KLASYCZNE TEORIE GOSPODARKI PRZESTRZENNEJ

© Grzegorz Kuczaj, MSGP 2008

Nazwy, autor,

rok powstania

Charakterystyka teorii

Założenia

Wnioski, ilustracje

Teoria lokalizacji
produkcji rolniczej
(teoria lokalizacji
stref rolniczych);
Thünen J. H.
1826

Thünen poszukiwał racjonalnego pod względem ekonomicznym układu stref
rolniczych wokół miasta będącego rynkiem zbytu dla produktów rolnych.
Wyznacznikiem tych stref ma być taki sposób gospodarowania ziemią, aby przynosił
jak najwyższe zyski (nazwane przez Thünen’a rentą, czyli różnicą pomiędzy
przychodami ze sprzedaży a kosztami transportu). Na rys. 1 widać zależność
pomiędzy rentą (zyskiem) a odległością od centrum. Im dalej od centrum, tym renta
staje się niższa, aż w końcu produkcja przestaje być opłacalna. Punkty przecięcia
wykresów będą stanowiły granice stref. Tak więc głównym kryterium powstawania
stref produkcji rolniczej według Thünen’a jest maksymalizacja renty (zysku).
Warunek ten spełnia produkcja, która: daje największą produkcję z hektara, ma
najbardziej stromy gradient (ponosi najwyższe koszty transportu) i lokalizuje się
najbliżej rynku zbytu. Jeżeli tylko któreś z idealistycznych założeń teorii Thünen’a
ulegnie zmianie, sprawa komplikuje się w znaczny sposób, co nie oznacza braku
możliwości jej zastosowania.

Na rys. 2 przedstawiono jeden z przykładów zastosowania teorii Thünen’a. Jest to
tzw. model użytkowania przestrzeni miejskiej zaproponowany przez Harvey’a w 1992
r. Opłaty czynszowe (za wynajem nieruchomości) maleją wraz z oddalaniem się od
centrum. A że większe czynsze płacą najemcy nieruchomości komercyjnych, to
właśnie one będą zlokalizowane w centrum. Granicę opłacalności ich lokalizacji
wyznacza przecięcie się gradientów nieruchomości komercyjnych i mieszkaniowych.

1) Przestrzeń rolnicza jest

niezróżnicowana o jednakowo
urodzajnej glebie, wydajność z
jednostki powierzchniowej jest
jednakowa;

2) Istnieje jeden ośrodek

konsumpcji zużywający
produkty rolnicze z obszaru
otaczającego, nie mający
powiązania z innymi ośrodkami i
obszarami;

3) Koszty transportu są funkcją

odległości i masy ładunków; są
jednakowe w każdym punkcie
strefy;

4) Jednolite są ceny sprzedaży dla

wszystkich produktów danego
rodzaju.

Rys. 1

Rys. 2

Teoria lokalizacji
produkcji
przemysłowej
(teoria lokalizacji
przemysłu);
Weber A.
1909

Pierwszoplanowymi czynnikami lokalizacji przemysłu są: koszty transportu, pracy i
korzyści aglomeracji, przy czym najważniejszy z nich to koszty transportu. Celem
teorii Weber’a było znalezienie optymalnej lokalizacji dla zakładu przemysłowego
przy nadrzędnym założeniu minimalizacji kosztów (w przeciwieństwie do
maksymalizacji zysków w teorii Thünen’a).

W celu znalezienia optymalnej lokalizacji można zastosować różne metody. Jedną z
nich jest zastosowanie „trójkąta lokalizacyjnego” Varignon’a (rys. 3), gdzie

poszczególne litery oznaczają: C – ośrodek konsumpcji, M

1

i M

2

– źródła zaopatrzenia

w surowce, m

1

i m

2

, p – iloczyny wagi towaru (nabywanych lub odbieranych w danym

punkcie) przez jednostkowe koszty transportu (tonokilometra), P – optymalna
lokalizacja dla miejsca produkcji.

Inna metoda to metoda izodopan (rys. 4), czyli linii jednakowych całkowitych
kosztów transportu na jednostkę produkcji. Poszczególne izodopany oznaczają

wzrost kosztów od pierwotnie założonej optymalnej lokalizacji P

0

o jednostkę. Tak

opracowany wzrost kosztów transportu, porównany z kosztami pracy (które mogą
maleć wraz z oddalaniem się od centrum) pozwoli na wyznaczenie „izodopany
krytycznej”, będącej krzywą obojętności. Koszty lokalizacji zakładu na tej linii (np. w

punkcie P

1

) są równe kosztom w punkcie P

0

.

1) Rozważa się lokalizacje

pojedynczego przedsiębiorstwa
wytwarzającego jeden produkt
w określonej ilości;

2) Znana jest lokalizacja miejsc

konsumpcji i źródeł
surowcowych (wielu);

3) Jednolite są koszty transportu za

tonokilometr;

4) Istnieją stałe techniczne

współczynniki produkcji;

5) Lokalizacja jest optymalna gdy

minimalizuje koszty transportu.

