1

Fragment (draft) przygotowywanego podręcznika- pracy zbiorowej:
Nauka o przedsiębiorstwie

3.2. Sytuacje kryzysowe w przedsiębiorstwach (Elżbieta Mączyńska)

Wprowadzenie

Bezprecedensowy dynamizm przemian technologicznych, ekonomicznych i społecznych,

jakich obecnie doświadcza świat i zglobalizowane gospodarki krajowe sprawia, że

przedsiębiorstwa muszą się coraz bardziej liczyć z narastającym ryzykiem wystąpienia

sytuacji kryzysowych, a jednym z najtrudniejszych wyzwań w działalności gospodarczej

staje się racjonalne kształtowanie przyszłości. Jest to tym bardziej trudne, że w wyniku

dokonujących się pod wpływem szybkiego postępu technologicznego i innowacji,

gospodarka staje się coraz mniej stabilna, coraz bardziej „przemieszczalna”, a kolejne fale

innowacji prowadzą nie tylko do pożądanej „kreatywnej rekonstrukcji”, czy destrukcji

twórczej lecz także destrukcji przynoszącej nieodwracalne, bądź trudno odwracalne,

dalekosiężne skutki społeczne, gospodarcze, ekologiczne i przestrzenne, radykalnie

zmieniające sytuację i warunki funkcjonowania przedsiębiorstw, ale także instytucji i krajów.

Obok ich beneficjentów przemian rośnie liczba „ofiar”.

Zarazem kształtowanie przyszłości przedsiębiorstw zawsze, przynajmniej częściowo

związane jest z tzw. „ścieżką zależności”, zależności od przeszłości i „genetycznych”,

społeczno-ekonomicznych i przestrzennych uwarunkowań. Wysokie tempo współczesnych

przemian i konieczność przystosowywania się do nich sprzyja sytuacjom kryzysowym Ich

ź

ródła mogą być różne, związane z generalnymi zmianami w bliższym i dalszym otoczeniu

gospodarczym jak i ze zmianami wewnętrznymi.

Genetyczne niejako podłoże kryzysów łączy się z nieodłączną dla gospodarki rynkowej cechą

cykliczności, czyli występowaniu cykli koniunkturalnych. Drugą koronną przyczyną sytuacji

kryzysowych jest dokonujący się obecnie w skali światowej przełom cywilizacyjny,

wyrażający się w wygasaniu cywilizacji przemysłowej i przechodzeniu do nowego modelu

gospodarki, gospodarki zwirtualizowanej i o wuysolkim stpniu (z „sieciową władzą” i

„usieciowieniem demokracji), ”wikinomii”, mającej w znacznej mierze cechy „gospodarki

nietrwałości”, finansjeryzacji, czyli odrywania się przepływów finansowych od proceśow

realnych, co już samo w sobie może stanowić zarodek kryzysu. O sukcesie decyduje

umiejętność konkurowania o przyszłość, a kryzysy i upadłości częściej ma podłoże w

nieumiejętności dostosowania się przedsiębiorstwa do wymogów przyszłości. Historia

2

gospodarcza potwierdza, że kryzysowe sytuacje w przedsiębiorstwach nasilają się w

warunkach głębokich przełomów cywilizacyjnych

1

.

3.2.1. Sytuacje kryzysowe w przedsiębiorstwach a cykle koniunkturalne w gospodarce
globalnej

W warunkach globalizacji kryzysy nie omijają żadnego kraju o otwartej, nieizolowanej

gospodarce rynkowej. Wg definicji zawartej w Encyklopedii PWN, kryzys ekonomiczny to

gwałtowne zmniejszenie się aktywności gospodarczej (produkcji, zatrudnienia, inwestycji) w

gospodarce i przedsiębiorstwach

2

. Przedsiębiorstwa, podobnie jak i cala gospodarka nie są

zatem wolne od sytuacji kryzysowych i wahań koniunktury, czyli następujących z różną

częstotliwością i regularnością odchyleń aktywności gospodarczej od tendencji rozwojowej

czyli trendu. Gospodarka podlega cyklom koniunkturalnym, a przedsiębiorstwa jako jej

główne podmioty, z jednej strony, ponoszą konsekwencje zmian koniunkturalnych ale

zarazem, z drugiej strony, poprzez swoje reakcje i decyzje wpływają na przebieg cyklu

koniunkturalnego. Występują tu zatem sprzężenia zwrotne.

Prezentowane w literaturze ekonomicznej definicje cyklu koniunkturalnego są liczne i

niejednorodne. Za klasyczną uznaje się definicję przyjętą przez A. F. Burnsa i W. C.

Mitchella, wg których „Cykle koniunkturalne są rodzajem wahań występujących w

agregatach przedstawiających działalność gospodarczą narodów, organizujących swoją

produkcję przeważnie w przedsiębiorstwach; cykle składają się z okresów ekspansji,

występujących w tym samym czasie w wielu działaniach gospodarczych, następujących po

nich równie generalnych kryzysach, zastojach oraz ożywieniach, które łączą się z fazą

ekspansji cyklu następnego”

3

.

Cykl koniunkturalny to periodyczne, powtarzające się ze względną regularnością wahania,

zmiany aktywności gospodarczej, fluktuacje wokół trendu (czyli tendencji rozwojowej),

przejawiające się w okresowych zmianach wskaźników ekonomicznych charakteryzujących

dynamizm gospodarki. Najważniejsze z tych wskaźników to produkt krajowy brutto (PKB),

produkcja, zatrudnienie i bezrobocie, ceny, zapasy produktów, przychody i wyniki finansowe

przedsiębiorstw, eksport i import, indeksy rynku kapitałowego, nakłady inwestycyjne,

dochody i wydatki ludności.

1

D.Tapscott, A.Williams,Wikinomia. O globalnej współpracy, która zmienia wszystko, Wydawnictwa

Akademickie i Profesjonalne, Warszawa, 2008

2

/encyklopedia.pwn.pl/haslo.php?id=3928086 , hasło opracowane przez S. Sztabę.

3

A. F. Burns, W. C. Mitchell, Measuring Business Cycles, Studies in Business Cycles, nr 2, NBER, New York

1946, s. 3, cyt za: .R. Barczyk, Metodologiczne problemy diagnozowania współczesnych wahań
koniunkturalnych, w: Polityka Gospodarcza, SGH, 2001-2003 , nr 5-6, s. 43

3

Klasyczny cykl koniunkturalny składa się z 4 faz: recesji, depresji, ożywienia i rozkwitu.

Każda z faz cyklu koniunkturalnego trwa kilka lat lub miesięcy, jest zatem procesem, a nie

stanem. Punktami zwrotnymi wahań koniunkturalnych są charakterystyczne dla niego

wielkości ekstremalne, czyli maksymalne (ekspansja, szczyt) i minimalne (depresja, dno

kryzysu) poziomy wskaźników w okresie trwania cyklu.

Cykle koniunkturalne różnią się między sobą:

•

długością, czasem trwania liczonym jako suma czasu trwania poszczególnych faz

cyklu, fazy spadkowej i wzrostowej

•

częstotliwością występowania, rozumiana jako liczba cykli lub jako część cyklu

występujących w przyjętej jednostce w danym okresie.

•

amplitudą czyli różnicą między skrajnymi wartościami występującymi w ramach

cyklu

•

siłą, intensywnością, czyli natężeniem tendencji zwyżkowych lub zniżkowych

występujących w poszczególnych fazach cyklu

•

symetrycznością lub asymetrycznością poszczególnych faz cyklu

•

strukturą, czyli udziałem poszczególnych faz cyklu w pełnym okresie jego trwania.

Wykres 1. Klasyczny 4 -fazowy cykl koniunkturalny

czas

Kryzys/recesja

Depresja (dno kryzysu)

o

ż

ywienie

Rozkwit/Szczyt/Boom

Trend

Wskaźniki
ekonom.
(PKB i
inne)

4

Faza kryzysu (recesji) charakteryzuje się pogarszaniem wskaźników ekonomicznych, w tym

spadkiem PKB , produkcji i inwestytcji, wzrostem bezrobocia, spadkiem zatrudnienia,

inwestycji, popytu i cen (deflacja). Przy czym ekonomiści przyjmują niejednorodne definicje

recesji (kryzysu). Do niedawna za recesję uznawana była sytuacja, gdy przez kolejne dwa

kwartały absolutny poziom PKB, a tym samym i produkcji, obniżał się w stosunku do

poprzedniego kwartału. Obecnie wielu ekonomistów skłania się do poglądu, że recesja ma

miejsce już wówczas, gdy wzrost PKB przez dwa, trzy kwartały wynosi około 0,1-0,2 % w

stosunku do poprzedniego kwartału, czyli poniżej 1% rocznie

4

.

Depresja czyli dno oznacza koniec wymienionych wyżej negatywnych zjawisk, czyli recesji i

pogarszania się wskaźników ekonomicznych.

Natomiast faza ożywienia oznacza poprawę wskaźników ekonomicznych, czyli spadek

bezrobocia, wzrost zatrudnienia PKB, produkcji, inwestycji, popytu i cen (kontrolowana

inflacja. W fazie ożywienia charakterystyczna jest przewaga popytowych efektów

działalności inwestycyjnej nad podażowymi, inwestycje stale rosną.

Faza szczytu oznacza maksymalnie korzystny poziom wskaźników, ale zarazem koniec

procesu ich poprawy wskaźników ekonomicznych, po czym zaczynają się pojawiać zjawiska

kryzysowe. Nasycenie bowiem inwestycjami i wzrost zasobów majątku trwałego,

nieuchronnie wymusza coraz wolniejszy przyrost inwestycji a następnie prowadzi do

przewagi podażowych skutków inwestycji nad popytowymi.

Współczesny cyklu koniunkturalny skraca się i spłaszcza, ewoluując w kierunku cyklu

dwufazowego, obejmującego:

•

fazę wzrostu (ekspansji), łączą ożywienie i rozkwit oraz

•

fazę spadkową (recesja) łączą, kryzys i depresję.

Oznacza to, że punkty ekstremalne (szczyt i dno) nie są tak wyraziste i spektakularne.

Racjonalizacja polityki gospodarczej, w tym monetarnej i fiskalnej uruchamia bowiem

stabilizatory, umożliwiające moderowanie, łagodzenie wahań koniunkturalnych, zarówno w

fazie spadkowej (niedopuszczanie do sytuacji, w której kryzys przechodzi w depresję) jak i w

fazie wzrostu gospodarczego (niedopuszczenie do "przegrzania" gospodarki). Możliwe jest to

4

L. Zienkowski, Polska gospodarka musi zwolnic, żeby się nie wywrócić, 26 maja 2008,

http://www.pte.pl/pliki/2/1/pte30Vzienkowski.pdf

5

m.in. poprzez zmiany stóp procentowych banku centralnego. Stanowią one główny

instrument polityki monetarnej, instrument regulacji ilość pieniądza w obiegu. Celem zmian

stóp procentowych jest właśnie utrzymanie koniunktury i stabilności gospodarki (co z reguły

zapisane w statutach banków centralnych)

5

.

Cykl współczesny jest krótszy od klasycznego i cechuje go mniejsza rozpiętość, amplituda

wahań – odchyleń od trendu. O ile klasyczny cykl koniunkturalny trwał 8–10 lat, to

współczesny skrócił się do 5-6 lat. Wg kryterium długości cykli wyodrębnia się trzy

podstawowe ich rodzaje opatrzone nazwami nawiązującymi do nazwisk ich badaczy:

•

długookresowe, tzw. cykle Kondratiewa), trwające ok. 45-60 lat, główną ich

przyczyną są przełomowe innowacje, ale też wojny, odkrycia nowych złóż cennych

kruszców (złota) i migracje, zmiany demograficzne i technologiczne;

6

•

ś

redniookresowe, tzw. cykle Juglara, trwające 8–10; 7–11 lat, wiązane z

inwestowaniem w technikę, dobra trwałe i wynalazki – w fazie ekspansji rośnie popyt

na nie popyt, a tym samym zyski ich producentów, po nasyceniu popytu

następuje

faza spadkowa.

•

krótkookresowe, trwające tzw. cykle Kitchina, trwające ok. 3-3,5 roku i wiązane

przeważnie ze zmianami w zapasach produkcji, w fazie ekspansji następuje wzrost

produkcji, ale po nasyceniu popytu produkcja nie znajduje nabywców, rosną jej

zapasy, co prowadzi do spadkowej fazy cyklu.

