www.psychiatria.med.pl

161

PRACA POGLĄDOWA

ISSN 1643–0956

Adres do korespondencji: lek. Anna Wrońska
Zakład Psychiatrii Biologicznej AMG
ul. Dębinki 7, 80–211 Gdańsk
tel.: [phone], faks: (058) 349 17 95
e-mail: [e-mail]

Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2007; 7 (4): 161–169
Copyright © 2007 Via Medica

Anna Wrońska

Zakład Psychiatrii Biologicznej, Akademia Medyczna w Gdańsku

Zaburzenia osobowości typu borderline
(zaburzenia z pogranicza)
— epidemiologia, etiologia, leczenie

Borderline personality disorder — epidemiology, etiology, treatment

STRESZCZENIE

Osobowość typu borderline należy do zaburzeń oso-
bowości. Charakteryzuje się skłonnością do działań
impulsywnych, niestabilnością afektywną, zachowa-
nia, relacji interpersonalnych oraz brakiem samokon-
troli. W niniejszej pracy starano się przedstawić
współczesne poglądy na temat etiologii, klasyfikacji
oraz metod leczenia tego zaburzenia.

słowa kluczowe: zaburzenia osobowości, osobowość
typu borderline, psychoterapia

ABSTRACT

Borderline personality disorder is a chronic psychi-
atric disorder, which belongs to the group of per-
sonality disorders, characterized by marked impul-
sivity, poor impulse control, instability in mood,
behaviour and interpersonal relationships. In this
paper author present current views on etiology,
classifications and treatment, both pharmacological
and psychotherapeutical.

key words: personality disorders, borderline person-
ality, psychotherapy

Wstęp

Zaburzenia osobowości typu borderline (zabu-

rzenia z pogranicza) charakteryzują się obecnością

zachowań impulsywnych, niestabilnością emocjo-
nalną oraz skłonnościami do podejmowania działań
samouszkadzających.

Termin „borderline” odwołuje się do dawnej teorii

mówiącej o patologii z pogranicza nerwicy i psycho-
zy. Jego autorem jest Adolf Stern, który w 1938 roku
wyodrębnił u swoich pacjentów 10 cech związanych
z pogarszaniem się ich stanu, oporem wobec leczenia
psychoanalitycznego lub brakiem współpracy w tera-
pii. Były to: narcyzm, ból psychiczny, nadwrażliwość,
sztywność psychiki i ciała, negatywna reakcja tera-
peutyczna, poczucie mniejszej wartości, masochizm,
brak poczucia bezpieczeństwa, mechanizmy projek-
cyjne i zaburzenia w badaniu rzeczywistości. Poglą-
dy Roberta Knighta (1953) uznaje się za pierwsze
próby zastosowania psychologii ego do zrozumie-
nia stanów z pogranicza. Jego zdaniem, u podłoża
tych zaburzeń leżała słabość ego, a same zaburze-
nia stanowiły stan pośredni między neurotycznym
a psychotycznym poziomem funkcjonowania. Więk-
szość pierwszych opisów zaburzeń z pogranicza opie-
rała się na epizodycznych relacjach klinicznych. Do-
piero Grinker i wsp. (1968) przeprowadzili istotne
badania obejmujące liczną grupę pacjentów, których
trudno było zdiagnozować i dlatego uznano, że cier-
pią oni na zaburzenia z pogranicza [1].

Kryteria rozpoznania zaburzeń
osobowości typu borderline
na podstawie klasyfikacji DSM IV-TR
I ICD-10 [2]

Osobowość typu borderline definiuje się jako

dominujący wzorzec zachowania, charakteryzujący
się zaburzeniami w kontaktach interpersonalnych,
niestabilnością własnej osoby, emocji oraz skłonno-

Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2007, tom 7, nr 4

162

www.psychiatria.med.pl

ścią do zachowań impulsywnych, mający swój po-
czątek w okresie wczesnej dorosłości.

Do postawienia diagnozy konieczne jest speł-

nienie przynajmniej 5 spośród niżej wymienionych
9 kryteriów:
— niestabilność emocjonalna, prowadząca do czę-

stych zmian nastroju (nasilone stany dysforii, draż-
liwości, lęku, zazwyczaj trwające kilka godzin,
rzadko dłużej niż kilka dni);

— wybuchy gniewu, stany złości, trudności w kon-

trolowaniu gwałtownych zachowań, skłonność
do kłótliwego zachowania, konfliktów;

— długotrwałe uczucie pustki wewnętrznej;
— powtarzające się zachowania suicydalne, groź-

by, samookaleczenia;

— zachowania impulsywne w przynajmniej 2 obsza-

rach, mogące stanowić zagrożenie (nadużywanie
substancji psychoaktywnych, nadmierne wydawa-
nie pieniędzy, objadanie się, ryzykowne zachowa-
nia seksualne, niebezpieczna jazda samochodem);

— angażowanie się w intensywne i niestabilne

związki;

— usilne próby uniknięcia prawdziwego lub wyima-

ginowanego porzucenia;

— zaburzenie obrazu własnej osoby, swoich celów,

preferencji seksualnych;

— przemijające, związane ze stresem zaburzenia

pseudopsychotyczne lub dysocjacyjne.

Zaburzenia osobowości typu borderline należą

w klasyfikacji Diagnostic and Statistical Manual of
Mental Disorders, fourth edition (DSM-IV) do Cluste-
ru B zaburzeń osobowości, obok osobowości antyso-
cjalnej, histrionicznej i narcystycznej. W klasyfikacji Za-
burzeń Psychicznych i Zaburzeń Zachowania ICD-10
z 1994 roku znajduje się termin „osobowość chwiej-
na emocjonalnie”. Wyróżnia się dwa warianty tego
zaburzenia:
— typ impulsywny, charakteryzujący się wyraźną

skłonnością do działań impulsywnych bez
uwzględnienia ich konsekwencji, skłonnością do
konfliktów, łatwością wybuchania gniewem lub
przemocą, niestabilnym nastrojem;

— typ borderline (z pogranicza), w którym impul-

sywności i upośledzeniu kontroli popędów towa-
rzyszy zaburzenie obrazu siebie, swoich celów
i wewnętrznych preferencji, skłonność do anga-
żowania się w intensywne i niestabilne związki,
usilne próby uniknięcia doświadczenia porzuce-
nia, powtarzające się groźby lub działania samo-
uszkadzające, stałe uczucie pustki wewnętrznej [3].

Najczęściej opisywanymi cechami osobowości

z pogranicza są zaburzenia afektu, zachowania im-
pulsywne o autodestrukcyjnym charakterze, pozor-

nie dobre przystosowanie społeczne, powierzchow-
ne, zależnościowe związki z otoczeniem, nierzadko
nacechowane zachowaniami manipulacyjnymi.
W badaniach psychologicznych osoby te uzyskują
wyniki wskazujące na myślenie dziwaczne, dereistycz-
ne i nielogiczne.

