Osobowo

ść

typu A, B, C i D

Zainteresowanie ró

ż

nicami ludzi pod wzgl

ę

dem cech psychologicznych jest

charakterystyczne dla wielu nauk: psychologii, socjologii, filozofii itp.

Psychologowie definiuj

ą

osobowo

ść

na wiele ró

ż

nych sposobów, ale dla potrzeb

tego opracowania przyjmiemy,

ż

e „osobowo

ść

to zło

ż

ony zbiór własno

ś

ci

psychicznych, które wpływaj

ą

na charakterystyczne wzorce zachowania człowieka,

niezmienne czasowo i sytuacyjnie”

1

.

Z wielu bada

ń

psychologicznych wynika,

ż

e typ osobowo

ś

ci danego człowieka ma

bezpo

ś

redni wpływ na to, w jaki sposób radzi on sobie z sytuacjami stresowymi

oraz jaki rodzaj stresu mo

ż

e wyrz

ą

dzi

ć

mu najwi

ę

ksze szkody.

Typy osobowo

ś

ci

Niektórzy teoretycy osobowo

ś

ci grupuj

ą

ludzi według typów osobowo

ś

ci. Jedn

ą

z najwcze

ś

niejszych teorii typów zaproponował w V w. p.n.e. Hipokrates. Spekulował

on, i

ż

ciało zawiera 4 podstawowe płyny inaczej humory (krew,

ś

luz,

ż

ół

ć

, czarna

ż

ół

ć

), a ka

ż

dy z nich skojarzony jest ze szczególnym temperamentem:

sangwinicznym (przewaga krwi), cholerycznym (przewaga

ż

ółci), flegmatycznym

(przewaga

ś

luzu) lub melancholicznym (przewaga czarnej

ż

ółci)

2

.

Z kolei jedna z nowszych koncepcji - pi

ę

cioczynnikowy model osobowo

ś

ci autorstwa

Paula Costy i Roberta McCrae zwany te

ż

„wielk

ą

pi

ą

tk

ą

” (ang. Big Five) ró

ż

nicuje

typy osobowo

ś

ci w oparciu o nasilenie pi

ę

ciu ni

ż

ej wymienionych cech

3

:

•

neurotyczno

ść

(versus stało

ść

emocjonalna) – odzwierciedlaj

ą

ca poziom

zrównowa

ż

enia emocjonalnego; skłonno

ś

ci do prze

ż

ywania negatywnych

emocji (strachu, zmieszania, gniewu, poczucia winy) oraz podatno

ś

ci na stres

psychologiczny;

1

Zimbardo P. G., Psychologia i życie, PWN, Warszawa 2005.

2

Fedeli M., Temperamenty, charaktery, osobowości, Wyd. WAM, Kraków 2003

3

Zawadzki B. i in., Inwentarz osobowości NEO-FFI Costy i McRae. Podręcznik., Pracownia Testów

Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, Warszawa 1998

•

ekstrawersja (versus introwersja) – która odnosi si

ę

do jako

ś

ci i ilo

ś

ci interakcji

społecznych oraz poziomu aktywno

ś

ci, energii, a tak

ż

e zdolno

ś

ci

do do

ś

wiadczania pozytywnych emocji;

•

otwarto

ść

na do

ś

wiadczenie – wskazuj

ą

ca na tendencj

ę

do pozytywnego

warto

ś

ciowania do

ś

wiadcze

ń

ż

yciowych, tolerancj

ę

na nowo

ść

i ciekawo

ść

poznawcz

ą

;

•

ugodowo

ść

(versus antagonizm) – opisuj

ą

ca nastawienie do innych ludzi;

•

sumienno

ść

(vs nieukierunkowanie) – która oddaje stopie

ń

zorganizowania,

wytrwało

ś

ci i motywacji jednostki w działaniach zorientowanych na cel.