Ponadto istnieje wiele innych klasyfikacji cykli koniunkturalnych w tym kryzysów. Kryzysy

klasyfikowane są wg rozmaitych, w tym m.in. wg genezy, przebiegu, zasięgu, czasu trwania i

in. Wyróżnia się kryzysy raptowne, losowe, ukryte, niedostrzeżone, strukturalne, długotrwałe,

krótkotrwałe, przejściowe, całościowe, częściowe dotyczące danych produktów, części

przedsiębiorstwa, całych przedsiębiorstw, sektorowe i całej gospodarki. W wyniku rozwoju

badań cykli koniunkturalnych i wydłużania się horyzontu badawczego zarówno klasyfikacje

cyklów jak i ich przyczyn podlegają nowym kryteriom i interpretacjom. Stąd też w literaturze

przedmiotu można znaleźć wiele rozmaitych propozycji klasyfikacji i interpretacji źródeł

cykliczności.

5

Dotyczy to także NBP, co znajduje odzwierciedlenie w Art. 3. 1.: „Podstawowym celem działalności NBP

jest utrzymanie stabilnego poziomu cen, przy jednoczesnym wspieraniu polityki gospodarczej Rządu, o ile nie
ogranicza to podstawowego celu NBP” - USTAWA z dnia 29 sierpnia 1997 r. o Narodowym Banku
Polskim(tekst jednolity ogłoszony w Dz. U. z 2005. Nr 1, poz. 2).

6

Por. K. Piech, Rodzaje cykli gospodarczych, Polityka Gospodarcza, SGH, 2001-2003 , nr 5-6, s. 43

6

Wg tzw. austriackiej teorii cyklu koniunkturalnego – współczesne cykle są przede wszystkim

w mierze wynikiem działań banków centralnych, w systemach ekonomicznych, w których

funkcjonuje pieniądz fiducjarny, papierowy czyli nie bazujący na określonych dobrach (jak

np. kruszce, w tym złoto). Banki poprzez kreowanie taniego pieniądza (niskie stopy

procentowe) wywoływać mogą sztucznie wysoki dynamizm wzrostu PKB, ożywienie na

rynku dóbr kapitałowych oraz nadmierne inwestycje w fazie ekspansji kredytowej i

inflacyjnej emisji pieniądza. Dynamizm ten i ekspansja stopniowo stają się coraz bardziej

oderwane od fundamentalnych, racjonalnych podstaw ekonomicznych , co wyraża się m.in. w

przeinwestowaniu gospodarki i lokowaniu kapitału w przedsięwzięcia obarczone

niebezpiecznie wysokim ryzykiem. W wyniku przeinwestowania efektywność gospodarki

spada, co nieuchronnie prowadzi do recesji w gospodarce. Sztucznie wykreowany przez banki

kapitał jest wchłaniany przez gospodarkę z różną intensywnością w poszczególnych

sektorach. Często efektem takiego napływu kapitału i łatwego dostępu do pieniądza jest hossa

na rynku nieruchomości i na rynku akcji, co sprzyja spekulacji. Te właśnie rynki na ogół jako

pierwsze wpadają w boom ale także z reguły jako pierwsze wpadają w kryzys. Łagodna,

nierestrykcyjna polityka kredytowa i związana z tym łatwość pozyskiwania kredytów

hipotecznych sprawia, że popyt na nieruchomości rośnie a zarazem rosną ceny. Jednakże

następująca nieuchronnie konfrontacja tych inwestycji z realiami gospodarczymi uwydatnia

przeinwestowanie i niską stopę zwrotu oraz wysokie ryzyko tego typu inwestycji, co w

konsekwencji wymusza na bankach restrykcje kredytowe. Banki dążąc do optymalizacji

ryzyka, żądają dodatkowych poręczeń i podnoszą oprocentowanie. W wyniku tego

kredytobiorcy o słabszej kondycji napotykają na bariery spłaty kredytów. Wysokie odsetki i

prowizje stają się zarazem barierą dla nowych inwestycji, co prowadzi do dekoniunktury na

rynku nieruchomości i spadku ich cen. Banki przejmują nieruchomości, których właściciele

nie są w stanie spłacać kredytu, ale upłynniając nieruchomość po niskich cenach nie

odzyskują w pełni wierzytelności.

Choć przedstawiona wyżej austriacka teoria cyklu koniunkturalnego jest przez wielu

ekonomistów krytykowana jako zbyt uproszczona i powierzchowna, to ostatnie kryzysy na

rynkach nieruchomości wielu krajów dowodzą jej zasadności. Nie zmienia to faktu, że

fundamentalna przyczyna cykli koniunkturalnych w gospodarce najczęściej tkwi w zmianach

tempa i rozmiarów inwestycji przedsiębiorstw.

7

Wahania koniunkturalne (cykliczne) dokonujące się w cyklach wieloletnich należy odróżnić

od krótkoterminowych, sezonowych wahań periodycznych oraz wahań przypadkowych

(nieregularnych), którym podlegają przedsiębiorstwa. Na wahania sezonowe, tj. powtarzające

się w określonych porach roku, miesiąca, dniach tygodnia narażone są m.in. przedsiębiorstwa

turystyczne, przetwórstwa rolnego i in. Np. znany jest efekt sezonowości dziennej, w tym

„efekt poniedziałku” występujący na giełdach papierów wartościowych, a także „efekt

stycznia” w handlu.

Zarazem żadne przedsiębiorstwo nie jest wolne od ryzyka jednorazowych niekorzystnych

zdarzeń kryzysowych, w tym o charakterze losowym.

W odróżnieniu od takich zdarzeń, cykliczne wahania koniunkturalne są wynikiem

samowyzwalających się mechanizmów rynkowych, obejmujących całą gospodarkę, przy

czym sekwencje wzrostowych oraz spadkowych zmian wielkości ekonomicznych są

oddzielone punktami zwrotnymi, powtarzającymi się ze względną regularnością w okresach

od kilku miesięcy do kilku lat.

Największy światowy kryzys XX wieku, tzw. Wielki kryzys, miał miejsce w latach 1929-

1933. Jednocześnie historia gospodarcza dowodzi, że sytuacje kryzysowe występowały w

gospodarce i przedsiębiorstwach z większą intensywnością w okresach wielkich przełomów

3.2.2. Sytuacje kryzysowe w przedsiębiorstwach a przełomy cywilizacyjne. Kreatywność i
destrukcja.

Każda cywilizacja ma swój model funkcjonowania społeczeństwa i gospodarki. Zmiana

paradygmatu cywilizacyjnego wypiera dotychczasowe modele nie tylko gospodarki i

produkcji w ogóle, ale i zarządzania, inwestowania, handlu, kształcenia, pracy, zatrudnienia.

Przekształca się większość metod komunikowania się, produkowania i wymiany handlowej.

Procesy te są przedmiotem wielu analiz i publikacji, m.in. szczegółowej analizie poddał je

A.Toffler przede wszystkim w osławionej „Trzeciej fali”

7

. Jednakże obecnie dynamika

przemian jest tak wielka, że tofflerowską trzecia fala to już prawie przeszłość, historia, a z

drugiej strony, I fala, czyli cywilizacja bazująca na osiadłym rolnictwie dopiero niedawno

skończyła ogarniać glob

8

. Natomiast fala II która w XVIII wieku przyniosła rewolucję

przemysłową, prowadząc do rozwoju społeczeństwa industrialnego – choć nadal obejmuje

7

A. Toffler, , Trzecia Fala, Warszawa, PIW,1980

8

A. i H. Toffler – Budowa nowej cywilizacji. Polityka trzeciej fali, Zyski Ska Poznań 1996 oraz

J. Wojciechowski: W otmętach trzeciej fali, Gazeta Bankowa nr 1 4 stycznia 1998 r. Idee Tofflerów
przypominają naukę o bazie i nadbudowie, docierają do nas z innej strony.

8

kolejne obszary i społeczeństwa – znajduje się w fazie schyłkowej i jest skazana na

wygasanie. Następująca po niej III fala, bazująca na rozwoju mikroelektroniki, poganiana jest

już przez kolejne. Fala IV to rewolucja w sferze informacji (Internet), co z kolei sprzyja

ponadnarodowym przepływom kapitałowym i co określa się jako V falę ( światowe fuzje i

przejęcia)

9·.

Natomiast współczesny rozwój naukowo – techniczny oraz rozstrzygająca rola

informacji, wiedzy i kwalifikacji tworzą nowy paradygmat rozwojowy: gospodarkę opartą na

wiedzy (a raczej na potencjale intelektualnym)

10

. Przy tym wiedza, informacja to specyficzne,

całkiem odmienne od tradycyjnych, źródło bogactwa: nie zużywa się, kto je sprzedaje posiada

je nadal

11

. Wiedza staje się „uniwersalnym substytutem”. Można ją jednocześnie

wykorzystywać do tworzenia bogactwa i pomnażania samej wiedzy. W przeciwieństwie do

dóbr materialnych i surowców jest niewyczerpywalna. Tworzy to ogromy potencjał

produktywności tak duży, że najwyżej rozwinięte społeczeństwa będą w stanie przejść na

modelu społeczeństwa czasu wolnego i rozrywki

12

. Ma to charakter swego rodzaju VI fali,

która obejmuje na razie tylko najbardziej uprzywilejowane społeczeństwa

13

. Zarazem

wygospodarowany czas wolny służyć może kreatywności, która staje się podstawowym

czynnikiem bogactwa

14

.

Wszystkie wymienione fale cywilizacyjne łączyły się z kryzysami w sferze produkcji.

Producenci, którzy nie mogli przystosować się do nowych wymogów w skrajnym przypadku

bankrutowali. Dla innych zaś sytuacja kryzysowa wymuszała przemiany prowadzące do ich

sukcesu.

Obecnie zmiany wzorca cywilizacyjnego są szczególnie głębokie. Tradycyjny fabryczny,

przemysłowy kapitalizm wypierany jest przez nowy model gospodarki, model, którego kształt

9

A. Zorska Piąta fala. Strategiczne aspekty międzynarodowych fuzji i przejęć Master of Business

Administration – Pismo Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania im. L. Koźmińskiego i
Międzynarodowej Szkoły Zarządzania, nr 4 (51) lipiec sierpień 2001

10

A. Kukliński wskazuje w związku z tym ze gospodarka polska będzie musiała się z przestawić z G.O.W na

G.O.W, tj. z gospodarki opartej na węglu na gospodarkę opartą na wiedzy por. A. Kukliński Od G.O.W. do
G.O.W. Od gospodarki opartej na węglu do gospodarki opartej na wiedzy W: Gospodarka oparta na wiedzy, pr.
zb. pod red. A. Kuklińskiego, KBN, 2001 s.281-282

11

A. Toffler – wyd. cyt.

12

J. Rifkin – Die Teilung der Menschheit, FAZ, 12.08.2000, nr 186

13

Przejście na ten model jest tam wszakże rezultatem bogactwa a nie dramatycznej konieczności, jak w

przypadku bezrobocia. Zróżnicowanie regionalne kraju sprawia, że w Polsce mamy do czynienia z nakładaniem
się wymienionych fal. Można z pewnym uproszczeniem stwierdzić, że mamy je wszystkie naraz, ale niektóre
regiony tkwią jeszcze niemalże w modelu I fali.

14

Sugestywnie egzemplifikuje ten proces T. L Friedman. opisując przypadek znanego rysownika. W wyniku

rozwoju techniki komputerowej zapotrzebowanie na jego ręcznie wykonywane ilustracje spadło. Zajął się
jednak wymyślaniem rysunków, zlecając innym ich wykonanie komputerowe. Pracował zatem tworząc
pomysły, idee rysunków, a nie produkty materialne. – T. L Friedman. Świat jest płaski. Krótka historia XXI
wieku, Wydawnictwo: REBIS, Poznań,2006

9

jeszcze do końca nie został rozpoznany i który nazywany jest różnie – kapitalizmem

globalnym, kapitalizmem trzeciej fali lub "postkapitalizmem"

15

.

Tab. 1. Przemiany cywilizacyjne

Cywilizacje

Zmiany systemu

/ustroju

gospodarczego

Zmiany typu

przekazu,

komunikacji

Władza

i podwładni

(górne i dolne

warstwy społeczne)

I. Rolna

Feudalizm

Epoka słowa pisanego Feudałowie.