Rys. 3

Rys. 4

Teoria substytucji
przestrzennej
(substytucji
czynników
produkcji; ogólna
teoria lokalizacji)
Predöhl A.
1925

Predöhl stwierdził, że dotychczasowe teorie lokalizacyjne (rolnictwa, przemysłu) nie są należycie powiązane z teoriami ekonomicznymi. Postanowił stworzyć
odrębną teorię lokalizacji, która swe źródło znalazła w ogólnej teorii ekonomii.

Zaproponował on zmiany w lokalizacji procesu produkcyjnego przy stałej produkcji. Wówczas udział poszczególnych czynników w danej produkcji w każdym
miejscu będzie różny (np. w jednym miejscu droższe będą surowce, a tańsze koszty pracy, a w innym odwrotnie), a więc i proporcje między czynnikami
zużywanymi do otrzymania takiej samej produkcji będą różne. Zastępując czynniki mniej wydajne czynnikami bardziej wydajnymi, można obniżać koszty produkcji
w poszczególnych miejscach. Proces substytucji kontynuuje się aż do momentu osiągnięcia stanu optymalnej kombinacji analizowanych czynników (czyli inaczej
mówiąc wyborze najtańszej lokalizacji, najbardziej korzystnej pod względem kosztów produkcji). Osiągnąwszy właściwą kombinację, znajdujemy najlepsze miejsce
do lokalizacji przedsiębiorstwa. Stosując metodę izodopan, analogiczną do przedstawionej powyżej, można wyznaczyć „izodopanę krytyczną”, będącą krzywą
obojętności.

Założenia
1) Teoria odnosi się do

pojedynczego przedsiębiorstwa
w którym produkcja jest stała;

2) Rozważania prowadzone są dla

krótkiego odcinka czasu;

3) Zakłada się stałość technologii;
4) W analizie nie uwzględnia się

popytu;

5) Istnieje ciągłość przestrzeni.

Teoria lokalizacji
ośrodków
centralnych (teoria
lokalizacji systemu
osadniczego)
Christaller W.
1933

Christaller definiuje miasto (ośrodek centralny) jako „centrum społeczności
regionalnej i ośrodek pośredniczący w handlowej obsłudze tej społeczności”. Ośrodki
centralne są rożne pod względem wielkości – czyli takim ośrodkiem centralnym może
być np. Warszawa, ale także, Kazimierz Dolny – przy czym wielkość tych ośrodków
jest odwrotnie proporcjonalna do ich liczebności (im większe miasta, tym jest ich
mniej; więcej jest miast małych). Proporcjonalnie do wielkości ośrodka centralnego
przypisywana jest mu strefa oddziaływania (większe mają większą strefę
oddziaływania, a mniejsze mniejszą), która wg Christaller’a ma kształt sześcioboku
foremnego (heksagonalny, najbardziej zbliżony do koła, ale całkowicie wypełniający
przestrzeń). Jej wielkość wynika z faktu maksymalnej odległości, jaką rozproszona
ludność jest w stanie pokonywać aby nabywać dobra w danym ośrodku centralnym
(wyznacznikiem tej odległości jest czas podroży i jej koszty). Trzeba również
nadmienić o funkcjach jakie pełnią poszczególne ośrodki. Te większe pełnią wszelkie
funkcje (wyższego i niższego rzędu), natomiast te mniejsze, tylko niższego. Zatem
można stwierdzić, że ranga ośrodka jest wypadkową trzech zmiennych: rozległości
strefy oddziaływania (obsługiwanego obszaru), liczby ludności i wysokości jej
dochodów netto. Tak więc celem nadrzędnym lokalizacji ośrodków centralnych jest
jak najmniejsza odległość pomiędzy ludnością, a ośrodkiem.

Idealistyczna teoria Christaller’a została przez niego przeanalizowana na obszarze
Niemiec, w celu jej urzeczywistnienia. Ponad to znalazła swoje zastosowanie również
w analizie rozmieszczenia osiedli mieszkaniowych przez jej analogiczne
zastosowanie.

1) Cały układ ma sieć hierarchiczną

(każdemu ośrodkowi większemu
odpowiada sześć ośrodków
mniejszych; rys. 5)
wydzielonych na zasadzie
stopnia ich ważności (roli, jaką
odgrywają w całej sieci
osadniczej);

2) Miejsce centralne jest źródłem

dóbr i usług świadczonych na
rzecz otaczającego go obszaru;

3) Istnieje równomierne rozłożenie

surowców i ludności;

4) Istnieje powszechna i jednakowa

dostępność do dóbr i usług.