Autorzy zakładaj

ą

,

ż

e wyró

ż

nione czynniki:

•

istniej

ą

realnie (i jako takie maj

ą

znaczenie w przystosowaniu jednostki

do

ś

rodowiska np. sumienno

ść

jest najlepszym wyznacznikiem jako

ś

ci

wykonywanej pracy zawodowej oraz osi

ą

gni

ęć

akademickich, a tak

ż

e wi

ąż

e

si

ę

z satysfakcj

ą

ż

yciow

ą

);

•

s

ą

niezmienne;

•

s

ą

uniwersalne (tj. niezale

ż

ne od rasy, płci czy kultury);

•

s

ą

biologicznie

uwarunkowane

(charakteryzuje

je

wysoki

stopie

ń

odziedziczalno

ś

ci).

Ostatnio coraz cz

ęś

ciej mo

ż

na spotka

ć

w literaturze, artykułach dotycz

ą

cych

psychologii pracy, typologi

ę

osobowo

ś

ci A, B, C i D.

Typologii tej nie sposób przypisa

ć

jednemu autorowi. Stanowi ona wynik prac

podj

ę

tych przez psychologów w celu zbadania zale

ż

no

ś

ci pomi

ę

dzy posiadan

ą

osobowo

ś

ci

ą

a poziomem zdrowia czy sposobami radzenia sobie ze stresem

szczególnie je

ś

li chodzi o prac

ę

zawodow

ą

. Zaobserwowano bowiem, i

ż

wiele chorób

takich jak nadci

ś

nienie czy nowotwory mo

ż

e mie

ć

zwi

ą

zek z cechami i wynikaj

ą

cymi

z nich wzorami zachowa

ń

.

Osobowo

ść

typu A

Hipoteza o wyst

ę

powaniu osobowo

ś

ci typu A, została po raz pierwszy postawiona

przez Williama Oslera. Opiera si

ę

na zało

ż

eniu,

ż

e istnieje zwi

ą

zek osobowo

ś

ci

człowieka z wyst

ę

puj

ą

cymi u niego chorobami układu kr

ąż

enia. Ameryka

ń

scy

kardiolodzy Meyer Friedman i Ray Rosenman prowadzili badania, które dowiodły,

ż

e

zapadalno

ść

na choroby serca jest dwukrotnie cz

ę

stsza u osób nastawionych

na d

ąż

enie do perfekcji i

ż

yj

ą

cych w ci

ą

głym po

ś

piechu.

4

Osobowo

ść

typu A wyró

ż

nia funkcjonowanie w ci

ą

głym po

ś

piechu, robienie kilku

rzeczy na raz, nieustanne rozmy

ś

lanie o kolejnych punktach na li

ś

cie „do zrobienia”,

brak aprobaty dla nawet najmniejszych opó

ź

nie

ń

i niepunktualno

ś

ci.

Charakterystyczne jest te

ż

d

ąż

enie do perfekcji, nadmierna ambicja, wysokie

wymagania wobec siebie i innych oraz zamiłowanie do rywalizacji. Jednym

z głównych wyznaczników osobowo

ś

ci typu A jest wrogo

ść

, agresja i niech

ęć

wobec

otoczenia, co przekłada si

ę

na brak zdrowych i stabilnych relacji z innymi lud

ź

mi.

Współzawodnictwo jest przez osoby reprezentuj

ą

ce ten typ traktowane jako

wyzwanie.

Na wzorzec zachowa

ń

A wskazuj

ą

równie

ż

zewn

ę

trzne oznaki – gestykulacja,

sposób mówienia i poruszania si

ę

. Typ A jest energiczny i wybuchowy, szybko mówi

i chodzi, w czasie dyskusji bardzo cz

ę

sto przerywa rozmówcy, zachowuje si

ę

wrogo

wobec niego. Widoczne jest napi

ę

cie mi

ęś

ni twarzy, dłonie s

ą

zaci

ś

ni

ę

te. Osoby typu

A nie potrafi

ą

si

ę

relaksowa

ć

, zamiast odpoczynku wybieraj

ą

nadgodziny w pracy,

a gdy ju

ż

zdecyduj

ą

si

ę

na urlop, doskwiera im poczucie winy.