Chłopi feudalni,

II. Industrialna

Kapitalizm

Epoka słowa
drukowanego

Fabrykanci,
bankierzy,
Pracownicy,
robotnicy najemni

III. Postindustrialna –
trzecia fala (Toffler)

Kapitalizm (????)
postindustrialny

Epoka języka
cyfrowego

Netokracja (sieciowa
arystokracja)

Konsumtariat

IV. Internet

V. Ponadnarodowe
fuzje i przejęcia

VI. Gospodarka
oparta na wiedzy
(Wiek dostępu -
Rifkin)

VII. Wiek
kreatywności

Ź

ródło: Opracowanie własne na podstawie: Netokracja i konsumtariat, czyli nowy podział społeczny w epoce

Internetu

http://www.teberia.pl/news.php?id=5250

, 2006 , por. też J. Soderqvist , A. Bard NETOKRACJA Nowa

elita władzy i życie po kapitalizmie, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, 2006 a także T. L Friedman. -

Ś

wiat jest płaski. Krótka historia XXI wieku , Wydawnictwo: REBIS, Poznań 2006, s. 358

Jak dowodzi Alexander Bard, szwedzki wykładowca, pisarz i pionier Internetu „żyjemy w

dwóch epokach jednocześnie, choć mało kto ma tego świadomość. Jedna, przemijająca to

kapitalizm. Druga, związana z rewolucją informatyczną, to epoka Internetu. W tamtej na

15

L. C. Thurow – Przyszłość kapitalizmu, Wyd. Dolnośląskie, Wrocław, 1999 s. 29- 30:

10

samym czubku społecznej piramidy mieliśmy fabrykantów i bankierów, a na samym dole -

proletariat. W epoce, która nadchodzi, na szczytach władzy znajduje się mała liczebnie, ale

bajecznie bogata sieciowa netokracja. Podnóże społecznej piramidy zajmuje konsumtariat”

16

W warunkach nowego paradygmatu rozwojowego zmianie ulęgają stosunki własności, co

wynika z faktu, że rozstrzygające znaczenie ma, nie jak w klasycznym kapitalizmie własność

ś

rodków produkcji, a kapitał intelektualny. Dlatego też, kluczową kategorią, staje się „dostęp”

(acces) do wiedzy i informacji, czego przeciwieństwem jest „wykluczenie”. „Dlatego też,

najmądrzejsze kraje i miasta na świecie nie tylko starają się swoim mieszkańcom najszybszy

dostęp do internetu, ale także za jak najmniejszą cenę w najodleglejszych miejscach”

17

.

Szczególnie groźne i brzemienne w skutki jest bowiem wykluczenie informacyjne,

informacyjny analfabetyzm. Niektóre kraje, w tym Szwecja uznają dopuszczenie do takiego

wykluczenia za naruszenie podstawowych zasad demokracji, porządku demokratycznego, a

tym samym jego zagrożenie. Dlatego też intensyfikują działania zapobiegające temu.

Jak podkreśla J. Riffkin – w nowej erze rynki oddają miejsce sieciom, a posiadanie jest

zastępowane przez dostęp. Główna forma industrialnej gospodarki rynkowej – wymiana dóbr

między sprzedawcami a nabywcami – zaczyna ustępować miejsca relacjom krótkiego dostępu

w sieciach serwer-klient. Sukces ekonomiczny w gospodarce dostępu zależy w mniejszym

stopniu od poszczególnych rynków wymiany dóbr, natomiast ważniejsze jest ustanowienie

długotrwałych relacji z klientem. Nie oznacza to zniknięcia własności, w nadchodzącym wieku

dostępu będzie ona nadal istnieć, lecz coraz rzadziej na rynku wymiany, wypierać go będzie

rynek dostępu

18

.

Skoro w nowej cywilizacji podstawowym źródłem strategicznej przewagi konkurencyjnej

staje się potencjał intelektualny, jednostki (i prawne, i fizyczne) nie dysponujące nim, skazane

są na „wykluczenie”. Zagrożenie wykluczeniem dotyczy zarówno poszczególnych podmiotów

jak i całych gospodarek. W odniesieniu do osób fizycznych klasyczną tego formą jest

bezrobocie.

Przedsiębiorstwa

natomiast

podlegają

konkurencji

globalnej.

Obrót

przedsiębiorstwami w gospodarce światowej narasta, stając się areną załatwiania różnego

rodzaju interesów, nie tyko ekonomicznych. Jak określił to jeden z zachodnich bankierów

inwestycyjnych: „Istnieją dwa rodzaje przedsiębiorstw; klienci i cele”

19

. Na porządku

16

Netokracja i konsumtariat, czyli nowy podział społeczny w epoce Internetu

http://www.teberia.pl/news.php?id=5250

, 2006 , por. też J. Soderqvist , A. Bard NETOKRACJA Nowa elita

władzy i życie po kapitalizmie, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, 2006.

17

T. L Friedman. - Świat jest płaski. Krótka historia XXI wieku , Wydawnictwo: REBIS, Poznań 2006, s. 358

18

J. Riffkin - Wiek dostępu. Nowa kultura hiperkapitalizmu, w której płaci się za każdą chwilę życia, Wyd.:

Dolnośląskie, Wrocław , 2003

19

J.C. Hooke – Fuzje i przejęcia, Wyd. Liber, 1998, s. 285

11

dziennym są fuzje i przejęcia przedsiębiorstw, nie tylko przyjazne ale i wrogie, kiedy to stają

się celem „do ustrzelenia’. Najbardziej narażone na wrogie przejęcie są firmy o słabej kontroli

właścicielskiej i niesprawnym kierownictwie, o spadającej efektywności. Tworzą one okazję

rynkową dla przejęcia. „Rynek fuzji i przejęć jest zdradliwym światem pełnym hurra

optymistycznych sprzedających, nierealistycznych prognoz i bezdusznych praktyków”

20

.

Ryzyko porażki i wyeliminowania danego podmiotu z rynku przez konkurencję jest zatem

wielkie.

Narastające tempo globalizacji sprawia, że – jak to barwnie określa Thomas Friedman – świat

jest płaski, co zresztą stanowi nawiązanie do równie sugestywnego, wprowadzonego w latach

60. XX w. przez Marshalla McLuhana pojęcia-zjawiska globalnej wioski. Świat – jak

dowodzi Friedman – stał się płaski, dzięki "internetowej globalizacji", dzięki nowym

technologiom informacyjnym umożliwiły specjalistom z krajów niżej rozwiniętych

konkurowanie ze specjalistami z krajów najwyżej rozwiniętych. Sprzyja to zmniejszaniu się

różnic między poszczególnymi regionami świata, choć paradoksalnie rozpiętości narastają i to

w sytuacji „śmierci odległości”. Ale może tu właśnie tkwi źródło postępu, bo przecież już w

1854 r. John Stuart Mill, konstatował, że to co „uczyniło europejską rodzinę ludów

postępową, a nie stojącą w miejscu częścią ludzkości” to nie była „jakaś wyższość, która jeśli

istnieje, to jest skutkiem, a nie przyczyną; lecz godna uwagi różnorodność charakteru i

kultury. Jednostki, klasy i narody były nadzwyczaj niepodobne do siebie; torowały sobie

najrozmaitsze drogi, z których każda wiodła do jakiegoś wartościowego celu; a choć w

każdym okresie ci, którzy szli różnymi drogami, nie tolerowali się nawzajem i każdy

zmusiłby chętnie wszystkich pozostałych do pójścia jego szlakiem, próby wzajemnego

hamowania swego rodzaju rzadko się udawały i każdy przyjmował z czasem bez sprzeciwu

dobro, które mu inni ofiarowali. Moim zdaniem, Europa zawdzięcza cały swój wszechstronny

postęp tej mnogości dróg"

21

.

Równocześnie globalizacja sprawia, że zmieniają się obszary i kompetencje decyzyjne.

W pewnym sensie oznacza to kres niezależności gospodarczej państwa. Zwracał na to uwagę

już A. Toffler, pisząc: „Instytucje rządowe powinny odpowiadać strukturze gospodarczej,

systemowi informacji i innym aspektom cywilizacji. Obecnie następuje zasadnicza

decentralizacja produkcji i działalności gospodarczej, czego zdają się nie dostrzegać

20

J.C. Hooke – wyd. cyt..s.284

21

http://prawo.uni.wroc.pl/~kwasnicki/CytatyEkon.htm

12

ekonomiści. Prawdę mówiąc, gospodarka krajowa przestała być już podstawową jednostką

działalności gospodarczej”

22

.

W cywilizacji postindustrialnej klasyczni robotnicy nie mogą już liczyć na to, że powróci

koniunktura sprzed kilkudziesięciu lat, gdy rosnący popyt na pracowników fizycznych

gwarantował wzrost płac realnych

23

. Tak jak wraz z rewolucją przemysłową pojawiła się

masowa siła robocza, tak wraz z rewolucją informatyczną jej miejsce zajmuje elitarna kadra

specjalistów

24

. Powstają nowe zawody, produkty i usługi, ale wszystkie one wymagają coraz

mniej ludzkiej pracy. Najtańsza siła robocza nigdy nie będzie tak tania jak praca

inteligentnych maszyn. Kurczenie się liczby miejsc pracy dla typowych robotników jest

zjawiskiem występującym we wszystkich nowoczesnych, wysoko rozwiniętych krajach i

firmach.

W związku z narastającym w skali światowej bezrobociem, J. Rifkin dowodzi, że sposobem

przezwyciężania tego negatywnego trendu jest skracanie czasu pracy, dzielenie się pracą.

Szacuje się, że połowie XXI wieku świat będzie w stanie zaspokoić całe zapotrzebowanie na

dobra i usługi, wykorzystując najwyżej 5% ludzkiej siły roboczej

25

. W przemyśle już to

widać. W latach 60-tych co trzeci Amerykanin był pracownikiem przemysłu; obecnie co

szósty, przy czym produkuje się nieporównanie więcej. W minionych latach pracochłonne

branże przenosiły się do krajów biedniejszych. „Trzeci Świat się rozwijał, bo konkurował z

Zachodem, sprzedając tanią pracę. Teraz tania praca przestaje być potrzebna. General

Motors lub Microsoft nie będą stawiały "dickensowskich" fabryk w Indiach czy w Polsce. J.

Rifkin podkreśla, że „tradycyjne fabryki zatrudniające tysiące robotników przykręcających

ś

rubki nie wytrzymują standardów jakościowych narzuconych przez sterowane komputerami

roboty. Fabryki wracają z biednych krajów, do których się przeniosły 15 czy 10 lat temu.

22

A. Toffler -Trzecia fala,, Warszawa, 1989

23

W USA płace robotników fabrycznych są na tym samym poziomie od trzydziestu lat. Zmniejsza się też udział

płac w kosztach produkcji. Dziś w USA stanowią one zaledwie 15 proc. - przeszło dwukrotnie mniej niż przed
pół wiekiem (por. m.in. prace P.F. Druckera i J. Rifkina).

24

J. Rifkin – Koniec pracy, wyd. cyt. s.145-213.

25

Na początku rewolucji przemysłowej obowiązywał godzinny tydzień pracy, następnie 60 -godzinny, obecnie

około 40--godz. Mimo skracania czasu pracy, płace oraz konkurencyjność europejskiej i amerykańskiej
gospodarki rosły. Robotnicy w krajach rozwiniętych pracują dziś blisko dwa razy krócej niż sto lat temu i
zarabiają wielokrotnie więcej. Jak podkreśla J.Rifkin, „przeciętny lider biznesu ze swoją maksymalną
efektywnością pracuje najwyżej cztery godziny na dobę. Ale „nawet wybitni menedżerowie nie potrafią
zrozumieć, że każąc ludziom pracować po dziesięć godzin na dobę, wyrzucają pieniądze. Po paru godzinach
intensywnej pracy ludzie siedzą przy biurkach i tylko zajmują przestrzeń. Pożytku już z nich nie ma albo jest
niewielki. A następnego dnia przychodzą do pracy zmęczeni i pracują dużo mniej efektywnie. Lepiej posłać ich
do domów, a na ich miejsce posadzić wypoczętych kolegów. W USA kilkadziesiąt małych przedsiębiorstw
skróciło czas pracy z 40 do 30 godzin tygodniowo, wciąż płacąc za 40. I żadne z nich na tym nie straciło. To się
po prostu opłaca. Po pierwsze, ludzie lepiej pracują. Po drugie, zamiast dwóch można mieć cztery zmiany przy
tym samym warsztacie” por. Globalny fajrant – Z Jeremy Rifkinem rozmawia Jacek śakowski, Gazeta
Wyborcza, 28.12.2001.

