˙zda bowiem rzecz jest

bytem rzeczywistym przez to samo, ˙ze ma form˛e; co do materii, to ona jest bytem rzeczywistym
poprzez form˛e” [8, t.4, s.145-147].

2

„Niebo” lub „niebiosa” mog ˛

a oznacza´c firmament (por. Ps 19, 2), „miejsce przebywania” Boga

czy mo ˙ze raczej sposób istnienia Boga („Ojcze nasz, który´s jest w niebie”, Mt 5, 16), tak ˙ze „miejsce
przebywania” stworze ´n duchowych — aniołów, które otaczaj ˛

a Boga.

Mishellanea 4 • R

OZALIA

S

ŁODCZYK

/ 3

Powy ˙zsze zagadnienia stanowi ˛

a istotny kontekst dla interpretacji tekstów

literackich, które zakładaj ˛

a wiedz˛e teologiczn ˛

a czytaj ˛

acego, nie poruszaj ˛

a ju ˙z

bezpo´srednio kwestii istnienia aniołów, ich sposobu poznawania (co czyni ˛

a

m.in. teksty filozoficzne i teologiczne), skupiaj ˛

a si˛e raczej na funkcjach czystych

inteligencji, opisuj ˛

a ich uczestnictwo i rol˛e w pewnych wydarzeniach.

Czytamy w Pi´smie ´Sw., ˙ze aniołowie zostali stworzeni przez Chrystusa i

dla Chrystusa (Kol 1, 16), ˙ze s ˛

a Jemu przyporz ˛

adkowani, towarzysz ˛

a Mu w

trakcie jego zbawczego dzieła na ziemi. Całe ˙zycie Chrystusa „od Wcielenia
do Wniebowst ˛

apienia jest otoczone adoracj ˛

a i słu ˙zb ˛

a aniołów” (KKK, 333).

Wła´snie w Ewangeliach szczególnie cz˛esto mówi si˛e o słu ˙z ˛

acych Bogu an-

iołach, nazywanych „aniołami z nieba” (Łk 22 , 43), „aniołami niebieskimi”
(Mt 24, 36), „aniołami ´swi˛etymi” (Mk 8, 38; Łk 9, 26) — nale ˙z ˛

a do Boga i uczest-

nicz ˛

a w Jego ´swi˛eto´sci. Wprawdzie byty niebieskie rzadko pojawiaj ˛

a si˛e w

czasie publicznej działalno´sci Chrystusa, ale Towarzysz ˛

a Mu we wszystkich

przełomowych chwilach Jego dzieła zbawienia. Charakterystyczne jest te ˙z to,

˙ze

Nowy Testament nie przywi ˛

azuje wagi do opisu zewn˛etrznego

anielskich objawie ´n, lecz koncentruje si˛e na tym, co maj ˛

a oni do

powiedzenia. [7, s. 23]

W tekstach staropolskich łatwo zauwa ˙zalne s ˛

a obie prawidłowo´sci — teksty

te mówi ˛

a o aniołach, kiedy przedstawiaj ˛

a najwa ˙zniejsze zdarzenia zwi ˛

azane

z Jezusem i Jego Matk ˛

a — Zwiastowanie, Narodzenie, Wniebowst ˛

apienie,

Wniebowzi˛ecie. Poza tym przekazywana jest tre´s´c posłannictwa aniołów, czyn-
no´sci przez nich spełniane, ale nie ma informacji o ich wygl ˛

adzie, atrybutach,

nieliczne s ˛

a uwagi natury estetycznej — dotycz ˛

ace np. koloru, ´swiatła, układu

postaci, gestów etc. Dlatego trudno znale´z´c bezpo´srednie analogie mi˛edzy
opisem danej sceny w tek´scie literackim a malarsk ˛

a realizacj ˛

a zdarzenia.

´Zródłem zarówno dla sztuki jak i literatury pozostaje Pismo, które tak ˙ze nie po-

daje tych informacji. St ˛

ad — z jednej strony tekst literacki nie rozwija w ˛

atków

nieistotnych dla moralno-religijnego wyd´zwi˛eku utworu, z drugiej strony —
malarze czy rze´zbiarze maj ˛

a do´s´c du ˙z ˛

a swobod˛e, bowiem w Pi´smie znajduj ˛

a

tylko krótkie opisy, najcz˛e´sciej z pomini˛eciem informacji dotycz ˛

acych czasu,

przestrzeni, wygl ˛

adu i gestów postaci.