Rys. 5

Rys. 6. Pierwotna teoria
Christaller’a ulegała wielu
analizom, w wyniku których
została „urealniona”. Stwierdzono
m. in., że strefy zasięgu nie zawsze
mają kształt heksagonalny i
lokalizują się wzdłuż ciągów
komunikacyjnych (wydłużają się
prostokątnie wzdłuż ciągów; z
ośrodka o wyższej randze
wychodzi optymalnie sześć dróg).

Teoria gospodarki
przestrzennej
(ogólna)
Lösch A.
1940

Dzieło Lösch’a jest wypadkową dotychczasowych teorii. Jako podstawę przyjął on teorię lokalizacji przemysły, którą
zmodyfikował, postulując maksymalizację zysków w przeciwieństwie do minimalizacji kosztów wg Weber’a. Również teoria
Thünen’a została zmieniona (wprowadzono dodatkowe wyznaczniki, np. zmienne ceny produktów rolniczych i zmienną
produkcję z hektara).

W wyniku wolnego rynku liczba przedsiębiorstw wzrasta. Wiąże się to ze zmniejszeniem obszarów rynkowych konkurentów,
aż do likwidacji ich zysków nadzwyczajnych (każdy każdemu trochę zabiera). Ogólnie można stwierdzić, że lokalizacja
przedsiębiorstw ustala się jako wypadkowa dwóch zmiennych: maksymalnej liczby przedsiębiorstw na danym terenie i
maksymalizacji zysków poszczególnych podmiotów gospodarczych.

Sednem rozważań Lösch’a jest teoria regionu ekonomicznego, czyli części terytorium, która stanowi przestrzenny kompleks
produkcyjno-usługowy o określonym profilu gospodarczym, powiązanej ściśle z całością gospodarki i środowiskiem
przyrodniczym.

Maksymalizacja produkcji jest ograniczona do pewnego stopnia, w którym koszty transportu stają się większe od zysków z
produkcji. Dobra spożywane powszechnie są produkowane w dużej liczbie miejsc, a ich rynki zbytu są małe (piekarnia),
Natomiast dobra nabywane rzadko są produkowane w małej liczbie miejsc, przy czym ich rynki zbytu są rozległe (stocznia).

Podobnie jak u Christaller’a, idealnym ekonomicznie kształtem obszaru rynkowego jest sześciobok foremny. Wielkość tych
sześcioboków, tworzących sieć obszarów rynkowych na wzór plastra miodu, jest odmienna dla dóbr różnego rodzaju. Tak
powstałe sieci można na siebie nakładać warstwami, lecz uzyska się obraz chaotyczny (rys. 7a). Można jednak uporządkować
go w łatwy sposób: znajdując dla wszystkich „warstw” punkt wspólny (w którym może rozwinąć się miasto centralne) i w
wyniku obrotów poszczególnych sieci względem ośrodka centralnego stworzyć sześć podobnych stref z licznymi punktami
produkcji – będą to strefy lokalizacji przemysłu oraz sześć stref z nielicznymi punktami produkcji – będą to tereny
mieszkalne (rys. 7b). W ten sposób spełniają się postawione wcześniej założenia (cele).

Założenia
1) Istnienie wolnego rynku (konkurencji);
2) Istnienie rozległej jednorodnej równiny z równomiernie

rozmieszczona ludnością rolnicza i jednakowymi warunkami
transportu we wszystkich kierunkach;

3) Przemieszczanie produktów pociąga za sobą koszty transportu;
4) Gusty i preferencje ludności są jednakowe, natomiast popyt

elastyczny;

5) Stosowany jest system cen loko magazyn wytwórczy;
6) Przedsiębiorstwa dążą do maksymalizacji swoich zysków;
7) Cały system powinien być tak zorganizowany przestrzennie, aby

całkowite koszty transportu były minimalne.

Rys. 7

Regionalistyka
(regional science)
Isard W.
1965, 1969, 1979

Jest to wielodyscyplinarna nauka społeczna zajmująca się przestrzennymi zachowaniami ludzi i instytucji oraz ich zbiorów (miast, regionów).

Za region, który jest niejako podstawową jednostką badawczą regionalistyki, można przyjąć zwarty obszar, jednorodny w zakresie określonych kryteriów odnoszących się do współwystępowania
pewnego zespołu cech, miedzy którymi istnieją związki przyczynowe (Whittlesey). Istnieją trzy podstawowe typy regionów: fizyczno-geograficzne, gospodarcze i gospodarczo-administracyjne (inaczej
terytorialne, będące przedmiotem planowania i zarządzania).

Początkowo nauka ta opierała się głównie na ścisłych metodach matematycznych (rygoryzmie naukowym), przy czym procesy fizyczne i biologiczne sytuowano na dalszym planie. Jednak w wyniku
przemian i rozwijaniu się problematyki ekologicznej, to właśnie kwestie środowiska przyrodniczego (szerzej również geograficznego) zostały wysunięte na pierwszy plan jej badań.

a)

b)