Nie bez powodu z opisu wyłania si

ę

sylwetka korporacyjnego pracownika-

pracoholika. To wła

ś

nie w takim

ś

rodowisku pracy osoba o wzorcu zachowa

ń

A

czuje,

ż

e spełnia si

ę

zawodowo i ma szans

ę

osi

ą

gn

ąć

sukces. Jednak ci

ą

głe

funkcjonowanie na wysokich obrotach, dra

ż

liwo

ść

i konfliktowo

ść

prowadzi

ć

mog

ą

do obni

ż

enia produktywno

ś

ci i tak naprawd

ę

mog

ą

utrudnia

ć

, a nie ułatwia

ć

,

wspinanie si

ę

po kolejnych szczeblach kariery.

Najwy

ż

sz

ą

cen

ą

, jak

ą

typ A płaci za sukces, jest utrata zdrowia.

4

http://pl.wikipedia.org/wiki/Osobowo%C5%9B%C4%87_typu_A

Osobowo

ść

typu B

Typ osobowo

ś

ci B, wyró

ż

niono wraz z osobowo

ś

ci

ą

typu A. Zwykle definiuje si

ę

go jako osobowo

ść

pozbawion

ą

charakterystycznych cech osobowo

ś

ci typu A.

Osoby tego typu doznaj

ą

rzadko zawału serca przed 70 rokiem

ż

ycia, niezale

ż

nie

od wykonywanej pracy.

5

Cho

ć

równie

ż

s

ą

ambitne, nie stawiaj

ą

sobie zbyt

wygórowanych czy nieosi

ą

galnych celów. Wa

ż

niejsza w

ż

yciu jest dla nich jako

ść

a nie ilo

ść

. Osoba typu B do

ś

wiadcza znacz

ą

co mniej stresu zarówno podczas pracy

jak i podczas wypoczynku, w porównaniu z osob

ą

typu A. Człowiek o osobowo

ś

ci

typu B jest osob

ą

cierpliw

ą

, uwa

ż

n

ą

, nastawion

ą

na współprac

ę

nie rywalizacj

ę

,

bardziej poddaje si

ę

pr

ą

dowi

ż

ycia ni

ż

walce o osi

ą

gni

ę

cia. Potrafi panowa

ć

nad

emocjami, jest postrzegany przez innych jako przyjacielski, rozlu

ź

niony. Naukowcy

okre

ś

laj

ą

ten typ osobowo

ś

ci jako „zdrowy”.

Osobowo

ść

typu C

Koncepcja osobowo

ś

ci typu C powstała w wyniku poszukiwa

ń

specyficznych

wła

ś

ciwo

ś

ci osobowo

ś

ci sprzyjaj

ą

cych zachorowaniu na choroby nowotworowe.

Osoba reprezentuj

ą

ca ten typ nie jest zdolna do zachowa

ń

agresywnych,

charakteryzuje si

ę

natomiast cierpliwo

ś

ci

ą

, kooperatywno

ś

ci

ą

, brakiem asertywno

ś

ci,

ukrywaniem negatywnych emocji (zwłaszcza gniewu) i uległo

ś

ci

ą

wobec

zewn

ę

trznych autorytetów. Taki wzorzec zachowania prowadzi wg specjalistów

do załamania si

ę

potencjałów odporno

ś

ciowych, braku wiary we własne mo

ż

liwo

ś

ci,

rozwoju poczucia bezradno

ś

ci, beznadziejno

ś

ci czy pesymizmu

ż

yciowego i utraty

woli

ż

ycia.

