8. Znak i tekst

Ferdinand de Saussure

– Kurs językoznawstwa ogólnego,

opracowanie

Wielkie znaczenie de Saussure’a dla rozwoju nauki o języku wiąże się przede wszystkim z faktem,

że

przeciwstawił on językoznawstwu dziewiętnastowiecznemu

(opanowanemu niemal

wyłącznie przez problematykę historyczno-porównawczą),

własną koncepcję językoznawstwa

, w

której

centralne miejsce

wyznaczył

zagadnieniom synchronicznym

, które zaczęły przeważać w

językoznawstwie XX-wiecznym. De Saussure

rozróżnił synchronię i diachronię

, a nadrzędną rolę

przypisywał synchronii ze względu na funkcjonalny charakter języka –

danym językiem można się

p

osługiwać doskonale, nie znając jego poprzednich stadiów rozwojowych.

De Saussure traktował

język jako zjawisko społeczne

.

Nauka

XIX wieczna

traktowała

społeczeństwo jako zjawisko pochodne

w stosunku do innych

zjawisk.

Pozytywiści

widzieli w

sp

ołeczeństwie

tylko

sumę jednostek ludzkich

, natomiast

idealiści

zwyczaje, prawo, państwo interpretowali w kategoriach

wytworu umysłów jednostek

ludzkich

, a zarazem także jako zjawiska wtórne. Przeciwko takiemu stanowisku wystąpił

de Saussure

,

który twierdził, że

dla ludzi społeczeństwo nie jest tylko sumą działalności jednostek, ale

rzeczywistością prymarną.

Bada

nia muszą być więc prowadzone w kategoriach społecznych.

Zdaniem de Saussure’a właśnie

język jako system ma być przedmiotem badań ściśle

językoznawczych,

które nazywa

językoznawstwem wewnętrznym

. W mowie występują

różne

aspekty

: fizyczno-

akustyczny, psychologiczny, fizjologiczny, ale tylko badanie języka jako systemu

może uczynić z językoznawstwa naukę autonomiczną.

Podstawowym problemem

dla de Saussure’a była

definicja języka.

W obrębie zjawisk

związanych z mową, które obejmuje ogólną nazwą „

langage

”, wyróżnia „

langue

” (=język) i „

parole

”

(= mówienie). Wg niego,

język jest różny od mówienia

. Język (=langue) to to,

co jest wspólne dla

całej społeczności językowej

i tym samym

niezależne

od poszczególnych jej członków, choć jest

zdeponowane w umyśle każdego użytkownika języka. Język w tym ujęciu

ma charakter

nie tylko

społeczny

, ale i

abstrakcyjny

i przeciwstawia się mówieniu jako zjawisku jednostkowemu i

konkretnemu.

Mówienie jest realizacją języka

.

Język jest dla de Saussure’a systemem znaków.

W

znaku

językowym widzi on jedność

strony oznaczającej (=

signifiant

) i strony oznaczanej (=

signifie

). Język

pojmuje on

psychologicznie

.

W

signifie chodzi o pojęcie, a w signifiant o wyobrażenie formy

dźwiękowej

. Tylko

połączenie tych dwóch stron daje znak językowy

, żadnej z nich oddzielnie

nie można z nim identyfikować. Dla de Saussure’a ważne było ścisłe

współdziałanie teorii języka i

semiologii

. Z jego inspiracji wszystkie nurty strukturalistyczne w teorii literatury przybrały konsekwentnie

orientację semiologiczną, traktując dzieło literackie jako specyficzny twór znakowy.

Teoria de Saussure’a dała

początek strukturalizmowi

, ki

erunkowi współczesnego

literaturoznawstwa, ukształtowanemu

po 1930 roku

. Nawiązywał on do wcześniejszych badań

metodologicznych rosyjskich formalistów. Polemizował z genetyzmem w badaniach literackich. Swoje
założenia najbardziej wyraziście uzyskał w latach 30. i 40. w badaniach szkoły praskiej (Jakobson,
Mukarovsky, Bogatyriew, Vodicka). Obejmował zagadnienia związane z teorią języka poetyckiego,
wersologii, stylistyki, semantyki, socjologii i historii literatury. Poza literaturoznawstwem interesowali się
oni także folklorem, innymi dyscyplinami sztuki (malarstwo, architektura, teatr, film) i ogólnie rozumianą
estetyką.