Odwołuj˛e si˛e do utworów literatury polskiego ´sredniowiecza zgodnie z ich

tre´sci ˛

a i chronologi ˛

a zdarze ´n, rozpoczn˛e zatem od opisów Zwiastowania.

Wszystkie ´zródła, do których si˛e odnosz˛e, opisuj ˛

a to zdarzenie krótko i w

podobny sposób — s ˛

a to wła´sciwie parafrazy tekstu Ewangelii. Znajdujemy

informacje o posłaniu anioła Gabriela, cz˛esto przytaczane s ˛

a jego słowa, mowa

o poruszeniu Marii, ma tak ˙ze miejsce wezwanie ludzi do rado´sci i chwalenia
Boga z powodu tego wydarzenia:

Anjoł Gabryjel zwiastował:
Zdrowa je´s, Panno miło´sci,
Porodzisz przez bole´sci.
Radujmy si˛e, weselmy si˛e!

Zstała´c si˛e rzecz wielmi dziwna [4, s. 93]

O Maryja, wesela´s pełna,

4 / M

OTYW ANIOŁA W LITERATURZE

. . . • Mishellanea 4

Od anjoła pozdrowiona,
Syna´s Bo ˙zego pocz˛eła.

O Maryja, kwiatku panie ´nski [4, s. 158]

W innej pie´sni nast˛epuje bezpo´sredni zwrot podmiotu lirycznego do adresata,
którym jest Matka Bo ˙za:

Zdrowa´s od anjoła
Pozdrowienie wzi˛eła,
Jezusa´s pocz˛eła. [4, s. 183]

Kolejny tekst zwraca uwag˛e na samego posła ´nca, którego nazywa posłem —
wyra´znie wi˛ec okre´slona zostaje funkcja anioła jako wysłannika Boga, ten sam
utwór okre´sla równie ˙z anioła jako „miło´snika człowieczego”, zatem wskazuje
na gł˛ebokie relacje jakie zachodz ˛

a mi˛edzy bytami niebieskimi a lud´zmi —

dwoma nie przystaj ˛

acymi do siebie, a jednak stykaj ˛

acymi si˛e ´swiatami:

Archanioła posłał,
Który moc bosk ˛

a miał;

do Panny Maryjej
Poselstwo wyrzec miał
Miło´snik człowieczy.

Nast˛epuje te ˙z bezpo´sredni zwrot wprost do samego posła ´nca:

Powiedz ˙ze po´sle
Kto to poselstwo ´sle?
Wyjaw co skrytego
Zakonu Starego
Z urz˛edu swojego.
Przyst ˛

ap ku Pannie,

Pozdrow j ˛

a pokornie. [4, s. 181–182]

Zatem anioł jest tu traktowany jak poseł Bo ˙zy, ale zarazem kto´s, do kogo
mo ˙zna si˛e bezpo´srednio, czasem nawet czule zwraca´c. W innej pie´sni posła ´nca
okre´sla si˛e jako „dziewcz˛e archanioła” (Posłał przez anjoły), co tak ˙ze ´swiadczy
o blisko´sci mi˛edzy aniołem a człowiekiem, Bo ˙zy posłaniec nie tylko przynosi
Dobr ˛

a Nowin˛e, ale tak ˙ze jest pi˛ekny, czysty i godny. Gdzie indziej znów zwró-

cona zostaje uwaga na pokor˛e i posłusze ´nstwo, które wła´sciwe s ˛

a aniołom:

Pozdrowienie gdy jej dawał,

´Smiernie[pokornie] si˛e s ni ˛a rozmawiał

Archanioł Gabryjel.

Mocne boskie tajemno´sci cite[s. 139]sredpiesnrelig

Do tego samego posła ´nca zwraca si˛e bolej ˛

aca pod krzy ˙zem Maria:

O anjele Gabriele,
Gdzie jest ono twe wesele,
Co ˙ze´s mi go obiecował tak barzo wiele.

Posłuchajcie bracia miła [4, s. 144]

Mishellanea 4 • R

OZALIA

S

ŁODCZYK

/ 5

W Rozmy´slaniu przemyskim znajdujemy tekst Czcienie o zwiastowaniu miłego
Jezusa, niemal całkowicie zgodny ze słowami Ewangelii. Tak ˙ze tutaj pojawia
si˛e nie jaki´s anonimowy anioł, archanioł czy poseł, ale Gabriel (imi˛e to znaczy
„Bóg jest moj ˛

a moc ˛

a”, zatem ´zródłem ˙zycia i działania) — anioł ksi˛e ˙zyca i nar-

odzin, którego kult rozwijał si˛e od X w.