13

Skoro i tak wszystko robią maszyny, tania praca przestaje się liczyć. Ważniejsza jest bliskość

bogatych rynków zbytu, infrastruktura, dostępność dobrze wykształconych miejscowych

pracowników”

26

. Na te kwestie zwraca tez uwagę cytowany już T. Friedman „Już w latach

70. Zachód zaczął pozbywać się przemysłu, bo fabryki opłacało się otwierać w krajach, w

których robotnicy byli tańsi (od 1978 r. w Wielkiej Brytanii zlikwidowano ponad milion

miejsc pracy w przemyśle). Gospodarki krajów rozwiniętych przestawiały się coraz bardziej

na świadczenie usług. Dziś jednak okazuje się, że także usługi - nawet te, do których potrzeba

wysoko wykwalifikowanych pracowników, jak lekarze czy księgowi - można eksportować. I że

bardzo się to opłaca. Zdaniem analityków z Forrester Research do 2015 r. same tylko Stany

Zjednoczone wyeksportują w ten sposób 3 mln miejsc pracy w usługach i wolnych

zawodach”

27

.

Bezrobocie rośnie na skutek spadku zapotrzebowania na niżej kwalifikowaną siłę roboczą.

Niemal wszędzie wywołuje to poważne problemy, nie tylko ekonomiczne, ale przede

wszystkim społeczne oraz i polityczne. Przemiany w nauce i technice wpływają na zmiany

modelu zatrudnienia i karier. Wydłużający się okres życia aktywnego zmusza pracowników

do kilkakrotnej zmiany zawodu i kwalifikacji ("druga kariera", uniwersytety trzeciego wieku).

Gwałtowność przemian sprawia, że gospodarka nabiera cech „gospodarki nietrwałości”

Nietrwałe są zawody, stanowiska pracy i pozycje w hierarchii menedżerskiej.

Ponadnarodowym fuzjom i przejęciom towarzyszy powstanie nowej grupy zatrudnionych –

„korporacyjnych cyganów”

28

.Wszystko, „ale to wszystko, co się obecnie dzieje w życiu

publicznym i prywatnym – a nawet tym najbardziej osobisty – z wyjątkiem może kilku dziedzin

nauki, jest prowizoryczne”

29

.

3.2.3. Sytuacje kryzysowe a niepewność i ambiwalencja. Ekonomia wiedzy niedoskonałej.

Dokonującym się w skali globalnej przełomowym zmianom towarzyszy narastanie

niepewności we wszystkich niemalże obszarach życia ekonomicznego i społecznego.

Niepewność zaś w odróżnieniu od ryzyka jest niemierzalna, stąd też w ocenach przemian

gospodarczych i społeczna kwestia ta jest często bagatelizowana, co prowadzi do

26

Globalny fajrant: Z Jeremy Rifkinem rozmawia Jacek śakowski, wyd. cyt.

27

Leszczyński A. Ziemia Obiecana. Wersja 2,,Gazeta Wyborcza, 2005-05-27 Recenzja książki Thomasa

Friedmana: „The World is Flat, A brief history of the twenty-first century”, wyd. Farrar, Straus and Giroux,
New York 2005.

28

A. Toffler – Szok przyszłości, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań 2002 – s. 88 i nast.

29

J. Ortega Y GASSET – Bunt Mas Muza S.A. , Warszawa 2002, s. 202-203.

14

ambiwalentności ocen. Ambiwalencja przejawia się zarówno w sferze makro jak i

mikroekonomicznej, w sferze teorii i praktyki.

Bezprecedensowo wysokie tempo przemian sprawia, że teoria często nie przystaje do

praktyki, zaś doświadczenia z przeszłości nie tylko nie wystarczają, ale podstawową

umiejętnością staje się umiejętność zapominania, umiejętność wyzbywania się starych

nawyków i wzorców. Zarazem największą barierą rozwojową staje się niewiedza o własnej

niewiedzy. Bardzo przystaje tu myśl Konfucjusza:” Wiedzieć, że się wie, co się wie i wiedzieć,

ż

e się nie wie, czego się nie wie – oto prawdziwa wiedza

30

. Ambiwalencja dotyczy zatem i

wiedzy. W warunkach nowego paradygmatu rozwojowego jest ona wszystkim, ale zarazem w

wyniku gwałtownych przemian – starzejąc się bezprecedensowo szybko – łatwo staje się

niczym

31

. Cykle życia wiedzy stają się bowiem coraz krótsze, czemu towarzyszy wydłużanie

się życia ludzkiego. Stąd też wiedza staje się coraz bardziej niedemokratyczna, skrajnie

różnicując podmioty i ich szanse. Nowa fala cywilizacyjna „zatapia, zalewa”

nieprzygotowanych, których stale przybywa. Przysparza pracy osobom wysoko

wykwalifikowanym, skazując na bezrobocie innych. Przy tym paradoksalnie, mimo

ogromnego i rosnącego potencjału produktywności, od kilku już lat w rozwiniętych

gospodarkach świata ma miejsce wyraźne spowolnienie wzrostu gospodarczego, a przy tym

wbrew dotychczasowym teoriom zwiększenie dynamiki wzrostu nie idzie w parze ze

wzrostem zatrudnienia.

32

Problem ambiwalencji wiedzy i innowacji wielce obrazowo przedstawił przed paroma laty G.

Ritzer, dowodząc, że nowoczesne technologie, obok wielu niekwestionowanych zalet, mają

też „swą mroczną stronę./../ Efektywność, kalkulacyjność, przewidywalność i manipulowanie

ludźmi, poprzez zastosowanie technologii nie wymagających ich udziału, są niewątpliwie

cechami systemu racjonalnego./../ Systemy racjonalne jednak nieuchronnie prowadzą do

nieracjonalności”

33

. Znajduje to nawet wymiar ogólnoświatowy.

Powstaje zatem pytanie, jakie strategie powinny przyjmować podmioty gospodarcze, aby –

nie dopuszczając do ich wykluczenia – zarazem nie dopuścić do „nieracjonalności

racjonalności i obniżenia tempa wzrostu. Na pytanie to nie ma oczywiście prostej

uniwersalnej

odpowiedzi,

ale

generalnie

chodzi

o

stworzenie

swego

rodzaju

30

Cyt. za: Myśli o biznesie - (wybrał i opracował T. Sztucki - Wyd. Difin Warszawa, s.78. W związku z tym

nowego znaczenia nabiera stwierdzenie że „Każdy jest ignorantem -tyle ,ze w różnych dziedzinach wiedzy”
(Will Rogers),- (Myśli o biznesie – wyd. cyt. S. 94)

31

Choć już A. Mickiewicz wskazywał, że nauka prędko gnije”- Dziady cz. III, sc. II - Por. Cytaty mądre i

zabawne (wybrał H. Markiewicz) – Wyd. Literackie, Kraków, 2001, s.179

32

por. E. Mączyńska – Słabnące tempo wzrostu w gospodarce światowej, Ekonomista 2003, nr 5.

33

G Ritzer „MCDonaldyzacja społeczeństwa, Muza S.A., Warszawa, 1999, s. 39 i nst.

15

niezracjonalizowanej niszy, przy w tym pojęcie niezracjonalizowana ma tu wydźwięk

pozytywny, jako antonim nieracjonalnej racjonalizacji (Mcdonaldyzacji)

34

.

W sytuacji, gdy podmioty, nawet stosunkowo niewielkie, w coraz większym stopniu

podlegają konkurencji globalnej, globalna musi być również ich strategia w zakresie metod

pracy, technologii, finansów, produktów i rynków, informacji i zasobów ludzkich

35

. Jednakże

zarazem proste przejmowanie wzorców i rozwiązań z krajów o najnowocześniejszych

technologiach to droga na skróty, której efekty krótkoterminowe mogą być co prawda dość

spektakularne (poprzez np. niskie koszty i ceny produktów), ale w dłuższej perspektywie

mogą prowadzić do zjawisk wysoce niepożądanych (społecznych, ekologicznych i in.).

Nieprzemyślane strategie technologiczne mogą w skrajnym przypadku prowadzić do

bankructwa mniej zaawansowanych technologicznie podmiotów. Zarazem nadmierna

konfrontacyjność rynkowa podmiotów może prowadzić do niepożądanych zjawisk i zagrożeń,

zwłaszcza, że „granica między rywalizacją a destrukcją jest niemal niezauważalna”

36

.

Niewidzialną rękę rynku niszczy „niewidzialna ręka globalizacji” – niewidzialna ręka rynku

staje się „martwą ręką rynku”

37

.

Obecnie konkurują między sobą nie tylko przedsiębiorstwa ale i państwa, przede wszystkim

poprzez system kształtowania regulacji gospodarki, regulacji prawnych, rynku pracy i

infrastruktury informacyjnej. Ta ostatnia jest szczególnie ważna dla sukcesu rynkowego,

zwłaszcza w świetle teorii niesymetrycznej informacji i sformułowanej na jej podstawie przez

J.E. Stiglitza i A. Weisssa koncepcji credit rationing, która zresztą koresponduje z tezą J.K.

Galbraith-a z 1957 r. o dyskryminacji kredytowej małych i średnich przedsiębiorstw

Skrajnym tego skutkiem mogą być upadłości przedsiębiorstw. Oceny dokonujących się

przemian coraz częściej są ambiwalentne. Niekiedy są one drastycznie przeciwstawne i ostre,

mimo świadomości, że głębokim przemianom pożądanym i pozytywnym najczęściej

towarzyszą także elementy destrukcji. Zawsze tak się dzieje, gdy stare zastępuje, wypycha

nowe.

Polska doświadcza burzliwości i ambiwalentności przemian ze szczególną intensywnością

ponieważ na dokonujący się w gospodarce przełom cywilizacyjno-technologiczny nakładają

34

Znalazło to zresztą odzwierciedlenie w znakomitym tekście Roberta F. Kennedy Jr – pt. „Polacy, brońcie

swoich świń i kraju Gazeta Wyborcza 3.10.2003.

35

Por. min. Restrukturyzacja przedsiębiorstw w procesie transformacji gospodarki polskiej, praca zb. pod red. E.

Mączyńskiej, Wyd. DiG , Warszawa 2001.

36

Autor tego stwierdzenia A. Morita z koncernu Sony podkreślał zarazem, że „przeświadczenie Amerykanów o

sprzeczności obu tych zjawisk także kształtuje rzeczywistość. Ci, którym udziela się pomocy «miękną», stając
się chronicznymi pacjentami i pasożytami podatników”. Por. C. Hampden-Turner, A. Trompenaars, Siedem
kultur kapitalizmu, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 1998, s. 122.

37

J. Staniszkis, Władza globalizacji, Scholar, Warszawa 2003, s. 17.

16

się przemiany związane z ustrojową transformacją gospodarki oraz członkowstwem w Unii

Europejskiej. Te trzy, dokonujące się jednocześnie, głębokie przełomy sprawiają, że nie tylko

przedsiębiorstwa ale i gospodarka krajowa napotykają na rozmaite, trudne do

przezwyciężenia bariery. Jedną z nich są trudności z kształtowaniem długookresowej strategii

rozwojowej. Brak takiej strategii naraża gospodarkę i przedsiębiorstwa na kosztowne i groźne

błędy. Następstwa braku długookresowej strategii gospodarczego rozwoju kraju mogą

dotkliwe tym bardziej, że krótkofalowość sprzyja populizmowi, a ten z kolei nie sprzyja

myśleniu strategicznemu.

Jeśli cechą współczesnych czasów jest narastająca niepewność i zmienność, to w takich

warunkach nie pozostaje nic innego, jak uznać błąd za stan naturalny, bo paradoksalnie, rosną

wówczas szanse na minimalizowanie błędów. „Nie da się stworzyć sensownej ekonomii

abstrahującej od nieprzewidywalności ludzkich reakcji na sygnały, informacje, polecenia,

bodźce”

38

. Zatem konieczność dysponowania długookresowymi strategiami jest tym większa

im większa jest niepewność działania i ryzyko popełnienia błędów.

Złudne jest też założenie o zgodności efektów z intencjami (pułapka determinizmu), a przy

tym nieuzasadniona jest wiara w istnienie generalnych rozwiązań. Podkreśla to R. Frydman.

„Zaproponowaliśmy nowy sposób budowania modeli ekonomicznych, żeby przekonać

wspólnotę ekonomistów, że już nie ma sensu udawać, iż mogą odkryć coś, co z natury rzeczy

jest nie do odkrycia, i że nie warto już wierzyć w kolejne tworzone i ogłaszane modele, które

muszą zawodzić…… Nikt dziś nie chce iść w stronę, która z założenia nigdy nie da poczucia

pewności. Ale w naukach społecznych – a ekonomia jest nauką społeczną – nigdy nie ma

pewności. Kto szuka uniwersalnej pewności, ten z natury rzeczy skazany jest na porażkę. /../

Nawet najwybitniejsi eksperci nie uwolnią nas od niepewności”

39

.