Epidemiologia

Częstość występowania zaburzeń osobowości

typu borderline w populacji ogólnej wynosi około
1–2% [4–6], 80% pacjentów stanowią kobiety [7].
Wśród pacjentów korzystających z ambulatoryjnej
opieki psychiatrycznej chorzy z osobowością border-
line stanowią do 10%, wśród pacjentów korzystają-
cych z opieki szpitalnej — do 20% [4–6]. Czterdzie-
ści jeden procent pacjentów przebywających na od-
działach ratunkowych z powodu wielokrotnych prób
samobójczych spełnia kryteria rozpoznania osobo-
wości borderline [8].

Objawy stwierdzane u pacjentów z osobowo-

ścią borderline występują także w innych zaburzeniach
psychicznych, co może prowadzić do mylnej diagnozy.
Najczęściej zamiast osobowości borderline rozpoznaje
się dużą depresję, chorobę afektywną dwubiegunową
lub nawet schizofrenię. Częstość występowania ob-
jawów pseudopsychotycznych u pacjentów z osobo-
wością borderline wynosiła 40% i 27% [9, 10].

Należy także zwrócić uwagę na częste współ-

występowanie z osobowością borderline innych za-
burzeń psychicznych [11–13]. Podaje się następujące
szacunkowe dane dotyczące współistnienia osobowo-
ści z pogranicza z następującymi zaburzeniami:
— duża depresja (w wywiadzie) — około 41–83%;
— dystymia — 12–39%;
— choroba afektywna dwubiegunowa — 10–20%;
— nadużywanie substancji psychoaktywnych

— 64–66%;

— zespół stresu pourazowego (PTSD, post-trauma-

tic stress disorders) — 46–56%;

— fobia społeczna — 23–47%
— zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne — 16–25%;
— zaburzenia lękowe z napadami lęku — 31–48%;
— zaburzenia odżywiania się — 29–35%.

Obserwowano także współwystępowanie oso-

bowości borderline z innymi zaburzeniami osobo-
wości, na przykład z osobowością unikającą (43–
–47%), zależną (16–51%) i paranoidalną (14–30%)
[11, 13, 14].

Etiologia

Etiologia osobowiści z pogranicza jest złożo-

na, prawdopodobnie odgrywają tu rolę czynniki bio-
logiczne, psychologiczne i społeczne.

Anna Wrońska, Zaburzenia osobowości typu

borderline

www.psychiatria.med.pl

163

W jednym z badań genetycznych obejmujących

bliźnięta stwierdzono, że zgodność występowania
osobowości borderline wśród bliźniąt monozygotycz-
nych wynosi 35%, a dwuzygotycznych — 7%, co
mogłoby wskazywać na dużą rolę czynników gene-
tycznych w rozwoju tego zaburzenia [15].

Na podstawie różnorodnych analiz genetycz-

nych cech zaburzonych osobowości zidentyfikowa-
no 4 czynniki: emocjonalną dysregulację — labilność
nastroju, niestabilność funkcji poznawczych, chwiej-
ne poczucie własnej osoby, angażowanie się w nie-
stabilne związki interpersonalne. Głównym czynni-
kiem wydaje się emocjonalna dysregulacja, której
dziedziczenie szacuje się na 47% [16, 17].

Dużą rolę w etiologii zaburzeń przypisuje się

czynnikom psychologicznym, urazom doznanym
w okresie dzieciństwa, zaniedbaniu, molestowaniu
i wykorzystywaniu seksualnemu [18–20]. Spośród
pacjentów 40–71% podaje w wywiadzie molestowa-
nie seksualne [18–26]. Zaobserwowano dodatnią
korelację pomiędzy stopniem ciężkości wykorzysty-
wania w okresie dzieciństwa a nasileniem zaburzeń
[27, 28]. Chociaż nadużycia seksualne są uważane
za czynnik ryzyka, jednak nie są one specyficzne dla
osobowości borderline [29].

W kilku badaniach zaobserwowano związek

między sytuacją społeczną a rozpowszechnieniem
zaburzeń. Im niższy status społeczny i niższy poziom
wykształcenia, tym częstsze występowanie zaburzeń
osobowości typu borderline [30, 31].

Neurobiologia

W badaniach obrazowych mózgu, zarówno

strukturalnych, jak i funkcjonalnych, opisywano zmia-
ny w następujących obszarach układu czołowo-lim-
bicznego u pacjentów z osobowością borderline:
— kora przednia zakrętu obręczy (ACC, anterior cin-

gulate cortex);

— kora czołowo-oczodołowa;
— kora przedczołowa grzbietowo-boczna;
— hipokamp;
— ciało migdałowate.

W badaniu z zastosowaniem pozytonowej to-

mografii emisyjnej z użyciem fluorodeoksyglukozy
opisano nieprawidłowy podstawowy metabolizm
w obszarach przedczołowych, w tym regionu ACC
[32–34]. Obszary te prawdopodobnie pełnią okreś-
loną funkcję w transmisji serotoninergicznej [35].
Zmiany w tych obszarach mogą się wiązać z odhamo-
waniem agresji i działaniami impulsywnymi obserwo-
wanymi u pacjentów z osobowością borderline. Po-
nadto stwierdzono redukcję objętości płatów czoło-
wych i czołowo-oczodołowych [36, 37] oraz spadek

stężenia markera integralności mózgu — kwasu ace-
tyloasparaginianowego (NAA) [38]. W innych bada-
niach, poddając pacjentów z osobowością borderline
stymulacji bodźcami emocjonalnymi i stresowymi,
uzyskano deaktywację lub brak aktywacji obszaru
ACC, który jest uważany za region wpływający na
kontrolę afektywną [39, 40]. Dysfunkcja tego regio-
nu może powodować deregulację emocjonalną
u tych pacjentów. W badaniach przeprowadzonych
na zwierzętach wykazano, że ciało migdałowate od-
grywa główną rolę w regulacji emocji [41]. Stosując
funkcjonalny rezonans magnetyczny, przebadano pa-
cjentów z osobowością borderline; stymulując ich
bodźcami emocjonalnymi, uzyskano obustronne
zwiększenie sygnału w ciele migdałowatym [42]
w porównaniu z grupą kontrolną. W innych bada-
niach opisano redukcję objętości hipokampa i ciała
migdałowatego u chorych z osobowością borderli-
ne [37, 43–45]. Redukcję objętości hipokampa stwier-
dzono również u chorych z PTSD, ale bez zmian
w obrębie ciała migdałowatego. W związku z obec-
nością zmian w obrębie hipokampa — w regionie
wrażliwym na stres, badacze zainteresowali się rolą
osi PPN (podwzgórze–przysadka–nadnercza).