6

Rola pesymizmu w rozwoju chorób nowotworowych została uwzgl

ę

dniona tak

ż

e

w pracach M. Seligmana, twórcy koncepcji wyuczonej bezradno

ś

ci. Autor zakłada,

ż

e

znacz

ą

cym czynnikiem po

ś

rednicz

ą

cym mi

ę

dzy stresem, a jego konsekwencjami jest

sposób percepcji rzeczywisto

ś

ci, a przede wszystkim sposób interpretacji przyczyn

zachodz

ą

cych zdarze

ń

. Rozwojowi choroby sprzyja pesymistyczne nastawienie

do

ż

ycia i interpretowanie zdarze

ń

w kategoriach negatywnych. To cz

ę

sto powoduje

5

http://pl.wikipedia.org/wiki/Osobowo%C5%9B%C4%87_typu_B

6

Ogińska-Bulik N., Juczyński Z., Osobowość – stres a zdrowie, Wyd. DIFIN, Warszawa 2010.

bezradno

ść

i poci

ą

ga za sob

ą

wyst

ę

powanie depresji. To z kolei prowadzi

do osłabienia aktywno

ś

ci układu immunologicznego i w efekcie sprzyja rozwojowi

choroby.

7

Doktor Lawrence Le Shan, ameryka

ń

ski psycholog, pionier psychoterapii osób

choruj

ą

cych na nowotwory, mówi o osobowo

ś

ci sprzyjaj

ą

cej tego typu chorobom. Jej

cechy to ukrywanie si

ę

za fasad

ą

łagodnej dobroci, niezdolno

ść

do gniewu, brak

swobody w kontaktach, niska satysfakcja z

ż

ycia seksualnego, mała aktywno

ść

społeczna, zale

ż

no

ść

od otoczenia, gł

ę

bokie poczucie winy, poczucie opuszczenia

i samotno

ś

ci, powierzchowno

ść

i niestało

ść

zwi

ą

zków. Le Shan twierdzi,

ż

e

przyczyn

ą

powstania takiej osobowo

ś

ci jest odrzucenie przez rodzica (strata), która

powoduje poczucie krzywdy, opuszczenia, samotno

ść

, a pó

ź

niej l

ę

k i przekonanie,

ż

e bliskie relacje z innymi przynosz

ą

ból i rozczarowanie.

Osoby pracuj

ą

ce na co dzie

ń

z osobami chorymi na oddziałach onkologicznych

równie

ż

zauwa

ż

aj

ą

, i

ż

bardzo cz

ę

sto udaje si

ę

zaobserwowa

ć

główne rysy

osobowo

ś

ci charakterystyczne dla przewa

ż

aj

ą

cej cz

ęś

ci pacjentów nowotworowych:

wi

ę

ksza

skłonno

ść

do

po

ś

wi

ę

cania

si

ę

dla

innych,

chowanie

emocji,

niekonfliktowo

ść

, altruizm. To ludzie, którzy cz

ę

sto doznawali strat emocjonalnych,

prze

ż

ywali odej

ś

cie lub

ś

mier

ć

bliskich. Maj

ą

poczucie ujemnego bilansu

ż

ycia –

uwa

ż

aj

ą

ż

e s

ą

bankrutami, poniewa

ż

tyle dali, nic w zamian nie otrzymuj

ą

c. Bezsilni,

bezradni, skłonni do u

ż

alania si

ę

nad sob

ą

i samoudr

ę

ki. Długo chowaj

ą

uraz

ę

i z trudem wybaczaj

ą

innym.