Dlatego też niezbędne jest uwzględnianie czynnika niepewności jako nieodłącznego elementu

kształtowania systemów i strategii gospodarczych. W warunkach niepewności strategie

długofalowe stają się tym bardziej niezbędne, chociażby po to, żeby identyfikować przyczyny

odchyleń od założeń i uwzględniać je w decyzjach gospodarczych (bieżących i

strategicznych). Zwraca na to uwagę m. in. Paul Drewe, powołując się na J. Bindé: „Wiek

XX był wiekiem aroganckich przewidywań, które niemal zawsze zawodziły.

38

Ekonomia niepewności. Z Romanem Frydmanem o tym, dlaczego ekonomiści wciąż się mylą, rozmawia

Jacek śakowski, Polityka. Niezbędnik Inteligenta. Wydanie 14 - nr 10 (2644) z dnia 08-03-2008; s. 3

39

Ekonomia niepewności.., wyd. cyt. s.3.

17

Wiek XXI będzie wiekiem niepewności, a zatem i badań prospektywnych”

40

.

Historia gospodarcza i analiza kryzysów dowodzi, że współcześnie pierwsze symptomy

sytuacji kryzysowych pojawiają się na runku nieruchomości i w budownictwie, a zarazem

rynki te wychodzą z kryzysu jako ostatnie. Stąd też kryzysy na rynkach nieruchomości

nierzadko trwają długo (ostatni kryzys w Japonii trwał ok. 10 lat). Kryzys na tym rynku

szybko przenosi się na inne działy gospodarki, czego doświadczają dotkliwie

przedsiębiorstwa z różnych branż, niekiedy przypłacając to bankructwem. Ze względu na

ś

cisłe związki między kryzysami na rynkach nieruchomości a występowaniem sytuacji

kryzysowych w przedsiębiorstwach, kryzysowe sytuacje na rynku nieruchomości powinny

być wnikliwie analizowane.

To jak silnie rynek nieruchomości i jego kryzysy rzutują na całą gospodarkę i funkcjonowanie

przedsiębiorstw ilustruje m.in. opinia doradcy ekonomicznego byłego prezydenta USA – Billa

Clintona, R. Wescytta, który oszacował pod koniec 2006 r., że aż 64 proc. wzrostu

gospodarczego i 80 proc. wzrostu zatrudnienia USA w latach 2001-2005 było

spowodowanych rynkiem nieruchomości (choć jego udział w PKB wynosi jedynie 5 proc.)

41

.

Wskazuje to, że koniunktura na rynku nieruchomości jest kołem napędowym gospodarki,

jednak zarazem kryzys na tym rynku może prowadzić do głębokich zapaści i wstrząsów w

gospodarce oraz dramatycznego pogarszania się jej kondycji, w tym kondycji przedsiębiorstw

a także gospodarstw domowych.

3.2.4. Kryzysy na rynkach nieruchomości a sytuacje kryzysowe w przedsiębiorstwach

Doświadczenia wielu krajów wykazują, że choć rynek nieruchomości bezpośrednio nie

stanowi wiodącego czynnika kreowania PKB, to jednak siła oddziaływania tego segmentu na

inne działy gospodarki okazuje się być spektakularnie duża. Potwierdza to historia i cechy

wszystkich

ś

wiatowych

kryzysów,

począwszy

od

wielkiego

kryzysu

okresu

międzywojennego poprzez kryzysy jakich doświadczyła gospodarka wielu krajów w ostatnim

dwudziestoleciu. Występujące w tym okresie kryzysy miiały podłoże w rynku

nieruchomości.

40

Paul Drewe, Koncepcje rozwoju miast i regionów miejskich w Europie, w: A.Kukliński, P, Jakubowska, P.

ś

uber (red) Problematyka przyszłości…reginow w poszukiwaniu nowego paradygmatu, Warszawa,

MRR,

2008 wyd. cyt. s. 322. oraz J. Bindé, „L’avenir du temps”, lE monde DIPLOMATIQUE, 2002,marzec, 28–29
(cyt. za P. Dreve)

41

K. Piech Amerykański kryzys, Gazeta Bankowa, Amerykański kryzys - Gazeta Bankowa nr 35 (983) 27

sierpnia - 2 września 2007 r.

18

Dotyczy to także obecnego (2008) rozlewającego się po świecie globalnego kryzysu

finansowego, który został zapoczątkowany w USA.. Pierwotną jego przyczyną było tzw.

pęknięcie bańki internetowej w 2000 roku i wynikające stąd zakłócenia na nowojorskiej

giełdzie papierów wartościowych i będąca konsekwencją tego recesja w 2001 roku. Wówczas

to dla ożywienia gospodarki poluzowano politykę pieniężną i regulacje rynku kredytowego.

W efekcie dokonanych w latach 2001-2003 serii obniżek stóp procentowych spadły one pod

koniec 2003 r. poniżej 1 proc. od 1987 r. (od kryzysu na amerykańskim rynku nieruchomości

i na rynku kapitałowym) ceny nieruchomości nieprzerwanie rosły. Wierzono, że trend ten

będzie trwały. Dlatego też – jeśli zabezpieczeniem kredytu były nieruchomości, banki nie

dokonywały oceny zdolności kredytowej (credit scoringu), nie sprawdzano wiarygodności

kredytowej kredytobiorcy. W następstwie tego ukształtował się segment rynku kredytów

hipotecznych o podwyższonym ryzyku kredytowym (subprime). Trwający nieprzerwanie od

1987 roku wzrost cen nieruchomości był czynnikiem nakręcania koniunktury gospodarczej.

W efekcie ceny nieruchomości w latach 2005 i 2006 rosły szczególnie szybko. Inwestorzy na

coraz szerszą skalę inwestowali w nieruchomości uznając, że ich ceny będą w przyszłości

rosły. Jednak FED (The Federal Reserve System) czyli bank centralny USA w dążeniu do

optymalizacji ryzyka od 2004 roku kilkanaście razy podwyższa stopy procentowe.

Spowodowało to wzrost obciążeń kredytowych kredytobiorców i część z nich stała się

niewypłacalna. Od jesieni 2007 r., FED, dla osłabienia zjawisk kryzysowych obniża stopy

procentowe, ale nie przynosi to ożywienia na rynku nieruchomości. Jak ocenia J. Sachs

obecna polityka FED łatwego pieniądza przyczynia się raczej do inflacji w Stanach

Zjednoczonych niż do uzdrowienia koniunktury

42

.

Czas trwania jest zróżnicowany. Cechą wspólną i wspólnym podłożem większości kryzysów

jest luźna polityka kredytowa banku centralnego, czego następstwem jest przeinwestowanie

na rynku nieruchomości i przewartościowanie na rynku papierów wartościowych. W wyniku

tego rynek wymusza korektę czyli proces odwrotny, tj. proces spadku cen nieruchomości i

indeksów giełdowych co pociąga za sobą kryzys w całej gospodarce.

Potwierdza to austriacka teoria cyklów koniunkturalnych wiążąca cykliczność z polityką

stopy procentowej i działalnością banków centralnych. W bardzo ostrej formie ocenił to też

Jeffrey. Sachs, który stwierdził, że :„Amerykański kryzys w znacznym stopniu zawdzięczamy

właśnie Fed oraz życzeniowemu myśleniu administracji Busha. Jednym z głównych

42

Jeffrey D. Sachs, Skąd się wziął amerykański kryzys finansowy, Gazeta.pl, 2008-05-04,

http://gospodarka.gazeta.pl/gospodarka/1,69866,5177899.html,
*2008-05-04, ostatnia aktualizacja 2008-05-05 08:40

19

winowajców był sam Alan Greenspan, który pozostawił swemu następcy Benowi Bernanke

straszliwą schedę”

43

.

Ofiarami tego typu kryzysów są w pierwszym rzędzie instytucje i przedsiębiorstwa

najbardziej powiązane z rynkiem nieruchomości i rynkiem kapitałowym: banki, towarzystwa

ubezpieczeniowe, fundusze inwestycyjne, przedsiębiorstwa budowlane, w tym firmy

deweloperskie. Kryzysy w tych przedsiębiorstwach pociągają następnie kryzysy u ich

kooperantów. Pojawia się efekt „kryzysowego domina”.

Poprzez bowiem rozwój różnego rodzaju innowacji finansowych i międzynarodowy obrót

papierami wartościowymi, w tym wtórnymi zjawiska kryzysowe łatwo przemieszczają się do

innych krajów uczestniczących w tym obrocie. Następuje to w tym większym stopniu, im

bardziej zglobalizowana jest gospodarka światowa. Tak gospodarka narażona jest bowiem

na „efekt domina” w występowaniu sytuacji kryzysowych. Takich warunkach wzrasta rola

narzędzi umożliwiających wczesną i identyfikację zagrożeń w działalności przedsiębiorstw..

Narzędzi te niezbędne są tym bardzie, ze najczęściej kryzys jako faza cyklu koniunkturalnego

poprzedzany jest rozmaitym zjawiskami, które sygnalizują niebezpieczeństwo.. Dlatego też

na gruncie zarządzania odróżnia się kryzys od sytuacji kryzysowych. Sytuacje kryzysowe są

przede wszystkim odbiciem trudności, na jakie przedsiębiorstwo napotyka w funkcjonowaniu,

w tym trudności wewnętrzne (np. awarie techniczne, awarie systemu komputerowego,

przejściowy brak środków pieniężnych) i zewnętrzne (np. niekorzystne zmiany w otoczeniu

przedsiebiorstw i na rynku, w tym załamanie popytu i zmniejszenie lub przejściowy brak

zleceń oraz zamówień na produkty i usługi). Sytuacje kryzysowe wymagają szybkiego

reagowania. Jeśli nie zostaną przedsięwzięte środki zapobiegawcze, sytuacje takie mogą

doprowadzić do głębokiego kryzysu. Uzasadnia to potrzebę wdrażania i wykorzystywania w

przedsiębiorstwach systemów wczesnego ostrzegania przed zagrożeniami w jego działalności.

3.2.5. Systemy wczesnego ostrzegania przed kryzysem i zagrożeniem upadłością

Systemy wczesnego ostrzegania stają się obecnie narzędziem coraz częściej znajdującym

zastosowanie w przedsiębiorstwach. Popularności tego typu systemów sprzyja narastające

ryzyko w gospodarce.

43

Jeffrey D. Sachs ,Skąd się wziął amerykański kryzys finansowy, Gazeta.pl, 2008-05-04,

http://gospodarka.gazeta.pl/gospodarka/1,69866,5177899.html,
*2008-05-04, ostatnia aktualizacja 2008-05-05 08:40

20

Problem wczesnego ostrzegania przed zagrożeniem upadłością przedsiębiorstw wystąpił ze

szczególną ostrością w okresie wielkiego światowego kryzysu gospodarczego na przełomie

lat 20. i 30. XX wieku. Stąd też w 1932 roku podjęte zostały przez A. Fitzpatrica pierwsze

próby opracowania modelu wczesnego ostrzegania. Jednak istotny postęp w tym zakresie

nastąpił dopiero w latach 60. w wyniku badań prowadzonych w USA przez E.I. Altmana,

który jako pierwszy opracował funkcje oceny zagrożenia upadłością, wykorzystując do ich

estymacji metodę statystycznej analizy dyskryminacyjnej.

Choć w Polsce modele wczesnego ostrzegania były do niedawna mało popularne, to

obserwowanemu ostatnio rozwojowi ich w praktyce sprzyjają podejmowane w tym zakresie

w wielu ośrodkach badania

44

, Jedne z nich to m.in. ukierunkowane na modele

dyskryminacyjne badania podjęte i kontynuowane, m.in. w INE PAN

45

. Zastosowana w tych

badaniach statystyczna analiza dyskryminacyjna polega na zaklasyfikowaniu badanych

obiektów do jednej z kilku rozłącznych, całkowicie odmiennych grup obiektów, nazywanych

populacjami. W badanym przypadku są to z jednej strony przedsiębiorstwa silne,

niezagrożone, a z drugiej – upadłe lub zagrożone upadłością. Odpowiedź na pytanie, do które-

go z dwóch zbiorów należy dany obiekt (przedsiębiorstwo) leży w wartości funkcji

dyskryminacyjnej, ustalanej na podstawie cech klasyfikowanego przez porównanie z

wartością graniczną.