Rinne i wsp. [46] stwierdzili nadczynność osi

PPN u pacjentów z osobowością borderline oraz
u osób wykorzystywanych seksualnie w dzieciństwie,
niespełniających kryteriów tego rozpoznania, pod-
trzymując hipotezę istnienia zależności pomiędzy
traumą doznaną w dzieciństwie a nadczynnością osi
PPN. Uzyskane wyniki mogą wskazywać na to, że
osłabienie związanej z funkcją płata czołowego kon-
troli hamowania skłonności do działania impulsyw-
nego, niestabilności emocjonalnej, może powodować
wzrost aktywności ciała migdałowatego. Jednocze-
sne zaburzenia w obszarze limbiczno-przedczoło-
wym sugerują podwójną patologię mózgu o charak-
terze zespołu nadreaktywności — dyskontroli u pa-
cjentów z osobowością borderline [47]. Nadal nieja-
sne jest pochodzenie tych zmian. Rozważa się wpływ
czynników genetycznych, okołoporodowych, pato-
logii okresu dzieciństwa, a także wpływ samego
zaburzenia.

Leczenie

Leczenie zaburzeń z pogranicza jest trudne,

długotrwałe, a efekty są raczej niewielkie [48, 49].
W ciągu całego swojego życia 97% leczonych am-
bulatoryjnie pacjentów z osobowością borderline
uzyskuje pomoc od około 6 terapeutów [50, 51], 95%
korzysta z indywidualnej terapii, 56% — z grupo-
wej, 42% — z rodzinnej/małżeńskiej, 37% jest ho-

Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2007, tom 7, nr 4

164

www.psychiatria.med.pl

spitalizowanych, a 24% korzysta z terapii w ośrod-
kach resocjalizacyjnych [6, 47, 52, 53].

Okazuje się jednak, że stan psychiczny pacjen-

tów z osobowością borderline ulega samoistnej
poprawie w miarę upływu czasu [54, 55] — około
75% powraca do prawidłowego funkcjonowania
w wieku 35–40 lat, około 90% — do 50. roku życia.
Mechanizm zdrowienia nie jest do końca zrozumiały.
Prawdopodobnie skłonność do zachowań impulsyw-
nych zmniejsza się z wiekiem. Leczenie jest często
postrzegane jako przyspieszenie tempa naturalnego
procesu zdrowienia [45].

W związku z problematyczną terapią klinicyści

niechętnie stawiają diagnozę zaburzeń osobowości
typu borderline, skupiając się lub poszukując innych
chorób, które są „łatwiejsze” do leczenia. Jednak
unikając tego problemu, nie pozbywamy się go,
zwłaszcza że większość pacjentów trafia do szpitali
z powodu aktów autoagresji: przedawkowania le-
ków, samookaleczeń. Autorzy w swoich doniesie-
niach podkreślają, że rokowanie w zaburzeniach oso-
bowości typu borderline jest znacznie lepsze niż
w innych zaburzeniach osobowości, na przykład
w przypadku osobowości antysocjalnej, oraz w in-
nych chorobach psychicznych, takich jak schizofre-
nia czy choroba afektywna dwubiegunowa [45].

Psychoterapia

Dotychczas przeprowadzono niewiele badań

klinicznych, które oceniałyby skuteczność psychote-
rapii w leczeniu zaburzeń osobowości typu borderli-
ne. Jednak w ciągu ostatnich ponad 10 lat udowod-
niono skuteczność dwóch metod psychoterapeutycz-
nych w leczeniu tych zaburzeń: dialektycznej terapii
behawioralnej (DBT, dialectical behavior therapy)
i terapii psychodynamicznej. Dialektyczna terapia be-
hawioralna jest adaptacją terapii behawioralno-
-poznawczej. Została stworzona w latach 80. przez
Marshę Linehan w celu leczenia pacjentów z osobo-
wością borderline [56–58]. Jest to model edukacyj-
ny uczący pacjentów, jak w bardziej efektywny spo-
sób poradzić sobie z bolesnymi, emocjonalnymi do-
świadczeniami. Trening umiejętności skupia się na
4 obszarach: świadomości własnych emocji, myśli
i zachowań w danej chwili, nawiązywaniu i utrzy-
maniu kontaktów interpersonalnych, regulacji i kon-
troli emocji, tolerancji distresu. Celem terapii jest re-
dukcja działań suicydalnych, samouszkadzających,
radzenie sobie z uczuciami złości i bezradności oraz
kontrola emocji [59]. Do tej pory przeprowadzono
7 randomizowanych badań kontrolnych [60–62] oraz
kilka badań nierandomizowanych [63–68]. Stwierdzo-

no redukcję zachowań destruktywnych (samookale-
czenia, próby samobójcze), zmniejszenie liczby hospi-
talizacji i poprawę funkcjonowania społecznego,
natomiast u pacjentów hospitalizowanych także
zmniejszenie lęku i redukcję objawów depresyjnych.
Udowodniono również skuteczność tej metody te-
rapii u pacjentów z osobowością borderline ze współ-
istniejącym uzależnieniem od substancji psychoak-
tywnych, między innymi opiatów (badania z 1999
i 2002 r. prowadzone przez Linehan) [47].

Należy jednak zwrócić uwagę na wady powy-

żej cytowanych badań klinicznych, takie jak niewiel-
ka liczebność grup pacjentów (poniżej 25 osób
w grupie badawczej) i brak odległych wyników tera-
pii. Większość obserwacji klinicznych chorych obej-
mowała okres roku, podczas gdy pierwsze badania
przeprowadzano około 15 lat temu. Nie wiadomo,
czy pacjenci utrzymali poprawę, czy ich stan się po-
gorszył. Linehan sugerowała, że czas trwania terapii
powinien wynosić kilka lat, natomiast okresy obser-
wacji rocznej dotyczyły jedynie pierwszego etapu te-
rapii, czyli pracy nad zachowaniami suicydalnymi
i ich kontrolą [56].

Inne formy terapii

Terapia oparta na schematach
(schema therapy)

Łączy ona elementy terapii behawioralno-

-poznawczej z psychodynamiczną. Została stworzona
przez Younga. Jej celem jest zwalczanie nieprawi-
dłowych, dysfunkcyjnych wzorców odczuwania, za-
chowania i myślenia, nabytych w okresie dzieciństwa,
a wykorzystywanych przez pacjentów jako reakcje
obronne w określonych sytuacjach. Pacjent uczy się
identyfikować, rozpoznawać schematy, a następnie
zastępować je właściwymi sposobami zaspokajania
potrzeb. Pacjenci posługują się 4 typami schematów:
porzuconego dziecka, złego dziecka, rodzica karzą-
cego oraz obiektywnego bezstronnego opiekuna.
W określonych sytuacjach „przełączają się” z jedne-
go schematu do drugiego [45, 69].

STEPPS (system training for emotional
predictability and problem solving)

Jest to forma terapii behawioralno-poznawczej

skierowana do pacjentów z osobowością borderline
oraz osób z ich otoczenia: rodziny, znajomych, pra-
cowników opieki społecznej. Program Iowa powstał
w 1995 roku. Pierwotnie opierał się na indywidual-
nej terapii stworzonej przez Bartelsa i Rotty w 1992
roku, a następnie został zmodyfikowany przez

Anna Wrońska, Zaburzenia osobowości typu

borderline

www.psychiatria.med.pl

165

Bluma, Johna i Pfohla w 2002 roku. Program składa
się z 20 grupowych 2-godzinnych spotkań odbywają-
cych się raz w tygodniu, a następnie z części zaawan-
sowanej (STAIRWAYS). Program zawiera 3 części:
nauka o objawach zaburzenia na podstawie DSM-IV,
trening umiejętności emocjonalnych i trening umie-
jętności behawioralnych. Pacjent uczy się właściwych
emocji i zachowań, natomiast zadaniem rodziny jest
udzielanie mu wsparcia i wzmacnianie go w jego dą-
żeniach [45, 70].