8

Osobowo

ść

typu D

Poj

ę

cie osobowo

ś

ci typu D, okre

ś

lanej mianem osobowo

ś

ci stresowej lub podatnej

na stres zostało wprowadzone do literatury po raz pierwszy w 1995 roku

przez psychologa klinicznego Johana Denolleta z Uniwersytetu w Tilburgu,

w Holandii. Na typ D, zdaniem autora składaj

ą

si

ę

dwa główne wymiary, traktowane

jako

wzgl

ę

dnie

stałe

cechy

osobowo

ś

ci,

tj.

negatywna

emocjonalno

ść

oraz hamowanie (zahamowanie) społeczne. Negatywna emocjonalno

ść

wyra

ż

a si

ę

w skłonno

ś

ci do prze

ż

ywania silnych negatywnych emocji, takich jak l

ę

k, gniew,

irytacja czy wrogo

ść

. Z kolei hamowanie społeczne odnosi si

ę

do unikania

7

Ibidem

8

Kozera P., 150 centymetrów cierpienia, W: Charaktery, nr 5, maj 2008, s. 76.

zagro

ż

enia

zwi

ą

zanego

z

relacjami

społecznymi

i

dotyczy

skłonno

ś

ci

do powstrzymywania si

ę

od wyra

ż

ania negatywnych emocji i zachowa

ń

zgodnych

z tymi emocjami.

9

Brak ekspresji emocjonalnej ma w tym wypadku charakter

ś

wiadomy i wyst

ę

puje

głównie w sytuacjach społecznych. Powodem takich zachowa

ń

jest obawa przed

dezaprobat

ą

i odrzuceniem ze strony innych ludzi. Ogólnie, dla ludzi z osobowo

ś

ci

ą

typu D charakterystyczne s

ą

:

-

tendencja do zamartwiania si

ę

i odczuwania napi

ę

cia,

-

niskie poczucie bezpiecze

ń

stwa,

-

pesymistyczny sposób patrzenia na

ś

wiat,

-

poczucie bycia nieszcz

ęś

liwym,

-

tendencja do obwiniania si

ę

,

-

nie

ś

miało

ść

i słabe wi

ę

zi z innymi lud

ź

mi,

-

dyskomfort w obecno

ś

ci innych ludzi, zwłaszcza obcych,

-

dystans wobec innych i niska skłonno

ść

do dzielenia si

ę

emocjami,

głównie z obawy przed dezaprobat

ą

i odrzuceniem.

10

Ponadto, osobowo

ść

typu D wi

ąż

e si

ę

z takimi objawami stresu psychologicznego,

jak skłonno

ś

ci do depresji, trudno

ś

ci w korzystaniu ze wsparcia społecznego,

obni

ż

one samopoczucie, niski poziom poczucia własnej warto

ś

ci, niski poziom

satysfakcji z

ż

ycia oraz poczucie wyczerpania.

Osobowo

ść

typu D wykazuje pewne podobie

ń

stwa do innych wła

ś

ciwo

ś

ci

osobowo

ś

ci, traktowanych jako sprzyjaj

ą

ce powstawaniu chorób somatycznych,

zwłaszcza osobowo

ś

ci typu C, a tak

ż

e - cho

ć

w mniejszym stopniu - do wzoru

zachowania A.

Osobowo

ść

typu D ł

ą

czy z typem C skłonno

ść

do nieujawniania emocji. Jednak

ż

e dla

typu C charakterystyczna jest represja, co wi

ąż

e si

ę

z nisk

ą

ś

wiadomo

ś

ci

ą

prze

ż

ywanych emocji, natomiast jednostki typu D w sposób

ś

wiadomy powstrzymuj

ą

si

ę

od wyra

ż

ania emocji, przede wszystkim z obawy przed dezaprobat

ą

9

Ogińska-Bulik N., Osobowość typu D. Teoria i Badania, Wyd. WSH-E, Łódź 2009.