W sztuce Zwiastowanie przedstawiane było bardzo cz˛esto, jest to najcz˛e´sciej

uprawiany temat anielski w malarstwie; mo ˙zna wskaza´c na pewien schemat
ikonograficzny w jego przedstawieniu: Maria najcz˛e´sciej siedzi, czasem stoi,
zwraca si˛e ku aniołowi, który kl˛eczy przed ni ˛

a lub gł˛eboko si˛e jej kłania i

ogłosi Dobr ˛

a Nowin˛e, w r˛eku posłaniec cz˛esto trzyma lilie — symbol czysto´sci

i niewinno´sci Dziewicy lub berło — symbol posła ´nca (por. „Zwiastowanie”
S. Martini, F. Lippi, H. Memling, Fra Angelico, Sandro Botticelli).

W literaturze o aniołach mówi si˛e tak ˙ze przy temacie Bo ˙zego Narodzenia,

wówczas podkre´slana jest przede wszystkim wielka rado´s´c, jaka towarzyszyła
czystym inteligencjom, kiedy mogły głosi´c ´swiatu wspaniał ˛

a nowin˛e, a Chrys-

tusowi odda´c cze´s´c:

A takie ˙z ci ´swi˛eci anjeli s ˛

a´c to oni byli uczynili, i ˙ze gdy ˙z ci si˛e Kryst

jest był narodził, tedy´c wi˛ec i ˙ze´c oni o jego narodzeniu s ˛

a´c nam byli

powiedali, a na powietrzu´c słodkie pienie s ˛

a´c oni byli ´spiewali [...]

ci s ˛

a k nam z niebios ´swi˛eci anjeli wiesiel ˛

ac si˛e byli zst˛epowali, a to

daj ˛

ac chwał˛e krolu niebieskiemu i te ˙ze naszemu Krystowi miłemu.

[9, s. 97–98]

Aniołowie obwieszczaj ˛

a pasterzom cud Wcielenia, ´spiewaj ˛

a Glo-

ria in exelsis. . . , zst˛epuj ˛

a na ziemi˛e, by odda´c cze´s´c Boskiemu

Dzieci ˛

atku, dziel ˛

a si˛e swoj ˛

a rado´sci ˛

a z lud´zmi. [?, s. 571]

Kilka pie´sni relacjonuje to radosne zdarzenie:

Z Bo ˙zego Narodzenia
Anjeli si˛e wesel ˛

a,

Raduj ˛

ac si˛e ´spiewaj ˛

a,

Jednego Boga chwal ˛

a. [4, s. 122]

Pie´sni Chrystus si˛e nam narodził, Zastała´c si˛e rzecz wielmi dziwna relacjonuj ˛

a

dokładnie moment objawienia zl˛eknionym pasterzom radosnej nowiny przez
„anjoła spasnego [zbawczego]”, gdzie indziej mowa o tym, ˙ze

Anjoł ´swiatły je [pasterzy] przestraszył,
a przestraszone ucieszył. [4, s. 102]

Wielokrotnie mowa jest o tym, ˙ze „rzysza anjelska ´spiewała,/A Pana Boga
chwaliła”, pojawiaj ˛

a si˛e wezwania do chwalenia Boga wraz z aniołami:

K temu wołamy
Wiernie z anjoły,

´Spiewajmy tobie:

Cze´s´c i chwała z wysoko´sci (. . . )
Temu musimy ´spiewa´c z anjoły słodko´sci:
Zaw ˙zdy chwała na wysoko´sci. [4, s. 105, 109]

6 / M

OTYW ANIOŁA W LITERATURZE

. . . • Mishellanea 4

Chrystus nazywany jest „krolem anjelskim”, zatem podkre´slony zostaje fakt
stworzenia dla Chrystusa. W ikonografii ´sredniowiecznej w scenach Bo ˙zego
Narodzenia zasadniczo nie pojawiaj ˛

a si˛e aniołowie, nie s ˛

a oni przedstaw-

iani — arty´sci skupiaj ˛

a si˛e na przedstawieniu ´Swi˛etej Rodziny, wołu i osła;

zwiastowanie pasterzom a ˙z do XV w. traktowane jest jako epizod, scena
towarzysz ˛

aca głównemu przedstawieniu. Trudno wi˛ec doszuka´c si˛e na tej

płaszczy´znie analogii — w literaturze pisze si˛e, podobnie jak w Ewangelii
Łukasza, o chórach aniołów ´spiewaj ˛

acych Chwał˛e na wysoko´sci, w sztuce kładzie

si˛e nacisk na symboliczny motyw wołu i osła, maj ˛

acy swoje ´zródło w pro-

roctwie Izajasza.