Terapie psychodynamiczne/
/psychoanalityczne

Psychoanalitycy od wieków byli zainteresowa-

ni leczeniem osób z zaburzeniami osobowości typu
borderline, chociaż często pacjenci ci z różnych
względów przerywali terapię w ciągu pierwszych kil-
ku miesięcy. W pierwszym badaniu klinicznym z 1992
roku oceniającym skuteczność terapii analitycznej
Stevenson i Maeres opisali stabilną poprawę pacjen-
tów z osobowością borderline poddanych 2-letniej
terapii opartej na psychologii self. Jednak wadą
badania był brak grupy kontrolnej. Wyniki terapii
porównywano ze stanem pacjentów nieleczonych,
oczekujących w kolejce na terapię [45].

Jedyne randomizowane kontrolowane badanie

przeprowadzili Bateman i Fonagy, którzy badali pa-
cjentów uczestniczących w 18-miesięcznej, prowa-
dzonej na oddziale dziennym, terapii psychodyna-
micznej, zwanej mentalization based therapy (MBP),
opartej na teorii, że pacjenci muszą się nauczyć „sta-
nąć na zewnątrz” swoich odczuć i dokładnie obser-
wować emocje własne i innych. Po 6 miesiącach trwa-
nia terapii uzyskano stabilną poprawę w zakresie
redukcji prób samobójczych i zmniejszenia objawów
depresyjnych oraz poprawę funkcjonowania spo-
łecznego. W związku z ograniczeniem tego bada-
nia do oddziału szpitalnego, pojawiła się hipoteza,
że samo miejsce mogło wpłynąć na poprawę. Dla-
tego też obecnie trwają badania z zastosowaniem
MBP w placówkach otwartych; uzyskano wstępne
zachęcające wyniki [45, 71–74].

Terapia oparta na przeniesieniu (TFP, trans-

ference focused therapy) to zmodyfikowana meto-
da psychodynamiczna, której głównym celem jest
korekta zniekształceń odbioru przez pacjenta wła-
snej osoby, otoczenia i terapeuty. Obecnie prowa-
dzone jest randomizowane badanie kontrolne po-
równujące skuteczność tej metody z MBP. Wstępne
wyniki są zachęcające [45].

Z innych form terapii stosowanych w leczeniu

zaburzeń typu borderline należy wymienić: terapię

grupową opartą na modelu Dawsona i Macmillana oraz
psychoterapię rodzin według Gundersona [45].

Farmakoterapia

Neuroleptyki

Przez długi czas w celu złagodzenia zachowań

impulsywnych stosowano typowe neuroleptyki
w niewielkich dawkach. Wykazano także ich skutecz-
ność w redukcji objawów psychotycznych (urojenia
ksobne, wrogość, podejrzliwość) [75–77]. Jednak ze
względu na działania niepożądane nie są one po-
wszechnie zalecane [45]. W kilku badaniach otrzy-
mano sprzeczne wyniki dotyczące skuteczności ha-
loperidolu. Ponadto stwierdzono złą tolerancję tego
leku i pacjenci często przerywali leczenie [78].
W otwartych badaniach nad klozapiną [78, 79],
risperidonem [80] i olanzapiną [81] wykazano dobrą
tolerancję i skuteczność tych leków. W jednym z ba-
dań porównującym olanzapinę z placebo uzyskano
poprawę w zakresie wszystkich objawów zaburzeń
osobowości typu borderline u pacjentów przyjmują-
cych olanzapinę [82].

Leki przeciwdepresyjne

Są powszechnie stosowane w leczeniu zabu-

rzeń osobowości typu borderline. Spodziewano się
zwłaszcza poprawy w zakresie takich objawów, jak:
niestabilność emocjonalna, depresja, lęk, dysforia,
stany gniewu oraz uczucie pustki wewnętrznej.
Wczesne badania z zastosowaniem trójpierścienio-
wych leków przeciwdepresyjnych (TCA, tricyclic an-
tidepressants) — amitryptyliny — i inhibitorów mo-
noaminooksydazy (MAO) — fenelzyny — wykazały
umiarkowaną skuteczność tych leków. Jednak ze
względu na objawy niepożądane i potencjalną śmier-
telność po ich przedawkowaniu zainteresowano się
inną grupą preparatów — inhibitorami wychwytu
zwrotnego serotoniny (SSRI, selective serotonin reup-
take inhibitors) [83, 84]. W badaniach kontrolowa-
nych z użyciem placebo wykazano skuteczność SSRI
w leczeniu zmian nastroju, złości, zachowań impul-
sywnych, lęku [85–87]. W jednym z doniesień zano-
towano, że duże dawki SSRI (np. fluoksetyny 60–
–80 mg/d.) mogą redukować zachowania suicydal-
ne, skłonność do działań samouszkadzających, ale tak
duże dawki są źle tolerowane przez pacjentów [45].

Leki normotymiczne

Cztery badania kontrolowane z zastosowaniem

placebo przyniosły mieszane rezultaty, jeśli chodzi
o skuteczność karbamazepiny i kwasu walproinowe-

Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2007, tom 7, nr 4

166

www.psychiatria.med.pl

go w leczeniu zaburzeń osobowości typu borderli-
ne. Wykazano natomiast skuteczność kwasu walpro-
inowego u pacjentów z osobowością borderline
i współistniejącą chorobą afektywną dwubiegunową
typu II [88, 89] oraz u pacjentów z przewagą zacho-
wań impulsywnych z rozpoznaniem zaburzeń oso-
bowości mieszczących się w Clusterze B [89]. Prze-
prowadzono 1 badanie kontrolowane z zastosowa-
niem litu (1990 r.), w którym nie stwierdzono jego
skuteczności [90]. W randomizowanych kontrolowa-
nych badaniach klinicznych udowodniono skutecz-
ność lamotryginy w zmniejszaniu agresji (2005 r.)
oraz topiramatu w redukcji złości (2004 r.) [91, 92].

W badaniach tych wykazano, że leki normo-

tymiczne są skuteczne w zmniejszaniu agresji i gnie-
wu, natomiast nie powodują stabilizacji nastroju
[45, 93].

Inne substancje

Zanarinni i wsp. [94] wykazali skuteczność kwasu

omega-3 w małej grupie pacjentów z zaburzeniami
z pogranicza [94]. W najnowszych doniesieniach
autorzy skupili się na terapii objawów, takich jak
napięcie wewnętrzne i dysocjacja. Wstępne wyniki
otwartych badań klinicznych wykazały skuteczność
klonidyny [47] i naltreksonu [95].