Wg

strukturalistów

w utworze

literackim przeważa funkcja estetyczna

, która wyznacza

porządek hierarchiczny jego elementów. Nie robi tego funkcja poznawcza, ekspresywna czy impresywna.
Każdy, nawet najdrobniejszy element struktury dzieła, jest nacechowany znaczeniowo. Wypowiedź
literacka realizuje system języka poetyckiego, który powinniśmy interpretować w odniesieniu do systemu
ogólnego i do tradycji literackiej.

Utwór literacki

jest także

składnikiem sytuacji komunikacyjnej

(twórca – czytelnik).

Struktura dzieła ma charakter dynamiczny

(trzyma w napięciu). Celem

badacza jest synchroniczny opis samej struktury, np. systemu wersyfikacyjnego.

T

endencje te były żywe głównie w krajach słowiańskich. Po wojnie rozpowszechniły się

w Stanach

Zjednoczonych (Jakobson).

Przede wszystkim strukturalizm pozostawał w ścisłym związku z

semiologią. W powojennym

polskim literaturoznawstwie

rozwijał się do lat 50. i nawiązywał do

międzywojnia (

Mayenowa, Głowiński, Sławiński, Ziomek

). Znalazł swe odbicie na różnych polach

badań, wpłynął również na nauczanie polonistyczne.

Pochodził ze słynnej rodziny genewskich uczonych. Był synem Henriego de Saussure'a, entomologa i
Louise de Pourtalès oraz bratem Léopolda de Saussure'a i René de Saussure'a, esperantysty. Jego
dziadkiem był Nicolas-Théodore de Saussure, chemik i botanik, zaś pradziadkiem Horace-Bénédict de
Saussure, naturalista i geolog, auto

r drugiego wejścia na Mont Blanc. Synem Ferdynanda był Raymond

de Saussure, lekarz i psychoanalityk.

Określił język jako stały zbiór

(dokładniej: system)

norm społecznych

,

umożliwiających

porozumiewanie się.

Podobnie jak Jan Niecisław Baudouin de Courtenay

odróżniał język jako

system znaków od mówienia, które jest indywidualną realizacją tegoż systemu.

De Saussure ukuł

termin językoznawstwa diachronicznego

dla

badań historycznych

nad

językiem i

językoznawstwa synchronicznego

, opisującego

stan języka w danym momencie

.

Wprowadził termin

znaku językowego

jako

składowej dwóch elementów – znaczonego i

znaczącego

, gdzie

pierwszy to samo abstrakcyjne pojęcie

, a

drugi

– jego akustyczna

reprezentacja.

Język

w rozumieniu de Saussure'a

funkcjonuje w oparciu o związki

syntagmatyczne,

istniejące pomiędzy elementami umieszczonymi w konkretnej wypowiedzi i

związki

paradygmatyczne, istniejące na poziomie abstrakcyjnym.

Według Saussure'a jedynym i

prawdziwym przedmiotem językoznawstwa

był

język

rozpatrywany sam w sobie

. Do

konał on rozróżnienia między

językiem (langue) i mówieniem

(parole)[1].

Język jest systemem znaków i reguł ich tworzenia, który nie może być wytworem

pojedynczego człowieka, jest pewną abstrakcją, która urzeczywistnia się w indywidualnych aktach
werbalnych

(mówieniu).

Zadaniem lingwistyki

winno być precyzyjne oddzielenie systemu języka

(langue) od konkretnej jednostkowej wypowiedzi (parole).

R. Barthes: Teoria tekstu

-

tekst

– powierzchnia dzieła literackiego, przedmiot postrzegalny wzrokiem, powiązany z pismem.