Aniołowie pojawiaj ˛

a si˛e jako asysta Chrystusa w czasie Wniebowst ˛

api-

enia, poniewa ˙z jest ono symbolem triumfu Mesjasza, a zarazem momentem
powrotu Syna do Ojca; w tym radosnym przej´sciu z ziemi do nieba aniołowie
stanowi ˛

a niejako muzyczn ˛

a opraw˛e — ´spiew i gra s ˛

a najprostszym, a zarazem

najwidoczniejszym znakiem rado´sci i wesela:

Anjeli słodko ´spiwali
Gdy do nieba prowadzili
Syna Bo ˙zego chwalili (. . . )
Bogu cze´s´c, chwał˛e dawali (. . . )
Niektorzy w tr ˛

aby tr ˛

abili,

Drudzy rozkosznie s ˛

a grali,

Chwalebnie go prowadzili (. . . )
O, jakie było ´spiewanie, wszystkich anjołow witanie:
„Mieszkaj s nami miły Panie”. [4, s. 74–79]

Zdarzenie to opisuje tak ˙ze Baltazar Opec w swoim ˙

Zywocie Pana Jezu Krysta:

Przeciw Jego ´Swi˛ete Miło´sci anieli wszytcy z korow swych jemu
zabie ˙zeli, raduj ˛

ac si˛e wesoło ´spiewali, chwał˛e dawaj ˛

ac jako swemu

stworzycielowi (. . . )

prowadzili Bosk ˛

a Jego Wielmo ˙zno´s´c do

niebieskiej chwały i ochotnie go tam przywitali. [1, s. 256]

Ewangeli´sci Łukasz i Marek w prosty sposób opisuj ˛

a to zdarzenie — mówi ˛

a

tylko, ˙ze Chrystus został wzi˛ety do nieba i zasiadł po prawicy Ojca, natomiast
o aniołach asystuj ˛

acych Chrystusowi jest mowa w Dziejach Apostolskich i to

one stanowiły od wczesnego ´sredniowiecza ´zródło dla malarskich przedstaw-
ie ´n tej sceny. Centrum przedstawienia stanowi Chrystus unoszony do nieba
w mandorli podtrzymywanej przez anioły; w pó´zniejszych przedstawieniach
aniołowie stanowi ˛

a ju ˙z tylko asyst˛e, czasem przedstawiani s ˛

a z instrumentami

czy jako ´spiewaj ˛

acy, a wi˛ec podobnie jak w literaturze.

Wa ˙znym zdarzeniem, w którym uczestnicz ˛

a aniołowie, a które jest tem-

atem m.in. pie´sni religijnych i apokryfów jest Wniebowzi˛ecie Marii. Teksty
uznane za kanoniczne nie mówi ˛

a nic na temat losów Marii po Wniebowst ˛

api-

eniu (Dzieje Apostolskie podaj ˛

a tylko rozproszone, pojedyncze informacje,

które stanowi ˛

a rdze ´n dla powstaj ˛

acych apokryfów). W sztuce wczesno´sred-

niowiecznej i ´sredniowiecznej transitus Mariae przedstawiane było zasadniczo
jako przekazanie aniołom duszy Marii przez Chrystusa. Aniołowie unosz ˛

a

j ˛

a do nieba, niekiedy ukzaywano unoszenie duszy przez samego Chrystusa,

potem jednak sposób przedstawiania zdarzenia zacz ˛

ał ci ˛

a ˙zy´c ku takiemu, jaki

zaprezentował Wit Stwosz w Ołtarzu Mariackim — czyli pokazaniu zabrania

Mishellanea 4 • R

OZALIA

S

ŁODCZYK

/ 7

duszy i ciała do nieba Marii, jej pó´zniejszej koronacji i triumfu. W jednej z
pie´sni ´sredniowiecznych czytamy:

Anjeli słodko ´spiewali,
A barzo si˛e radowali,
Gdy Maryja w niebo wzi˛eta (. . . )
Archanjeli i anjeli
Wzjawiali jej tajemno´sci (. . . )
Potestaci a skromliwi
Szata ´nskiej mocy ludzi bronili. [4, s. 160]

Inny utwór podobnie skupia si˛e na samym przej´sciu Marii z ziemi do nieba,
wskazuje na towarzyszacych jej aniołów:

Ju ˙z si˛e anjeli wiesiel ˛

a

Na niebie słodko ´spiewaj ˛

a,

Bo Maryja w niebo jidzi.