Choć dla opracowania dyskryminacyjnego modelu wczesnego ostrzegania niezbędne jest

przetworzenie ogromnego zasobu informacji o przedsiębiorstwach, to efektem jest

skonstruowanie syntetycznego wskaźnika oceny przedsiębiorstwa. Jest on kombinacją

stosunkowo niewielkiej liczby wskaźników (co jest jednym z ważnych czynników

przesądzających o użyteczności i atrakcyjności tego typu modeli) oraz ich statystycznie

wyznaczonych wag, wyrażających rangę tych wskaźników w kształtowaniu się kondycji oraz

szans rozwojowych przedsiębiorstwa. Wskaźnik ten jest zatem narzędziem, za pomocą

którego można ocenić stan przedsiębiorstwa – tak jak termometr pozwala określić stan

zdrowia badanego.

Punktem wyjścia w prowadzonych w INE PAN badaniach była analiza fundamentalna

kondycji 500 największych przedsiębiorstw w Polsce. W rezultacie wykonanych estymacji

powstało siedem modeli, bazujących na zróżnicowanej liczbie (4–12) wskaźników. Dobór

44

Opisy modeli można znaleźć min. w publikacjach Oficyny Wyd. SGH, pod red .E. Mączyńskiej, w tym

m.in. Bankructwa przedsiębiorstw (2007) i Zagrożenie upadłością (2006) – red. K. Kuciński, E. Mączyńska).

45

E. Mączyńska, M. Zawadzki ,Dyskryminacyjne modele predykcji bankructwa przedsiębiorstwa, Ekonomista,

2006, nr 2

21

funkcji może być dzięki temu dostosowany do specyfiki przedsiębiorstw i dostępności

danych.

Wszystkie zmienne modelu (wskaźniki ekonomiczno – finansowe) mają charakter stymulant

(poprawa wskaźników zmniejsza ryzyko upadłości) stąd też przyjęte znaki współczynników

wagowych przy poszczególnych zmiennych (parametry modelu) są dodatnie.

Tab.3. Parametry (wagi) i zmienne (wskaźniki) estymowanych modeli

WSKAŹNIKI

(zmienne x)

WAGI WSKAŹNIKÓW (w)

Model

A

Model

B

Model

C

Model

D

Model

E

Model F Model

G

rP (**)

5,577

5,837

5,896

6,029

WO/A

1,427

2,231

2,831

6,546

9,004

9,478

9,498

WN /P

0,154

0,222

WB(3)/A

0,310

0,496

KW/A

1,937

0,945

0,539

1,546

1,177

3,613

3,566

(KW-KZ)/A 1,598

2,028

2,538

1,463

1,889

(WN+AM)/Z 3,203

3,472

3,655

3,585

3,134

3,246

2,903

WO/KF

0,436

0,495

0,467

MO/ZKT

0,192

0,166

0,179

0,363

0,500

0,455

0,452

KO/MT

0,140

0,195

0,226

0,172

0,160

P/A

0,386

0,030

0,168

0,114

0,749

0,802

Log A

1,715

Const (w

0)

-9,832 -0,392

-0,678 -0,593 -1,962 -2,478

-1,498

Funkcja dyskryminacyjna (Z) stanowi sumą iloczynów przyjmowanych w modelach

zmiennych X (czyli wskaźników charakteryzujących kondycję przedsiębiorstw) oraz

statystycznie wyznaczanych parametrów modelu –W (czyli wag tych wskaźników) .

Wartość funkcji dyskryminacyjnej wyznacza zatem suma ważonych wskaźników

powiększona o wartość stałą w

0- .

wolny wyraz wg formuły:

Z= w

1

*x

1

+ w

2

*x

2

+

...............

w

n

*x

n1

+w

0,(

).

Zagrożenie upadłością ma miejsce, gdy wartość funkcji Z dla badanego

przedsiębiorstwa jest mniejsza od zera: (Z<0).

22

Tab. 4. Definicje i oznaczenia wskaźników

Licznik

Oznaczenie
wskaźnika

Licznik

Mianownik

Stopa wzrostu przychodów rP

Przychody ze sprzedaży

Przychody za rok
poprzedni

Rentowność

operacyjna

aktywów

WO/A

Wynik operacyjny

Suma aktywów

Rentowność netto
przychodów

WN/P

Wynik finansowy netto

Przychody ze sprzedaży

Skumulowana

rentowność

brutto aktywów

WB(3)/A

Wynik finansowy brutto
(3 lata)

Suma aktywów

Udział kapitału własnego w
finansowaniu

KW/A

Kkapitał własny

Suma aktywów

Struktura kapitału własnego (KW-KZ)/A Kapitał własny minus

kapitał zakładowy

Suma aktywów

Zdolność spłaty zadłużenia (WN+AM)/

Z

Wynik finansowy netto
plus amortyzacja

Zobowiązania łączne

Zdolność pokrycia kosztów
finansowych

WO/KF

Wynik operacyjny

Koszty finansowe

Płynność bieżąca

MO/ZKT

Aktywa obrotowe

Zobowiązania
krótkoterminowe

Płynność aktywów

KO/MT

Kapitał obrotowy

Wartość majątku
trwałego

Produktywność aktywów

P/A

Przychody ze sprzedaży

Suma aktywów

Wielkość względna
aktywów

Log A

Logarytm dziesiętny
wartości aktywów

Jak wynika z tabeli wskaźniki stosowane w modelach to: stopa wzrostu przychodów, ren-

towność operacyjna aktywów i rentowność netto przychodów, skumulowana rentowność

brutto aktywów oraz udział kapitału własnego w finansowaniu, struktura kapitału własnego.

zdolność spłaty zadłużenia i zdolność pokrycia kosztów finansowych, płynność bieżąca oraz

płynność aktywów, ich produktywność oraz wielkość względna aktywów. Każdemu

wskaźnikowi (zmiennej x) w wyróżnionych modelach (od A do G) przyporządkowana jest

waga – statystycznie wyznaczany parametr modelu. I tak w najczęściej wykorzystywanym do

oceny kondycji przedsiębiorstw modelu G, opierającym się na czterech wskaźnikach, wagi są

następujące: dla rentowności operacyjnej aktywów: 9,498; dla udziału kapitału własnego w

23

finansowaniu: 3,566; dla zdolności spłaty zadłużenia: 2,903; dla płynności bieżącej: 0,452.

Wartość wyrazu wolnego: w0 w tym modelu wynosi -1,498.

Wyznaczana na tej podstawie w poszczególnych modelach funkcja dyskryminacyjna (tzw.

funkcja Z) stanowi sumę iloczynów zmiennych x (czyli wskaźników charakteryzujących

kondycję przedsiębiorstw) oraz statystycznie wyznaczanych parametrów modelu – w (czyli

wag tych wskaźników).

Zagrożenie upadłością ma miejsce wówczas, gdy wartość funkcji Z dla badanego

przedsiębiorstwa jest mniejsza od zera: (Z<0). Weryfikacja przedstawionych modeli

wykazała, że umożliwiają one ze znacznym wyprzedzeniem – z reguły na 3–4 lata przed

upadłością – trafnie (z dokładnością ok. 90%) zidentyfikować symptomy zagrożeń.

W Polsce zakres zastosowania modeli wczesnego ostrzegania jest ciągle jeszcze relatywnie

skromny. Nieprzypadkowo zatem następstwa upadłości przedsiębiorstw są z reguły rozlegle i

dotkliwe – nie tylko dla właścicieli, pracowników i kontrahentów, ale także dla państwa i jego

budżetu, tym bardziej, że w Polsce wyraźny jest niedorozwój instytucjonalnej (sądowej,

badawczej, informacyjnej i in.) infrastruktury upadłości. Elementem takiej infrastruktury poza

wskazywanymi modelami powinno być też tworzenie wyspecjalizowanych w identyfikacji i

neutralizowaniu zagrożeń w biznesie komórek i stanowisk pracy (swego rodzaju „saperów

biznesu”). Elementem takiej infrastruktury powinny też być komórki ukierunkowane na

gromadzenie informacji i wiedzy sprzyjającej rozwojowi biznesu. Tego typu jednostki, swego

rodzaju „poławiacze wiedzy i informacji”, powinny stanowić nieodłączny element systemów

wczesnego ostrzegania

46

. Paradoksalnie jednak w epoce gospodarki opartej na wiedzy w

gruncie rzeczy mamy do czynienia z ekonomią niedoskonałej wiedzy, wiedzy niepewnej

(Imperfecta Knowledge Economics)

47

. W takich warunkach niedoskonała jest prawda i

nieprawdziwa pewność

48

. Ekonomia zaś jest nauką bazującą na badaniu pewnych

regularności, prawidłowości. Jeśli natomiast czasy są burzliwe, to powstają trudności ze

zidentyfikowaniem tych regularności, prawidłowości. Dlatego też niezbędna jest zmiana

podejścia w naukach ekonomicznych. Obecnie modele, w tym matematyczne zawodzą.

Bazują bowiem na pewnych założeniach trwałych i prawidłowościach, zatem w warunkach

gwałtownych przemian stają się mniej przydatne. W kształtowaniu strategii konieczne jest

podejście holistyczne, z uwzględnieniem nie tylko kwestii ekonomicznych ale także

46

E. Mączyńska Raport specjalny. Systemy wczesnego ostrzegania, Nowe śycie Gospodarcze, 2004 nr 12.

Mączyńska E., Kuciński K. (). Zagrożenie upadłością. 2005 Warszawa: SGH

47

Roman Frydman ,Michael D. Goldberg , Imperfect Knowledge Economics: Exchange Rates and Risk,

Princeton University Press, 2007.

48

Ekonomia niepewności, wyd. cyt. s. 3.

24

społecznych, ekologicznych i przestrzennych, bo przecież najlepsza nawet teoria ekonomii,

ale bez uwzględnienia czynnika społecznego, człowieka, bez analizy zachowań ludzkich nie

może przynieść satysfakcjonujących efektów. Wskazuje to zarazem na kwestie wyboru i

kształtowania modelu ustroju gospodarczego i jakości polityki gospodarczej i jej reguł .W

warunkach imperfect knowledge polityka gospodarcza, model ustroju gospodarczego

wymaga dostosowania do specyfiki uwarunkowań gospodarczych, albowiem reguly

optymalne dla jednej gospodarki okazują się nieoptymalne dla innej. Noblista Edmund S.

Phelps wskazuje, że takie podejście stanowi jeden z ważnych walorów sformułowanego

przez R. Frydmana i M.D. Goldebrag koncepcji Imperfect Knowledge Economics

49

3.2.6. Przyczyny i sposoby zwalczania kryzysów w przedsiębiorstwach. Aspekty
mikroekonomiczne.

Charakteryzowane w poprzednich punktach makroekonomiczne i globalne przyczyny

kryzysów, takie jak: występowanie w gospodarce cykli koniunkturalnych oraz przemiany

cywilizacyjne (zmiany paradygmatu rozwojowego) w różnym stopniu i z różną

intensywnością rzutują na warunki funkcjonowania poszczególnych przedsiębiorstw.

Historia gospodarcza dowodzi, że kryzysy zmieniały swój charakter w miarę dokonujących

się przełomów cywilizacyjnych Rewolucja przemysłowa przyniosła upadek drobnych

zakładów rzemieślniczych i fale ich bankructw, tworząc zarazem warunki dla rozwoju

produkcji fabrycznej. Z kolei obecna fala dezindustrializacji przynosi bankructwa lub

zaprzestanie funkcjonowania wielu przedsiębiorstw a nawet w niektórych krajach całych

gałęzi przemysłu, na których miejsce wchodzą inne, bardziej nowoczesne dostosowane do

warunków zwirtualizowanej gospodarki – wikinomii.

W przypadku kryzysów globalnych najszybciej ulęgają im przedsiębiorstwa w największym

stopniu zglobalizowane, włączone w sieć międzynarodowych powiązań biznesowych. Ale w

krajach o rozwiniętej gospodarce rynkowej w związku z narastającym stopniem globalizacji

i gęstniejącego w wyniku tego „usieciowienia” powiązań gospodarczych już tylko nieliczne

jednostki nie podlegają wpływom globalnym. W wyniku globalizacji coraz więcej źródeł

rozwoju przedsiębiorstw znajduje się poza nimi. Na obraz sytuacji przedsiębiorstwa składa

się zatem nie tylko zawarta w sprawozdaniu finansowym charakterystyka jego kondycji

49

“Another hallmark of the imperfect knowledge view is its qualification of fixed policy rules. The necessary

point is that the optimum rule is not the same from one structure of the economy to another. As with the rest of
macroeconomics, the issues have to be rethought in a way that makes the ever-imperfect knowledge of market
participants and policymakers an integral part of the analysis” – cytat ze wstepu Edmund S. Phelps’a do
ksiązki R. Frydmana i. M.D. Goldberga, , Imperfect Knowledge… wyd. cyt. , s. xiii.