Autorzy podkreślają, że wyniki badań klinicznych

należy traktować z dużą ostrożnością, ponieważ mają
one wiele wad, takich jak: zbyt małe grupy pacjen-
tów, krótki okres trwania badania, najczęściej jedynie
umiarkowanie nasilone objawy u osób poddanych
terapii, duża liczba pacjentów, którzy nie ukończyli
badań [82, 96]. Ponadto wiele badań obejmowało
wyłącznie kobiety [86, 88, 94]. W związku z proble-
matycznym leczeniem w praktyce klinicznej spotyka-
my się u tych pacjentów z problemem polipragmazji.
Chory najczęściej przyjmuje kilka leków z różnych
grup [45].

W 2001 roku badacze Amerykańskiego Towa-

rzystwa Psychiatrycznego stworzyli wytyczne lecze-
nia osobowości borderline (tab. 1) [97].

Miejsce leczenia

Pacjenci z zaburzeniami osobowości typu bor-

derline często przebywają na oddziałach szpitalnych
z powodu samookaleczeń lub prób samobójczych.

Według autorów doniesień hospitalizacja nie

przynosi korzyści, a wręcz odwrotnie — może po-
garszać stan pacjenta i nasilać objawy zaburzenia.
Leczeniem alternatywnym jest terapia na oddziałach
dziennych, której skuteczność wykazano w bada-
niach klinicznych. Jednak najkorzystniejszą formą
leczenia wydaje się opieka ambulatoryjna, ponieważ

umożliwia ona pacjentom konfrontację z problema-
mi życia codziennego [45].

Wnioski

Obecnie istnieje więcej dowodów na większą

skuteczność psychoterapii niż farmakoterapii w le-
czeniu zaburzeń osobowości typu borderline. Jed-
nak duży koszt terapii uniemożliwia jej powszechne
zastosowanie. Celem farmakoterapii jest redukcja
objawów, zwłaszcza w okresach zaostrzenia zabu-
rzenia, takich jak: labilność afektywna, wybuchy
gniewu, agresji, zachowania impulsywne, objawy
pseudopsychotyczne. Natomiast głównym założe-
niem leczenia jest poprawa funkcjonowania społecz-
nego. Jest to cel bardzo trudny do osiągnięcia, który
stanowi duże wyzwanie dla klinicystów.

Należy również wspomnieć o czynnikach pro-

gnostycznych. Wśród czynników związanych z gor-
szym rokowaniem wymienia się: niestabilność afek-

Tabela 1. Wytyczne Amerykańskiego Towarzystwa
Psychiatrycznego, 2001

Table 1. American Psychiatric Association Guidelines,
2001

Farmakoterapię stosuje się w leczeniu objawów w stanach
zaostrzeń, dekompensacji

Wyróżnia się 3 obszary objawów: obszar afektywny, obszar
zaburzeń kontroli zachowań impulsywnych oraz zaburzeń
spostrzegania i zaburzeń poznawczych

Leczenie zaburzeń afektywnych

— leki I rzutu — SSRI/wenlafaksyna

— zaburzenia z dominacją lęku — dodanie benzodiazepin

do SSRI

— zaburzenia z przewagą stanów złości, agresji — lek z wy-

boru SSRI, w przypadku nasilenia zachowań agresywnych
— dodanie małych dawek neuroleptyków

— inhibitory MAO; udowodniono ich skuteczność, ale ze

względu na interakcje nie są lekiem I rzutu

— leczenie II rzutu — leki normotymiczne

— TCA — nie ma pewnych dowodów na ich skuteczność

— elektrowstrząsy — wykazano skuteczność tej metody le-

czenia u pacjentów ze współistniejącą dużą depresją,
oporną na farmakoterapię

Leczenie zaburzeń kontroli zachowań impulsywnych (próby
samobójcze, samookaleczenia)

— lek I rzutu — SSRI

— dołączenie neuroleptyków w niewielkich dawkach

— w przypadku uzyskania jedynie częściowej poprawy po

zastosowaniu SSRI dołączenie litu jako potencjalizację

— w wypadku nieskuteczności leczenia SSRI, rozważyć od-

stawienie SSRI i włączenie inhibitory MAO

— rozważenie włączenia leków normotymicznych — karba-

mazepina/kwas walproinowy

— zastosowanie neuroleptyków atypowych

Leczenie zaburzeń poznawczych i spostrzegania

— zalecane małe dawki neuroleptyków

Anna Wrońska, Zaburzenia osobowości typu

borderline

www.psychiatria.med.pl

167

tywną, wielokrotne i długotrwałe hospitalizacje,
obecność dysforii, wywiad rodzinny obciążony cho-
robami psychicznymi, wystąpienie objawów zabu-
rzenia w młodym wieku, traumy doznane w okresie
dzieciństwa, przemoc w rodzinie [98–101]. Czynniki
przemawiające za korzystnym rokowaniem to: wy-
soki iloraz inteligencji [98, 101], brak elementów
narcystycznych w obrazie osobowości, a w wywia-
dzie — brak danych na temat rozwodu rodziców,
obecność zachowań uszkadzających [102]. Autorzy
doniesień podkreślają, że leczenie pacjentów z oso-
bowością typu borderline jest bardzo trudne dla
personelu, ponieważ ich destruktywne zachowania
często są powodem przerywania terapii. Ponadto
podkreśla się, że nadal nie istnieje sprecyzowana de-
finicja terminu „pograniczny”. Nie wiadomo, czy oso-
bowość z pogranicza należy rozumieć jako kliniczny
zespół objawowy, patologię osobowości czy coś po-
średniego między nerwicą a psychozą. Wydaje się,
że określenie „osobowość borderline” ma zbyt wie-
le znaczeń, a poza tym niektóre jej kryteria diagno-
styczne występują w innych postaciach zaburzeń
osobowości. Z tych powodów rozpoznanie to nie
przyjęło się wśród psychiatrów europejskich, poza
Wielką Brytanią i nielicznymi ośrodkami psychoana-
litycznymi w Niemczech, natomiast jest bardzo roz-
powszechnione w Stanach Zjednoczonych.

PIŚMIENNICTWO

1. Goldstein E.G. Zaburzenia z pogranicza. GWP, Gdańsk 2003;

25–38.

2. American Psychiatric Association. Diagnostic and Statistical

Manual of Mental Disorders. Wyd. 4. Washington, DC 1994.

3. Klasyfikacja Zaburzeń Psychicznych i Zaburzeń Zachowania.

ICD-10. Badawcze Kryteria Diagnostyczne Vesalius, Kraków 2000.

4. Torgersen S., Kringlen E., Cramer U. The prevalence of perso-

nality disorders in a community sample. Arch. Gen. Psychiatry
2001; 58: 590–596.

5. Swartz M.S., Blazer D., George L., Winfield I. Estimating the

prevalence of borderline personality disorder in the commu-
nity. J. Personal Disord. 1990; 4: 257–272.