W dalszej cz˛e´sci mowa te ˙z o koronacji Marii na Królow ˛

a Nieba i Ziemi:

Nad anjoły j ˛

a posadził,

Koron˛e na głow˛e wło ˙zył. [4, 171]

Maryja nazywana jest „krolewn ˛

a anjelsk ˛

a”, „cesarzow ˛

a wszech na´swi˛etsz ˛

a

(. . . ) nad anjelskie pienie słodsz ˛

a”, „nad kory anjołów powyszon ˛

a”. Wydarze-

nie to opisane te ˙z zostało m.in. we wspomnianym ju ˙z ˙

Zywocie Pana Jezu Krysta,

gdzie w ˛

atek anielski został szczególnie rozwini˛ety. Mowa tam o Chrystusie

i aniołach prowadz ˛

acych Mari˛e do nieba, o tym ˙ze „ka ˙zdego koru anieli j ˛

a

prowadzili i rozkosznie przed ni ˛

a ´spiewaj ˛

ac, dziwili si˛e jej chwalebno´sc”i,

a nast˛epnie w niebie „wszystka rzesza niebieska przywitowa´c i chwali´c Jej

´Swi˛et ˛a Miło´s´c pocz˛eła” [1, s. 275–276]. Poszczególne chóry zaczynaj ˛a wych-

wala´c Mari˛e: chór aniołów za pokor˛e, archaniołowie za czysto´s´c, „kor Cnot”
za nieporuszenie, „kor Mocarzom” za posłusze ´nstwo, Ksi˛estwa za cierpliwo´s´c,
Pa ´nstwa za m ˛

adro´s´c, Stołecznicy za miłosierdzie, Cherubinowie za wiar˛e,

Serafinowie za pełni˛e łaski i miło´sci Boga. Mari˛e przyj˛eli „Archaniołowie z

´spiewanim, Ksi ˛

a ˙z˛eta z g˛edzienim [graniem], Mocarze z tr ˛

abieniem, Serafini

z nowych piosnek ´spiewanim” [?, s. 282]. Wyja´snienia wymagaj ˛

a tutaj dwie

kwestie — przedstawiona hierarchia niebia ´nska i muzykuj ˛

ace chóry anielskie.

W sztuce i w literaturze

u schyłku gotyku pojawił si˛e temat ´spiewaj ˛

acych chórów anielskich

oraz temat aniołów muzykuj ˛

acych przy narodzeniu Chrystusa, ko-

ronacji Matki Bo ˙zej, Wniebowzi˛eciu Chrystusa. [?, s. 517]

Z jednej strony muzykuj ˛

acy aniołowie wyra ˙zaj ˛

a doskonało´s´c i harmoni˛e —

mamy bowiem do czynienia z ró ˙zn ˛

a od ziemskiej muzyki instrumentalnej

muzyk ˛

a niebiesko-anielsk ˛

a, z drugiej strony — powszechne było przeko-

nanie, ˙ze ta muzyka ma moc odp˛edzania złych duchów [6, s. 139]. Z kolei
wydzielenie pewnych grup po´sród aniołów, ich podział na zast˛epy, jest za-
sadniczo dziełem Pseudo–Dionizego Aeropagity, którego traktat powstał w
V w.; podzielił on civitas angelorum na trzy triady — I: Serafini, Cherubini,
Trony, II: Panowania, Moce, Władze, III: Zwierzchno´sci, Archaniołowie, An-
iołowie, wydzielił wi˛ec dziewi˛e´c chórów anielskich. Ka ˙zdy z nich ma inne

8 / M

OTYW ANIOŁA W LITERATURZE

. . . • Mishellanea 4

zadania, wiedz˛e, z innej odległo´sci ogl ˛

ada Boga — tym samym zró ˙znicowana

jest doskonało´s´c bytów niebieskich.

Hierarchia jest (. . . ) ´swi˛etym porz ˛

adkiem i wiedz ˛

a, i aktywno´sci ˛

a

upodabniaj ˛

ac ˛

a si˛e, na ile to mo ˙zliwe, do Bosko´sci i wznosz ˛

ac ˛

a si˛e,

w odpowiedzi na o´swiecenia, które s ˛

a jej przekazywane od samego

Boga, do na´sladowania Boga według swojej własnej miary. [?, s. 59]

Ró ˙znice w nazewnictwie mi˛edzy przedstawionym porz ˛

adkiem Pseudo–

Dionizego a tym, który przedstawiony jest w utworze Opecia wynikaj ˛

a z

do´s´c niekonsekwentnego poszerzania terminologii chórów w j˛ezyku pol-
skim (np.