25

finansowej ale i charakterystyka jego bliższego i dalszego otoczenia oraz regulacji

prawnych, w tym w prawa podatkowego i bilansowego (ustawa o rachunkowości i inne

szczegółowe przepisy w tym zakresie). Otoczenie przedsiębiorstwa i obowiazujace je

regulacje prawne rzutują z kolei na ukształtowanie się podstawowych wielkości zawartych

w sprawozdaniu finansowym, na które składa się bilans, rachunek zysków i strat,

sprawozdaniem z przepływów pieniężnych, zestawienie zmian w kapitale własnym oraz

informacja dodatkowa.

Rysunek: Przedsiębiorstwo i jego otoczenie

(w załączeniu i do pomocy technicznej w wykonaniu rysunku)

Kondycja przedsiębiorstwa i jej zmiany uzależnione są w coraz większym stopniu od zmian

w jego otoczeniu. Tym niemniej stopień przygotowania i dostosowywania się do zmian, a

tym samym wrażliwości na nie a także szybkość reagowania oraz intensywność i

efektywność proceśow, programów dostosowawczych przedsiębiorstw to czynniki mające

przede wszystkim charakter wewnętrzny, tj. wynikające z jakości zarządzania

przedsiębiorstwem, jego organizacji i kwalifikacji pracowników oraz menedżerów.

Przyczyny kryzysów w przedsiębiorstwach są zwykle bardzo złożone. Można je najogólniej

podzielić na zewnętrzne i wewnętrzne.

Tab. 1. Wybrane przyczyny sytuacji kryzysowych w przedsiębiorstwach .

Przyczyny zewnętrzne

Przyczyny wewnętrzne

26

•

Zmiany paradygmatu cywilizacyjnego

•

Cykliczność i wahania koniunkturalne

w

gospodarce

oraz

niestabilność

warunków funkcjonowania

•

Polityka monetarna, w tym polityka

kursu

walutowego,

polityka

stop

procentowych i polityka kredytowa

•

Polityka fiskalna, w tym zmiany w

prawie podatkowym oraz bilansowym

•

Natężenie

konkurencji

zewnętrznej

Zmiany

w

popycie

rynkowym

Zmiany

cen

produktów,

usług

i

materiałów

•

Zmiany na rynku pracy i płac

•

Asymetria informacyjna

•

Niedowład administracji

•

Niedowład

sądownictwa

i

egzekwowania prawa oraz etyki.

•

Niedowład funkcjonowania organów

zewnętrznego przedsiębiorstw.

•

Błędy

w

zarządzaniu

przedsiębiorstwem

•

Brak długookresowej strategii

rozwojowej

•

Manipulacje

księgowe

(rachunkowość agresywna)

•

Niestosowanie

narzędzi

wczesnego ostrzegania przed
zagrożeniami

i

niedostatki

analizy

ekonomiczno-

finansowej, w tym zarządczej.
Niska

skuteczność

wewnętrznej, w tym kontroli
finansowej, kontroli kosztów
oraz płynności.

•

Niska

skuteczność

kontroli

zewnętrznej

(audytu)

Błędy w zarządzaniu aktywami i
pasywami

•

Niska

jakość

polityki

marketingowej
Niewłaściwa skala działalności
Bledy

w

inwestowaniu

(niedoinwestowanie

lub

przeinwestowanie)

•

Niski poziom innowacyjności i

zdolności przystosowania się do
zmian rynkowych

•

Nieefektywne fuzje i przejęcia

Niespójna

i

nadmiernie

zhierarchizowana

struktura

organizacyjna

•

Nieprzejrzysty i nieefektywny

system motywacyjny

•

Nieefektywna polityka kadrowa

i

niewłaściwy

poziom

kwalifikacji,

fachowości

pracowników i menedżerów

•

Niski

poziom

pracy

rady

nadzorczej

•

Niewłaściwy

dobór

kooperantów.

•

Niska wrażliwość na sygnały z

runku

lub/i

brak

jego

monitorowania

Ź

ródło: opracowanie własne

Wymienione przyczyny nie wyczerpują oczywiście listy zjawisk, mających negatywny

wpływ na kondycję i funkcjonowanie przedsiębiorstw. Zycie gospodarcze dostarcza

27

niemalże codziennie dowodów istnienia wielu innych, twardych (mających podłoże w

potencjale finansowym i technicznym) i miękkich (mających podłoże np./ w zaufaniu, etyce

itp.), najczęściej powiązanych ze sobą przyczyn. Każdą z wymienionych i niewymienionych

przyczyn można zilustrować poprzez specjalną analizę typu case study. Na tej podstawi

można wyodrębnić kryzysy finansowe, organizacyjne, zaufania, etyczne, marketingowe,

wizerunkowe i in. Jednak z analiz przyczyn sytuacji kryzysowych wynika, że rzadko

dochodzi do tego wskutek dziania jednej tylko przyczyny, z reguły na przyczynę główna

nakładają się przyczyny dodatkowe, które często cechują sprzężenia zwrotne, występuje

zatem zespól powiązanych ze sobą przyczyn kryzysu, które występują z rozmaitą

intensywnością w poszczególnych jego fazach. Fazy te w ujęciu modelowym można

scharakteryzować następująco

50

:

I faza - pierwsze symptomy - najczęściej niedostrzegane,

II faza - eskalacja - rozprzestrzenienie się problemów na różne funkcje zarządzania - kryzys

rozlewa się po firmie, ale firma nadal nie podejmuje działań.

III faza - kryzys właściwy - sytuacja krytycznie zła, może zakończyć się upadłością firmy lub

może nastąpić sanacja przedsiębiorstwa.

Długość poszczególnych faz w praktyce kształtuje się rozmaicie, w zależności od podłoża

kryzysu, ale przeważnie dwie pierwsze fazy wydłużają się wskutek niepodejmowania

przeciwdziałania. W konsekwencji tego w fazie III częściej dochodzi do upalności, aniżeli

do wszczęcia programu naprawczego. Stąd też III faza, jeśli nie wiąże się z procesem

naprawczym, trwa z reguły krócej aniżeli dwie poprzednie, i kończy się upadłością

przedsiębiorstwa.

Tempo narastania zjawisk kryzysowych może być różne. Wyróżnić tu można kryzysy nagłe

(wybuchające nagle), stopniowe (tlące się,) kryzysy twarde, „tlące się., „Do sytuacji

kryzysowych może dochodzić stopniowo ( co wynika głównie z uwarunkowań

wewnętrznych przedsiębiorstwa, w tym w z niesprawnego, nieefektywnego zarządzaniu

nim). Przejawia się to w nasilaniu się negatywnych zjawisk w przedsiębiorstwie i braku

dostatecznie skutecznych reakcji na nie, braku przeciwdziałania, stąd też taki kryzys może

drążyć firmę przez wiele miesięcy a nawet lat. Nierzadko przy tym przyczyną

nieskuteczności przeciwdziałania zjawiskom kryzysowym jest paraliżujący strach kadr

50

A. Zelek – wyd. cyt.

28

kierowniczej przed ujawnieniem błędów zarządczych, które doprowadziły do sytuacji

kryzysowych, a także inercja i trudności w wyzbywaniu się starych nawyków.

Sytuacje kryzysowe mogą też pojawiać się nagle wskutek przyczyn wewnętrznych, takich jak

np. katastrofa budowlana, czy spektakularny błąd technologiczny takie błędy zdarzają się

np. w farmacji, co wywołuje spektakularne efekty medialne, zwłaszcza jeśli Carpia na tym

pacjenci). Kryzys nagły (np. spowodowany katastrofą budowlana czy skandalem z udziałem

zarządu firmy) z reguły ma natychmiastowy odzew w mediach. Natomiast kryzys

długotrwały, np. finansowy drąży firmę przez wiele miesięcy i informacje o nim rzadziej

ą

się do mediów .

Szybkie narastanie sytuacji kryzysowych może być tez zmian w otoczeniu gospodarczym,

np. upadłości głównego odbiorcy produktów i usług następstwem czy też aprecjacji waluty

krajowej. Dotyka to zwłaszcza przedsiębiorstwa charakteryzujące się dużym udziałem

eksportu, w tym m.in. firmy spedycyjne. Przykładem takiego spektakularnego kryzysu jest

złożenie w czerwcu 2008 r. do sądu wniosku o upadłość przez jedną z największych w

Europie, niemiecką firmę spedycyjną RiCo, działającą m.in. w Polsce

51

. Bankructwo było

nieoczekiwane, tym bardziej, że firma intensywnie inwestowała. Jednak z dnia na dzień

utraciła zdolność do spłaty zobowiązań. W opinii niektórych menedżerów firmy jedną z

przyczyn utraty płynności był odnotowywany w ostatnich latach zbyt szybki jej rozrost.

Czynnikiem kryzysogennym w odniesieniu do polskich oddziałów było m.in. właśnie

umacnianie się złotego w stosunku do dolara i euro. Eksport usług i zawieranie

długookresowych kontraktów nominowanych w euro sprawia, że w takich warunkach

wpływy z eksportu w przeliczaniu na walutę krajowa maleją. Dotyczy to zresztą także

wszystkich innych firm, które eksportują swoje produkty i usług. Aprecjacja waluty krajowej

obniża bowiem efektywności eksportu, zwłaszcza jeśli towarzyszy temu wzrost cen

surowców i płac. Efektem są spadające marże.

Przykładem tego są m.in. Krośnieńskie Huty Szkła "KROSNO" S.A, które zmuszone były

ograniczyć zatrudnienie i eksport, przede wszystkim wskutek właśnie aprecjacji waluty

krajowej

52

. W obydwu wyżej wymienionych tych przedsiębiorstwach wskazać jednak

51

Rico GmbH powstała w 1992 roku w Osterode am Harz w Dolnej Saksonii. Od 2007 roku główna baza spółki

znajduje się w Schopsdorf w Saksonii-Anhalt. Ma oddziały w Polsce, na Ukrainie i Rosji. Jej tabor liczy około
2500 samochodów ciężarowych i ciągników siodłowych. – por. Firma transportowa RiCo ogłosiła bankructwo,
PAP

|

,

5

marca

2008,

http://spelog.pl/sp_site/aktualnosci/artykul_dnia/firma_transportowa_rico_oglosila_bankructwo

52

Zarząd Spółki Krośnieńskie Huty Szkła "KROSNO" S.A. poinfoermowl, że w dniu 8 kwietnia 2008 roku

przekazał Powiatowemu Urzędowi Pracy w Krośnie oraz zakładowym organizacjom związkowym działającym
w Spółce zawiadomienie o podjęciu decyzji dotyczącej rozwiązania stosunku pracy z grupą pracowników w

29

można także na inne, dodatkowe przyczyny sytuacji kryzysowej, w tym słabości

zarządzania, niedostateczny poziom kadr, zmiany regulacji prawnych, w tym m.in.

transportowych. Sytuacje kryzysowe mogą prowadzić do trwałego i przejściowego

zmniejszenie się rynkowej wartości przedsiębiorstwa

53

. Regulacje w systemie wynagrodzeń

menedżerów oraz związane z tym ich dążenie do podnoszenia rynkowej wartości

kierowanego przez nich przedsiębiorstwa i jego wizerunku na rynku papierów wartościowych

to czynniki sprawiające, że jednym z przyczyn sytuacji kryzysowych mogą być manipulacje

księgowe, czyli rachunkowość agresywna, defraudacyjna (nieprawidłowo określana w

publicystyce jako rachunkowość kreatywna. Manipulacje księgowe były podstawową

przyczyną m.in. tak spektakularnych przypadków upadłości dużych spółek publicznych,

m.in. w USA Doprowadziło to do głębokiego kryzysu zaufania inwestorów do rynków

kapitałowych i do księgowych informacji sprawozdawczych oraz audytorów zewnętrznych.

3.2.7. Rachunkowość agresywna jako przyczyna sytuacji kryzysowych.

Manipulacje księgowe i ich zgubny wpływ na przedsiębiorstw znalazły m.in. spektakularne

odzwierciedlenie w 2001 r. w bankructwie giganta energetycznego ENRON, spółki

publicznej notowanej na Giełdzie Papierów Wartościowych w Nowym Jorku. W wyniku

upadłości tej spółki, jej akcjonariusze stracili ok. 80 mld dolarów Albowiem mimo ,że

ENRON ponosił straty, to w wyniku manipulacji księgowej wykazywał zyski. Skandal był

tym większy, że zarząd firmy, wiedząc o rychłej upadłości, sprzedawał akcje spółki, a swoich

pracowników nakłaniał do ich kupna.