6. Widiger T.A., Weissman M.H. Epidemiology of borderline di-

sorder. Hosp. Comm. Psychiatry 1991; 42: 1015–1021.

7. Skodal A.E., Gunderson J.G., Pfohl B., Widiger T.A., Livesly W.J.,

Siever L.J. The borderline diagnosis. I: psychopathology, co-
morbidity and personality structure. Biol. Psychiatry 2002; 51:
936–950.

8. Forman E.M., Berk M.S., Henrique G.R., Brown G.K., Beck A.T.

History of multiple suicide attempts as a behavioral marker of
severe psychopathology. Am. J. Psychiatry 2004; 161: 437–443.

9. Zanarini M.C., Gunderson J.G., Frankenburg F.R. Cognitive fe-

atures of borderline personality disorder. Am. J. Psychiatry
1990; 147: 57–63.

10. Miller F.T., Abrams T., Dulit R., Fyer M. Psychotic symptoms in

patients with borderline personality disorder and concurrent
axis I disorder. Hosp. Comm. Psychiatry 1993; 44: 59–61.

11. Oldham J.M., Skodol A.E., Kellman H.D. i wsp. Comorbidity of axis I

and axis II disorders. Am. J. Psychiatry 1985; 142: 1285–1290.

12. Zanarini M.C., Frenkenburg F.R., Dubo E.D. i wsp. Axis I co-

morbidity of borderline personality disorder. Am. J. Psychiatry
1998; 155: 1733–1739.

13. McGlashan T.H., Grilo C.M., Skodol A.E. i wsp. The Collabora-

tive Longitudinal Personality Disorders Study: baseline axis I/II
and II/II diagnostic co-occurrence. Acta Psychiatr. Scand. 2000;
102: 256–264.

14. Zanarini M.C., Frenkenburg F.R., Dubo E.D. i wsp. Axis II co-

morbidity of borderline personality disorder. Compr. Psychia-
try 1998; 39: 296–302.

15. Torgensen S., Lygren S., Per A. i wsp. A twin study of persona-

lity disorders. Compr. Psychiatry 2000; 41: 416–425.

16. Skodol A.E., Siever L.J., Livesley W.J., Gunderson J.G., Pfohl B.,

Widiger T.A. The borderline diagnosis II: biology, genetics and
clinical course. Biol. Psychiatry 2002; 51: 936–950.

17. Livesley W.J., Jang K.L., Vernon P.A. Phenotypic and genetic

structure of traits delineating personality disorder. Am. J. Psy-
chiatry 1998; 55: 941–948.

18. Zanarini M.C., Gunderson J.G., Marino M.F., Schwartz E.O.,

Frankenburg F.R. Childhood experiences of borderline patients.
Compr. Psychiatry 1989; 30: 18–25.

19. Zanarini M.C., Williams A.A., Lewis R.E., Reich R.B. Reported

pathological childhood experiences associated with the deve-
lopment of borderline personality disorder. Am. J. Psychiatry
1997; 154: 1101–1106.

20. Links P.S., Steiner M., Offord D.R., Eppel A. Characteristics of

borderline personality disorder: a Canadian study. Can. J. Psy-
chiatry 1988; 33: 336–340.

21. Ogata S.N., Silk K.R., Goodrich S., Wasten D., Hill E.M. Child-

hood sexual and physical abuse in adult patients with borderline
personality disorder. Am. J. Psychiatry 1990; 147: 1008–1013.

22. Paris J., Zweig-Frank H., Guzder J. Psychological risk factors

for bipolar personality disorder in female patients. Compr. Psy-
chiatry 1994; 35: 301–305.

23. Paris J., Zweig-Frank H., Guzder J. Risk factors for borderline

personality in male outpatients. J. Nev. Ment. Dis. 1994; 182:
357–380.

24. Shearer S.L, Peters C.P., Quaytman M.S., Ogden R.L. Frequen-

cy and correlates of childhood sexual and physical abuse hi-
stories in adult female borderline inpatients. Am. J. Psychiatry
1990; 147: 214–216.

25. Western D., Ludolph P., Misle B., Ruffins S., Block J. Physical

and sexual abuse in adolescent girls with borderline persona-
lity disorder. Am. J. Orthopsychiatry 1990; 60: 55–66.

26. Herman J.L., Perry J.C., van der Kolk B.A. Childhood trauma in

borderline personality disorder. Am. J. Psychiatry 1989; 146:
490–495.

27. Zanarini M.C., Yong L., Frankenburg F.R, Severity of reported

childhood sexual abuse and its relationship to severity of bor-
derline psychopatology impairment among borderline inpa-
tients. J. Nerv. Ment. Dis. 2002; 190: 381–387.

28. Silk K.R., Lee S., Hill E.M., Lohr N.E. Borderline personality

disorder symptoms and severity of sexual abuse. Am. J. Psy-
chiatry 1995; 152: 1059–1064.

29. Paris J. Childhood trauma as an etiological factor in the perso-

nality disorders J. Personal. Disord. 1997; 11: 34–49.

30. Samuels J., Eaton W.W., Bienvenu J., Clayton P., Brown H.,

Costa P. Prevalence and correlates of personality disorders in
a community sample. Br. J. Psychiatry 2002; 180: 536–542.

31. Torgersen S., Kringlen E., Cramer V. The prevalence of perso-

nality disorders in a community sample. Arch. Gen. Psychiatry
2001; 58: 590–596.

32. De la Fuente J.M., Goldman S., Stanus E. Brain glucose meta-

bolism in borderline personality disorder. J. Psychiatr. Res.
1997; 31: 531–541.

33. Soloff P.H., Meltzer C.C., Becker C., Green P.J., Kelly T.M.,

Constantine D. Impulsivity and prefrontal hypometabolism in
borderline personality disorder. Psychiatry Res. 2003; 123: 153–
–163.

Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2007, tom 7, nr 4

168

www.psychiatria.med.pl

34. Juengling F.D., Schmahl C., Hesslinger B. Positron emission

tomography in female patients with borderline personality di-
sorder. J. Psychiatr. Res. 2003; 37: 109–115.

35. Soloff P.H., Meltzer C.C., Greer P.J., Constantine D., Kelly T.M.

A fenfluramine-activated FDG-PET study of borderline perso-
nality disorder. Biol. Psychiatry 2000; 47: 540–547.

36. Lyoo I.K., Han M.H., Cho D.Y. A brain MRI study in subjects

with borderline personality disorder. J. Affect. Disord. 1998;
50: 235–243.

37. Tebartz van Elst L., Hesslinger B., Thiel T. Frontolimbic brain

abnormalities in patients with borderline personality disorder:
a volumetric magnetic resonance imaging study. Biol. Psychia-
try 2003; 54: 163–171.

38. van Elst L.T., Thiel T., Hesslinger B. i wsp. Subtle prefrontal

neuropathology in a pilot magnetic resonance spectroscopy
study in patients with borderline personality disorder. J. Neu-
ropsych. Clin. Neurosci. 2002; 13: 511–514.