Cnoty s ˛

a to ˙zsame z Zwierzchno´sciami, Stołecznicy z Tronami

etc). Poszczególne chóry wychwalaj ˛

a Mari˛e za jej rozmaite cnoty, nie ma

jednak zachowanego porz ˛

adku Aeropagity, je´sli chodzi o charakteryzowanie

poszczególnych chórów (np. serafini — gorej ˛

acy miło´sci ˛

a — u Opecia dzi˛ekuj ˛

a

za łask˛e, któr ˛

a była obdarzona Maria, cherubini — pełni wiedzy — w utworze

dzi˛ekuj ˛

a za wiar˛e Matki Bo ˙zej, panowania — pełni energii, m˛esko´sci — w ˙

Zy-

wocie. . . dzi˛ekuj ˛

a za cierpliwo´s´c etc.). Zastosowanie owej hierarchii w utworze

´swiadczy o tym, jak gł˛eboko zakorzenione, a zarazem rozpowszechnione było

przekonanie o tego rodzaju gradacyjnej strukturze doskonało´sci aniołów.

Starałam si˛e przedstawi´c najwa ˙zniejsze kwestie teologiczne zwi ˛

azane z

istnieniem i działaniem aniołów, uwa ˙załam takie przybli ˙zenie za konieczne
wprowadzenie do pracy, która traktuje o bytach niejednokrotnie dzi´s bł˛ed-
nie i nieodpowiedzialnie traktowanych jak istoty bajkowe czy fantastyczne.
Ponadto pozwoliło to chyba na bardziej ´swiadome i gł˛ebsze interpretowanie
tekstów literackich traktuj ˛

acych o aniołach.

D ˛

a ˙zyłam tak ˙ze do tego, aby

przedstawi´c charakterystyczne utwory polskiej literatury ´sredniowiecznej
zwi ˛

azane z poruszanymi w pracy tematami religijnymi i wyci ˛

agn ˛

a´c podsta-

wowe wnioski. Chciałam pokrótce przybli ˙zy´c ikonografi˛e danego tematu.
Oczywi´scie nie sposób było w kilku zdaniach zda´c rzeteln ˛

a relacj˛e z przed-

stawiania okre´slonego motywu w sztuce, starałam si˛e zwróci´c uwag˛e choci-
a ˙zby na najwa ˙zniejsze kwestie. Zagadnienie było trudne do ogarni˛ecia tak ˙ze
ze wzgl˛edu na czyst ˛

a duchowo´s´c i niemo ˙zliw ˛

a do uchwycenia istot˛e bytów

niebia ´nskich. Staramy si˛e w swej naiwnej ambicji i pragnieniu wiedzy poj ˛

a´c

nie´smiertelne byty, a powinni´smy chyba powiedzie´c:

Aniele! Ty sprawuj nad nami z wysoka!
(. . . ) Bo biedni my, nikn ˛

ac dzie ´n po dniu sprzed oka.

My ludzie — zaledwie jeste´smy
Wspomnieniem.

C.K. Norwid

Bibliografia

[1] M. Adamczyk, W.R. Rzepka, W. Wydra, redaktorzy. Cały ´swiat nie pomie´s-

ciłby ksi ˛

ag. Warszawa, 1996.

[2] Pseudo-Dionizy Aeropagita. Pisma teologiczne II. Kraków, 1999.

[3] F. Gryglewicz, redaktor. Encyklopedia katolicka. Lublin, 1985.

[4] M. Korolko, redaktor. ´Sredniowieczna pie´s ´n relogijna polska. Wrocław, 1980.

[5] X. Leon-Dufour. Słownik teologii biblijnej. Pozna ´n, 1988.

[6] H. Oleschko. Aniołów dyskretny lot. Kalwaria Zebrzydowska, 1996.

[7] M. Rojek. Angelologia i demonologia. Przemy´sl, 1999.

[8] ´Sw. Tomasz z Akwinu. Suma teologiczna, rozdział Aniołowie (50-58). Lon-

dyn, 1978.

[9] W. Wydra, W.R. Rzepka, redaktorzy. Chrestomatia staropolska. Wrocław,

1995.

9