Zapewnia w dziele trwałość rzeczy napisanej. Ma bronić dzieło przed zapomnieniem, przed
działaniem czasu, przed wybiegami słowa.

Kryzys znaku:

-

znak

– kategoria historyczna, artefakt analityczny;

-

tekst zakłada, że przekaz pisany jest artykułowany jako znak 1) signifiant (materialność liter), 2)
signifie (sens);

-

klasyczny znak

– jednostka zamknięta, zatrzymuje sens;

-

zobowiązuje do odtwarzania (w wypadku zgubienia, zniszczenia) i interpretowania (gdyby się
zatarł sens);

-

kryzys zap

oczątkowany przez językoznawstwo

– 1) zastępuje kryterium prawdy przez

kryterium prawomocności, 2) zmusza do uwolnienia całości języka spod sankcji treści, 3) zmusza
do eksponowania bogactwa, nieskończoności tautologicznych transformacji;

-

w semiotyce literackiej

– tekst to struktura formalna, obejmuje zjawiska lingwistyczne, na poziomie

tekstu bada się semantyzm znaczenia.

Teoria tekstu:

-

tekst jest częścią języka;

-

tekst wg Kristevej

– aparatura translingwistyczna;

-

tekst to

praktyka znacząca

(system oznacza

jący. Zróżnicowany, podporządkowany typologii

znaczeń. Praktyka – więc znaczenie nie formuje się na poziomie abstrakcji języka). Praktyka
znacząca przywraca językowi jego aktywną energię;

-

tekst jest produktywnością, a nie produktem

– pracuje nad językiem. Dekonstruuje język

komunikacji, przedstawienia, ekspresji. Analiza produktywności nie może być zredukowana do
opisu lingwistycznego;

-

tekstowi można przypisać znaczenie jedyne, kanoniczne

. Tekst traktuje się jako

wyposażony w znaczenie obiektywne. Ale – jak tekst zaczyna być rozumiany jako produkcja – to
krzyżuje się w nim wiele tekstów. Odróżnienie znaczenia planu produktu, wypowiedzi, komunikacji
itp.

– to

sensoproduktywność

. Sensoproduktywność to proces, w którym podmiot tekstu

zmienia się z sensem i zatraca się w nim. Sensoproduktywność nie może zostać zredukowana do
aktu komunikacji;

-

fenotekst

(termin Kristevej)

– zjawisko werbalne w postaci w jakiej występuje w strukturze

wypowiedzi, przedmiot badań semiologii;

-

genotekst

– przedmiot strukturalizmu lub psychoanalizy. W jego obrębie zachodzi

sensoproduktywność;

-

każdy tekst jest

intertekstem

. Z epistemologicznego punktu widzenia

– intertekst to to, co nadaje

teorii tekstu wymiar społeczny; tekst nie jest reprodukcją a produktywnością.

Tekst a dzieło:

-

dzieło

-

przedmiot skończony, wymierzalny (może zajmować przestrzeń fizyczną, na przykład

miejsce na półce);

-

tekst

– pole metodologiczne

. Można tylko powiedzieć, że w dziele tekst jest albo nie jest

obecny;

-

tekst to kategoria na

ukowa i wartość krytyczna

, umożliwiająca wartościowanie dzieł;

-

tekst

nie musi być tożsamy z dziełem

;

-

tekstu nie można ograniczyć do przekazu pisanego / literatury;

-

teoria tekstu ustanawia

nowy przedmiot epistemologiczny

: lekturę – podkreśla równowartość

pi

sania i czytania, pozwala na unowocześnione interpretacje.

Analiza tekstualna:

-

kwestionuje zewnętrzność obserwatora, badającego zamknięte, oddalone dzieło;

-

nie odrzuca danych dostarczanych przez historię literatury lub historię powszechną;

-

sprzeciwia się temu, że dzieło ma być własnością autora;

-

splot, intertekst;

-

krytyka dąży do odnalezienia sensu dzieła, a analiza tekstualna podważa ideę signifie
ostatecznego;

-

wg Kristevej

– semanaliza.