39. Schmahl C.G., Elzinga B.M., Vermetten E. i wsp. Neural corre-

lates of memories of abandonment in women with and wi-
thout borderline personality disorder. Biol. Psychiatry 2003;
54: 142–151.

40. Schmahl C.G., Vermetten E., Elzinga B.M., Bremner J.D. A po-

sitron emission tomography study of memories of childhood
abuse in borderline personality disorder. Biol. Psychiatry 2004;
55: 759–765.

41. Fanselow M.S., Gale G.D. The amygdale, fear, and memory.

Ann. NY Acad. Sci. 2003; 985: 125–134.

42. Herpetz S.C., Dietrich T.M., Wenning B. i wsp. Evidence of

abnormal amygdale functioning in borderline personality
disorder; a functional MRI study. Biol. Psychiatry 2001; 50:
292––298.

43. Driessen M., Herrmann J., Stahl K. i wsp. Magnetic resonance

imaging volumes of the hippocampus and the amygdale in
women with borderline personality disorder and early trau-
matization. Arch. Gen. Psychiatry 2000; 57: 1115–1122.

44. Schmahl C.G., Vermetten E., Elzinga B.M., Douglas B.J.

Magnetic resonance imaging of hippocampal and amygdala
volume in women with childhood abuse and borderline per-
sonality disorder. Psychiatry Res. 2003; 122: 193–198.

45. Paris J. Recent advances in the treatment of borderline perso-

nality disorder. Can. J. Psychiatry 2005; 50: 435–441.

46. Rinne T., de Kloet E.R., Wouters L., Goekoop J.G., DeRijk R.H.,

van den Brink W. Hyperresponsiveness of hypothalamic-pitu-
itary-adrenal axis to combined dexamethasone/corticotropin-
-releasing hormone challenge in female borderline personality
disorder subjects with a history of sustained childhood abuse.
Biol. Psychiatry 2002; 52: 1102–1112.

47. Lieb K., Zanarini M.C., Schmahl C., Linehan M.M., Bohus M.

Borderline personality disorder. Lancet 2004; 364: 453–461.

48. Tucker L., Bauer S.F., Wagner S.C., Harlam D. Long term ho-

spital treatment of borderline patients: a descriptive outcome
study. Am. J. Psychiatry 1987; 144: 1443–1448.

49. Perry J.C., Cooper S.H. Psychodynamics, symptoms, and out-

come in borderline and antisocial personality disorders and
bipolar type II affective disorder. W: McGlashan T.H. (red.) The
borderline: current empirical research. American Psychiatric
Press, Washington 1985; 21–41.

50. Skodol A.E., Buckley P., Charles E. Is there a characteristic pat-

tern to the treatment history of clinic outpatients with bor-
derline personality? J. Nev. Ment. Dis. 1983; 171: 405–410.

51. Perry J.C., Herman J.L., van der Kolk B.A., Hoke L.A. Psycho-

therapy and psychological trauma in borderline personality
disorder. Psychiatric Ann. 1990; 20: 33–43.

52. Geller J.L. In again, out again: preliminary evaluation of a sta-

te hospitals worst recidivists. Hosp. Comm. Psychiatry 1986;
37: 386–390.

53. Surber R.W., Winkler E.L., Monteleone M. i wsp. Characteri-

stics of high users of acute psychiatric inpatient services. Hosp.
Comm. Psychiatry 1987; 38: 1112–1114.

54. Paris J., Zweig-Frank H. A 27 year follow-up of patients with

borderline personality disorder. Compr. Psychiatry 2001; 42:
482–487.

55. Zanarini N.C., Frankenburg F.R., Hennen J., Silk K.R. The longi-

tudinal course of borderline psychpathology: 6-year prospec-
tive follow-up of the phenomenology of borderline personali-
ty disorder. Am. J. Psychiatry 2003; 160: 274–283.

56. Linehan M.M. Dialectical behavior therapy for borderline per-

sonality disorder: theory and method. Bull. Menninger. Clin.
1987; 51: 261–276.

57. Linehan M.M. Skills training manual for treating borderline

personality disorder. Guilford, New York 1993.

58. Linehan M.M. Cognitive behavioral treatment of borderline

personality disorder. Guilford, New York 1993.

59. Huffman J.C., Stern T.A., Harley R.M., Lundy N.A. The use of

DBT skills in the treatment of difficult patients in the general
hospital. Psychosomatics 2003; 44: 421–429.

60. Linehan M.M., Armstrong H.E., Suarez A., Allmon D., Heard H.L.

Cognitive-behavioral treatment of chronically parasuicidal
borderline patients. Arch. Gen. Psychiatry 1991; 48: 1060–1064.

61. Linehan M.M., Armstrong H.E., Heard H.L. Naturalistic follow-

-up of a behavioral treatment of chronically parasuicidal bor-
derline patients. Arch. Gen. Psychiatry 1993; 50: 971–974.

62. Linehan M.M., Tutek D.A., Heard H.L., Armstrong H.E. Interperso-

nal outcome of cognitive behavioral treatment of chronically su-
icidal borderline patients. Am. J. Psychiatry 1994; 151: 1771–1776.

63. Barley W.D., Buie S.E., Peterson E.W. i wsp. Development of

an inpatient cognitive-behavioral treatment for borderline per-
sonality disorder. J. Personal Disord. 1993; 7: 232–240.

64. McCann R.A.B., Ball E.M., Ivanoff A. DBT with an inpatient

forensic population: the CMHIP forensic model. Cognit. Behav.
Practice 2000; 7: 447–456.

65. Stanley B., Ivanoff A., Brodsky B.S., Oppenhheim S. Comparison

of DBT and treatment as usual in suicidal and self-mutilating
behavior. Proper presented at the 32

nd

Annual Convention of

the Association for the Advancement of Behavior Therapy.
Washington 1998.

66. Bohus M., Haaf B., Stiglmayr C.E., Pohl U., Boehme R.,

Linehan M.M. Evaluation of inpatient dialectical-behavioral the-
rapy for borderline personality disorder: a prospective study.
Behav. Res. Ther. 2000; 38: 875–887.

67. Bohus M., Haaf B., Simms T. i wsp. Effectiveness of inpatient

dialectical behavioral therapy for borderline personality disor-
der: a controlled trial. Behav. Res. Ther. 2004; 42: 487–499.

68. Rathus J.H., Miller A.L. Dialectical behavior therapy adapted for

suicidal adolescents. Suicide Life Threat Behav. 2002; 32: 146–157.

69. Young J.E. Cognitive therapy for personality disorders: a sche-

ma focused approach. Wyd. 3. Professional Resource Press,
Sarasota, FL 1999.

70. Blum N., Pfohl B., John D.S., Monahan P., Black D.W. STEPPS:

a cognitive-behavioral systems-based group treatment for
outpatients with borderline personality disorder — a prelimi-
nary report. Compr. Psychiatry 2002; 43: 301–310.