10

Ibidem

i odrzuceniem. Dla obydwu typów charakterystyczne jest pesymistyczne nastawienie

do

ż

ycia i skupianie si

ę

na jego negatywnych stronach, a tak

ż

e reagowanie na stres

bezradno

ś

ci

ą

, poczuciem beznadziejno

ś

ci i skłonno

ś

ci

ą

do depresji. To, co wydaje

si

ę

ró

ż

ni

ć

obydwa typy, to fakt,

ż

e jednostki typu C charakteryzuje skłonno

ść

do uznawania potrzeb innych za wa

ż

niejsze od własnych (po

ś

wi

ę

canie si

ę

,

nadmiemy altruizm), natomiast jednostka o osobowo

ś

ci D jest raczej typem

egocentrycznym, nastawionym na realizacj

ę

własnych potrzeb i celów. Ponadto,

osoby reprezentuj

ą

ce typ osobowo

ś

ci C maj

ą

raczej nisk

ą

ś

wiadomo

ść

stresu

i dyskomfortu psychicznego, podczas gdy u osób typu D wyst

ę

puje pełna

ś

wiadomo

ść

stresu i prze

ż

ywanych emocji.

Mo

ż

na doszukiwa

ć

si

ę

tak

ż

e pewnych podobie

ń

stw typu D z wła

ś

ciwo

ś

ciami

osobowo

ś

ci charakterystycznymi dla typu A, chocia

ż

wydaje si

ę

,

ż

e obydwa typy

wi

ę

cej dzieli ni

ż

ł

ą

czy. Osoba typu A jest niecierpliwa, działa w po

ś

piechu

z nastawieniem na realizacj

ę

celów, podejmuje ryzyko. Natomiast osoba typu D jest

spokojna, nie lubi zmian i unika ryzyka. Dla obydwu typów charakterystyczne b

ę

dzie

wyst

ę

powanie emocji gniewu i wrogo

ś

ci, jednak

ż

e jednostka o wzorze A jest raczej

skłonna ujawnia

ć

te emocje na zewn

ą

trz, podczas gdy typ D wykazuje skłonno

ś

ci

do powstrzymywania si

ę

od ich ujawniania. W obydwu przypadkach wyst

ę

puje

do

ś

wiadczanie stresu, przy czym w typie D jest on zwi

ą

zany głównie z kontaktami

interpersonalnymi, za

ś

w typie A wynika przede wszystkim z d

ąż

enia

do sprawowania kontroli nad otoczeniem. Obydwa typy charakteryzuje tak

ż

e niech

ęć

do korzystania ze wsparcia społecznego w sytuacjach trudnych.

11

Jednostki nale

żą

ce do typu D wykazuj

ą

tendencj

ę

do reagowania na stres poczuciem

bezradno

ś

ci i beznadziejno

ś

ci. Ten wzorzec zachowania za

ś

sprzyja wyst

ę

powaniu

wielu chorób somatycznych tj, nowotwory, choroba wie

ń

cowa, cukrzyca, łuszczyca,

astma oraz psychicznych, tj. depresja.

U osób typu D, w wyniku do

ś

wiadczanego w miejscu pracy stresu, pojawia si

ę

zwi

ę

kszone ryzyko rozwoju zespołu wypalenia zawodowego. Wyniki bada

ń

wskazuj

ą

ż

e osoby tego typu s

ą

bardziej wyczerpane emocjonalnie i wykazuj

ą

niskie poczucie

osi

ą

gni

ęć

osobistych.

Opracowanie: Mariusz Kubat

11

Ibidem

Literatura

1. Fedeli M., Temperamenty, charaktery, osobowo

ś

ci, Wyd. WAM, Kraków 2003.

2. Kozera P., 150 centymetrów cierpienia, W: Charaktery, nr 5, maj 2008.

3. Ogi

ń

ska-Bulik N., Juczy

ń

ski Z., Osobowo

ść

– stres a zdrowie, Wyd. DIFIN,

Warszawa 2010.

4. Ogi

ń

ska-Bulik N., Osobowo

ść

typu D. Teoria i Badania, Wyd. WSH-E,

Łód

ź

2009.

5. Zawadzki B. i in., Inwentarz osobowo

ś

ci NEO-FFI Costy i McRae. Podr

ę

cznik,

Pracownia

Testów

Psychologicznych

Polskiego

Towarzystwa

Psychologicznego, Warszawa 1998.

6. Zimbardo P. G., Psychologia i

ż

ycie, PWN, Warszawa 2005.