T. Dobrzyńska: Metafora a spójność tekstu

-

wypowiedź metaforyczna odsyła do

2 różnych sfer rzeczywistości

;

-

wyrażenie metaforyczne

ma temat główny i pomocniczy

;

-

wyrażenia metaforyczne dadzą się sprowadzić do formuły X jest Y;

-

s. 88:

Metafora jest więc konstrukcją predykatywną utożsamiającą, nie dającą się jednak

zaakceptować przy uwzględnieniu słownikowych znaczeń słów i dostępnej odbiorcy wiedzy o
otaczającej go rzeczywistości;

-

powstaje, gdy nadawca użył wyrażenia przenośnego w sposób umotywowany,

dostrzegając szereg podobieństw, analogii między przedmiotami swej myśli. Ta motywacja istnieje
i po stronie nadawcy i odbiorcy;

-

metafora in praesentia

:

konstrukcje utożsamiające

(X jest Y), X

– Y,

konstrukcje

przydawkowe

(nazwa państwowa, dzwon spódnicy) – to

metafory dwutematyczne

;

-

metaforyczne wypowiedzi, które przypisują głównemu tematowi cechę, stan lub czynność tematu
pomocniczego;

-

w tych typach metafor schemat główny jest zwerbalizowany, temat pomocniczy ujawniony w
postaci przedmiotu / czynności, stanu, atrybutów;

-

metafora in absentia

–

temat główny nie jest w zdaniu ujawniony

, temat pomocniczy

skupia się w 1 elemencie zdania otoczonym ramą niemetaforyczną lub obejmuje zdanie /
sekwencję zdań użytych w tekście niemetaforycznym;

-

metafora jako predykacja jest niezgodna z wiedzą słownikową i pozajęzykową

,

rozbij

a spójność tekstu. Spójność ową przywraca swoista interpretacja metafory;

-

w metaforach in praesentia

–

musi być uzupełniona jedynie ta część sensu, która

stanowi motywację metafory.

W

metaforach in absentia

zrekonstruować trzeba też

główny temat wypowiedzi

(i część motywacyjną;

-

tekst sąsiadujący z wyrażeniem metaforycznym może ułatwić identyfikację tematów metafory. Ale
najbliższy kontekst nie przesądza jednoznacznie o żadnej interpretacji,

-

interpretacja jest trudna, gdy wystąpi izolowane zdanie z metaforycznym podmiotem, nie
nawiązujące do poprzedniego tekstu;

-

metafory in absentia

powinny być traktowane jako derywaty metaforyczne od użytych w tekście

tematów;

-

s. 101:

Metafora aktywizuje więc w szczególnym stopniu odbiorcę tekstu do

wysuwania hipotez interpretacyjnych

, do szukania związków wewnątrztekstowych i

wreszcie

– do akceptacji tylko tych odczytań tekstu, które gwarantują utrzymanie w pełni

koherentnego toku wypowiedzi;

-

żeby metafora nie rozbijała spójności tekstu trzeba rekonstruować jej główny temat, ustalić relację
tematyczną i predykaty motywacyjne;

-

tematy

– główny i poboczny

– metafory mogą wchodzić ze sobą w różne relacje:

o

główny temat – podstawa do tworzenia paralelnych ciągów monotematycznych,

o

główny temat – podstawa połączenia serii metafor terminem ogarniającym ich główne
tematy,

o

uszeregowanie przenośni, zestawiające elementy zdaniowe, różniące się tematami, ale
posiadające identyczne określenia metaforyczne;

-

s. 107: Metafora

– jako wyrażenie niemożliwe do dosłownego przyjęcia przy uwzględnieniu

znaczeń słownikowych i panującej wiedzy o świecie – stanowi element rozbijający lokalną
spójność wypowiedzi;

-

metafora może stać się czynnikiem spajającym dodatkowo teksty.