71. Gunderson J.G., Frank A.F., Ronningstam E.F., Wahter S.,

Lynch V.J., Wolf P.J. Early discontinuance of borderline patients
from psychotherapy. J. Nerv. Ment. Dis. 1989; 177: 38–42

72. Stevenson J., Meares R. An outcome study of psychotherapy

for patients with borderline personality disorder. Am. J. Psy-
chiatry 1992; 149: 358–362.

73. Bateman A., Fonagy P. Psychotherapy for borderline persona-

lity disorder: mentalization based treatment. Oxford Universi-
ty Press, Oxford, UK 2004.

74. Clarkin J.F., Levy K.N., Lenzenweger M.F., Kernberg O.F. The

Personality Disorders Institute/Borderline Personality Disorder
Research Foundation randomized control trial for borderline
personality disorder: rationale, methods, and patient charac-
teristics. J. Personal Disord. 2004; 18: 52–72.

75. Goldberg S.C., Schultz S.C., Schultz P.M., Resnick R.J., Hamer R.M.,

Friedel R.O. Borderline and schizotypal personality disorders

Anna Wrońska, Zaburzenia osobowości typu

borderline

www.psychiatria.med.pl

169

tested with low-dose thiothixene vs. placebo. Arch. Gen. Psy-
chiatry 1986; 43: 680–686.

76. Soloff P.H. Psychopharmacology of borderline personality

disorder. Psychiatr. Clin. North. Am. 2000; 23: 169–192

77. Soloff P.H., George A., Nathan R.S. i wsp. Amitriptyline versus

haloperidol in borderlines: final outcomes and predictors of
response. J. Clin. Psychopharmacol. 1989; 9: 238–246.

78. Frankenburg F.R., Zanarini M.C. Clozapine treatment of bor-

derline patients: a preliminary study. Compr. Psychiatry 1993;
34: 402–405.

79. Chengappa K.N.R., Ebeling T., Kang J.S., Levine J., Parepally H.

Clozapine reduces severe self-mutilation and aggression in
psychotic patients with borderline personality disorder. J. Clin.
Psychiatry 1999; 60: 477–484.

80. Rocca P., Marchiaro L., Cocuzza E., Bogetto F. Treatment of

borderline personality disorder with risperidone. J. Clin. Psy-
chiatry 2002; 63: 241–244.

81. Schultz S.C., Camlin K.L., Berry S.A., Jesberger J.A. Olanzapine

safety and efficacy in patients with borderline personality
disorder and comborbid dysthymia. Biol. Psychiatry 1999; 46:
1429–1435.

82. Zanarini M.C., Frankenburg F.R. Olanzapine treatment of female

borderline personality disorder patients: a double-blind, placebo-
-controlled pilot study. J. Clin. Psychiatry 2001; 62: 849–854.

83. Soloff P.H., George A., Swami N., Schulz P.M., Ulrich R.F.,

Perel J.M. Progress in pharmacotherapy of borderline disor-
ders: a double blind study of amitriptyline, haloperidol, and
placebo. Arch. Gen. Psychiatry 1986; 43: 691–697.

84. Soloff P.H., Cornelius J.R., George A., Nathan R.S., Perel J.M.,

Ulrich R.F. Efficacy of phenelzine and haloperidol in borderline
personality disorder. Arch. Gen. Psychiatry 1993; 50: 377–385.

85. Coccaro E.F., Kavoussi R.J. Fluoxetine and impulsive aggressi-

ve behavior in personality disordered subjects. Arch. Gen. Psy-
chiatry 1997; 54: 1081–1088.

86. Rinne T., van de Brink W., Wouters L., van Dyck R. SSRI treat-

ment of borderline personality disorder: a randomized, placebo-
-controlled clinical trial for female patients with borderline
personality disorder. Am. J. Psychiatry 2002; 159: 2048–2054.

87. Salzman C., Wolfson A.N., Schatzberg A. Effect of fluoxetine

on anger in symptomatic volunteers with borderline persona-
lity disorder. J. Clin. Psychopharmacol. 1995; 15: 23–29.

88. Frankenburg F.R., Zanarini M.C. Divalproex sodium treatment

of women with borderline personality disorder and bipolar II
disorder: a double-blind placebo-controlled pilot study. J. Clin.
Psychiatry 2002; 63: 442–446.

89. Hollander E., Tracy K.A., Swann A.C. Divalproex in the treat-

ment of impulsive aggression: efficacy in cluster B personality
disorders. Neuropsychopharmacology 2003; 28: 1186–1197.

90. Links P.S., Steiner M., Boiago I., Irwin D. Lithium therapy for

borderline patients: preliminary findings. J. Personal Disord.
1990; 4: 173–181.

91. Tritt K., Nickel C., Lahmann C., Leiberich P.K., Rother W.K.,

Loew T.H. Lamotrigine treatment of aggression in female bor-
derline patients: a randomized, double-blind, placebo-control-
led study. J. Psychopharmacology 2005; 19: 287–291.

92. Nickel M.K., Nickel C., Mitterlehner F.O. i wsp. Topiramate tre-

atment of aggression in female borderline personality disor-
der patients: a double-blind, placebo-controlled study. J. Clin.
Psychiatry 2004; 65: 1515–1519.

93. Hollander E., Swann A.C., Coccaro E.F., Jiang P., Smith T.B.

Impact of trait impulsivity and state aggression on divalproex
versus placebo response in borderline personality disorder. Am.
J. Psychiatry 2005; 162: 621–624.

94. Zanarini M.C., Frankenburg F.R. Omega-3 fatty acid treatment

of women with borderline personality disorder: a double blind,
placebo-controlled pilot study. Am. J. Psychiatry 2003; 160:
167–169.

95. Bohus M., Landwehrmeyer B., Stiglmayr C.E. i wsp. Naltrexo-

ne in the treatment of dissociative symptoms in patients with
borderline personality disorder: an open-label trial. J. Clin. Psy-
chiatry 1999; 60: 598–603.

96. Cornelius J.R., Soloff P.H., Perel J.M., Ulrich R.F. Continuation

pharmacotherapy of borderline personality disorder with halo-
peridol and phenelzine. Am. J. Psychiatry 1993; 150: 1843–1848.

97. Oldham J.M., Philips K.A., Gabbard G.O. i wsp. Practice guide-

line for the treatment of patients with borderline personality
disorder. Am. J. Psychiatry 2001; 158 (supl.): 44–46.

98. McGlashan T.H. Prediction of outcome in BPD. W: Mc Glashan T.H.

(red.) The borderline: current empirical research. American
Psychiatric Press, Washington 1985; 61–98.

99. Paris J., Brown R., Nowalis D. Long-term follow-up of border-

line patients in a general hospital. Compr. Psychiatry 1987;
28: 530–535.

100. Paris J., Nowalis D., Brown R. Developmental factors in the

outcome of borderline personality disorder. Compr. Psychia-
try 1988; 29: 147–150.

101. Stone M.H. The fate of borderline personality disorder: successful

outcome and psychiatric practice. Guilford Press, New York 1990.

102. Plakun E.M. Prediction of outcome in borderline personality

disorder. J. Personal Disord. 1991; 5: 93–101.