Posługiwanie się w takich przypadkach określeniem rachunkowość kreatywna narusza

jednak logikę pojęciu kreacji. „Creatio (łac.) to przecież tworzenie (creare –tworzyć), ale

nawet W. Kopaliński w „Słowniku wyrazów obcych" podkreśla pozytywne zabarwienie

tych pojęć). Dla manipulacji księgowych właściwym pojęciem jest rachunkowość

agresywna, defraudacyjna. Kreacja w biznesie ma bowiem swoje ramy,. W przypadku

rachunkowości ramy te wynikają z obowiązujących regulacji finansowo - księgowych, co –

trybie ustawy z dnia 13 marca 2003 roku o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków
pracy z przyczyn niedotyczących pracowników (Dz. U. nr 90 poz. 844 z późn. zm.). Rozwiązanie umów o pracę
w drodze wypowiedzenia umowy planowane jest w okresie 6 miesięcy począwszy od daty powyższego
zawiadomienia i dotyczyć będzie grupy do 1200 pracowników. – por.KROSNO: Rozpoczęcie procedury
zwolnień grupowych w Spółce Krośnieńskie Huty Szkła "KROSNO" S.A., Źródło: Komunikaty spółek ESPI
(dawny Emitent), 2008-04-09. http://www.bankier.pl/wiadomosc/KROSNO-Rozpoczecie-procedury-zwolnien-
grupowych-w-Spolce-Krosnienskie-Huty-Szkla-1745977.html

53

S. Kasiewicz, L. Pawłowicz, Zarządzanie wartościa firmy w dobie kryzysu, Wydawnictwo:

CEDEWU,Warszawa, 2003

30

przy prawidłowej ich interpretacji - przeciwdziała karykaturalnym deformacjom obrazu

kondycji przedsiębiorstwa

Rachunkowość kreatywna we właściwym rozumieniu jest narzędziem stosowanym przez

wszystkie bez wyjątku przedsiębiorstwa. Wszystkie one bowiem starają się w taki sposób

przedstawić dane finansowe, aby zaprezentować jej kondycję jak najkorzystniej.

Sprawozdania finansowe i inna finansowa dokumentacja przedsiębiorstw zawsze stanowią

umiejętne połączenie interesów jednostek i menedżerów z wymogami prawnymi oraz

wymogami i oczekiwaniami ich adresatów (akcjonariuszy, urzędów skarbowych, banków

kredytujących i innych kontrahentów). Tajemnicą poliszynela jest, że mniej więcej od

połowy listopada (a bywa że i wcześniej) służby księgowe przedsiębiorstw zajęte są

przygotowywaniem rocznego, podatkowego wizerunku przedsiębiorstwa. W tej swego

rodzaju grze podatkowej powinny być jednak przestrzegane obowiązujące regulacje

prawne i zasady etyki biznesu. W tym sensie rachunkowość kreatywna była, jest i będzie

stosowana. Jest stara jak świat, a raczej jak stara jest idea sprawozdań finansowych i ich

upubliczniania.

W odróżnieniu od rachunkowości kreatywnej, rachunkowość agresywna ma na celu

rabunek naruszający majątek akcjonariuszy (właścicieli) a także kontarahentów

przedsiębiorstw. O agresywnym stosowaniu rachunkowości pisze się zresztą za granicą od

dawna i to nie tylko w USA

54

. Brak jest danych jak często jest stosowana. Z natury bowiem

jest zjawiskiem niełatwo wykrywalnym, zwłaszcza tylko na podstawie informacji

finansowych publikowanych przez firmy. Przy tym niektóre firmy nierzadko nie mają

zwyczaju starannego przedstawiania dodatkowych danych odnośnie stosowanych rozwiązań

księgowych, co dodatkowo zaciemnia obraz. Zasada transparentności, przejrzystości biznesu

pozostawia wówczas wiele do życzenia. Równocześnie menedżerowie w swych

ukierunkowanych na własne, indywidualne korzyści decyzjach finansowych posługują się

informacjami poufnymi (np. na temat planowanych fuzji, czy przejęć) często pozyskiwanymi

nielegalnie, od kolegów z innych firm i instytucji (kapitalizm kolesiów). Tym m.in. dają się

wytłumaczyć zagadkowe niekiedy skoki cen akcji niektórych spółek i pokaźne dochody i z

tego tytułu wąskiej grupy dobrze poinformowanych inwestorów.

W odróżnieniu od właściwie pojmowanej rachunkowości kreatywnej, dzięki której np. przy

odpowiednim - nie naruszającym reguł prawa - zarządzaniu podatkami ( gra podatkowa)

przedsiębiorstwo może zmniejszyć swe ciężary podatkowe – w przypadku rachunkowości

54

por chociażby: "Agressive application of accounting principles" Causative Factors - C.W. Mulford, E.E.

Financial Warnings,Comiskey, wyd. John Willey and Sons 1996.

31

agresywnej obciążenia podatkowe przedsiębiorstwa przeważnie rosną, ale negatywne

następstwa

tego

ponoszą

właściciele

przedsiębiorstwa,

a

nie

kadra

kierownicza.Rachunkowość agresywna jest bowiem ukierunkowana na sztuczne zawyżanie

zysków i innych dokonań przedsiębiorstwa, co generalnie służy sztucznemu zawyżaniu

pozycji finansowej i wyceny wartości przedsiębiorstwa. Zyski księgowe przekraczają

realne dokonania, za to stają się całkiem prawdziwym źródłem wpływów na kontach

menedżerów. Stąd też rachunkowość agresywna definiowana jest jako rozmyślny zamiar

defraudacji

55

. Niektórzy menedżerowie wynagradzani są bowiem m.. in. w formie opcji na

akcje lub akcji. Wówczas, co jest naturalne, zainteresowani są bardziej zwyżkowaniem cen

tych akcji na rynku kapitałowym. Akcjonariusze, inwestorzy uznali, że taki system

wynagrodzeń z wykorzystaniem m.in. systemu opcji na akcje stanowi szansę rozwiązania

problemu konfliktu interesów między zarządami a akcjonariuszami. Idea maksymalizacji

wartości spółek jako główny cel zarządzania przekształciła się zatem w narzędzie

kształtowania systemów wynagrodzeń menedżerów. Jednak okazało się, że systemy takie

mogą być ułomne. M.in. wskazuje się, że posługiwanie się opcjami nie skłania menedżerów

w dostatecznym stopniu do działania w interesie właścicieli. Przytacza się na to następujące

argumenty:

a) Opcje akcji nie są akcjami rzeczywistymi. Są tylko prawem nabycia tych akcji prawem,

które może być zrealizowane lub nie. W przypadku, gdy sytuacja firmy rozwija się pomyślnie

i jej wartość wzrasta menedżerowie egzekwują posiadane prawa zakupu, osiągając określony

zysk. W przeciwnym wypadku rezygnują z tego prawa ponosząc lub nie straty (zależy to od

ceny nabycia akcji. Różny jest jednak stopień ryzyka na jakie narażony jest posiadacz opcji i

akcji zwykłych

b) Akcje otrzymywane przez menedżerów w zamian za opcje są zazwyczaj w krótkim czasie

zbywane, co ponownie odrywa zarządzanie od własności.

c) Zainteresowanie opcjami jako instrumentu zarządzania wzrasta zazwyczaj w okresie hossy

giełdowej. Także bardziej jest akceptowane w młodych spółkach z dużymi możliwościami

wzrostu.

Niekiedy posiadanie opcji na akcje może wręcz negatywne oddziaływaće na przyjmowane

strategie zarządzania. Jest to konsekwencją różnicy skali ryzyka posiadacza opcji oraz akcji.

Niższy stopień ryzyka wynikającego z posiadania opcji może skłaniać menedżerów do

55

por cyt. już praca Mulford,a.

32

podejmowania zbyt ryzykownych decyzji nastawionych na nadmierne podnoszenie wartości

firmy poprzedzających moment zamiany opcji na akcje. Dotyczy to np. ryzykownych decyzji

akwizycyjnych lub dywersyfikacyjnych. Menedżerowie działają to często wg zasady

wszystko albo nic, nie akceptowanej zapewne przez większość akcjonariuszy. Aby nawet w

sytuacji nietrafionych, błędnych decyzji wyjść na swoje, uciekają się nierzadko do

fałszowania sprawozdań. Tymczasem nękający spółki akcyjne chorobliwy syndrom

oderwania własności od zarządzania i kontroli utrzymuje się. Okazuje się bowiem, że

nierzadko, iż mimo zmian systemów motywacyjnych i zmian w zarządach i radach

nadzorczych homo novus szybko przekształca się w homo oeconomicus, u którego

najsilniejsze to maksymalizacja własnych korzyści, bez względu na skutki dla otoczenia.

Choć systemy motywacji kadry kierowniczej miały być ważnym instrumentem redukowania

konfliktów interesów pomiędzy akcjonariuszami i zarządami przedsiębiorstw (zakłada się,

ż

e efektywny program wynagradzania kadry zarządzającej może podnieść wartość firmy,

przez powiązanie stosowanych bodźców z interesem akcjonariuszy)

56

. Trawestując Balzaka:

miały być odnowieniem i obietnicą a stały się niedostatkiem i marnością

Do typowych metod i obszarów manipulacji księgowych należą m. in: wydłużanie

okresów amortyzacji, kapitalizacja nakładów na badania i rozwój, wycena zapasów,

systemy narzutów kosztów pośrednich i wiele innych sposobów. Polem dla rachunkowości

agresywnej jest stosowanie leasingu i restrukturyzacja przedsiębiorstw oraz zakładanie

nowych spółek. Symptomatycznym tego przykładem było przedsiębiorstwo zajmujące się

odnawianiem i porządkowaniem zniszczonego mienia w ramach odszkodowania z tytułu

ubezpieczenia., Przedsiębiorstwo to istniało jednak jedynie na papierze. Budynki zniszczone

przez pożary, które miało restaurować, załogi pracowników rzekomo odnawiających

zadymione dywany, kontrakty ze światowymi firmami ubezpieczeniowymi były jedynie

wymysłem. W rzeczywistości główny menedżer - „czarodziej” w dziedzinie czyszczenia

dywanów zbierając miliony dolarów, od nic nie podejrzewających pożyczkodawców i

inwestorów, po to by następnie rozdysponować je w kilku firmach-atrapach kontrolowanych

przez siebie Stworzenie fikcyjnego przedsiębiorstwa umożliwiło oszukanie inwestorów na

ok. 70 mlnUSD i jednego z największych biur rachunkowych na świecie. Symptomatyczne

przy tym było, że dochody głównego defraudanta wzrosły w ciągu dwu lat z ok. 150 tys.

56

R.A. Lambert, D.F. Lacker: Executive Compensation, Corporate Decision Making and Shareholder Wealth:

A Review of the Evidence, w pracy Executive Compensation - A Strategic Guide for 1990s, HBSP, BOston
1991, s. 98 i nastepne oraz R.A. Lambert, D.F. Larcker. An analysis of the use of accounting and market
measures of performance in executive compensation contracts. Journal of Accounting Research Chcago , 1987
25 supplement, 129-149.

33

USA do prawie 2 mln USD. Oszustwo wykryto po trzech latach. Charakterystyczny jest też

przykład jednego z rzeczywistych a nie wirtualnych przedsiębiorstw, w którym oszukańczo

zawyżono w jednym roku przychody o 8% a zysk netto o 60% (!). Agresywne działania

podjęto kiedy przychody zaczęły spadać poniżej planowych. Zastosowano tu dość prosty

system złożonych a następnie odwoływanych zamówień. Dzięki temu można było w

ewidencji wykazać nieistniejące przychody i wierzytelności, a tym samym i zyski.

Jak wykazują badania, większość audytorów (nie tylko w USA) jest zdania, że najczęściej

występującym powodem i celem stosowania rachunkowości agresywnej jest wymóg

utrzymania na odpowiednim, wymaganym poziomie wskaźnika relacji kapitału obcego do

kapitału własnego

Symptomem stosowania rachunkowości agresywnej i kreatywnej mogą być m.in. częste

zmiany polityki rachunkowości w przedsiębiorstwie i zasad ewidencji. Sugeruje to, że

nadawana w regulacjach rachunkowości wysoka ranga elastyczności jest przez

menedżerów nadużywana. W rezultacie nierzadko raportów finansowych często dominuje

nad treściami merytorycznymi. Jak podkreśla wybitny ekspert zarządzania E.F. Brigham:

„w niektórych formach dyrektorzy zaczynają pracować nad raportami już na 6 miesięcy

przed ich opublikowaniem (..) Oczywiście takie zabiegi nie byłyby potrzebne, gdyby jedynym

celem raportu było poinformowanie akcjonariuszy o wynikach finansowych, Większość

dużych firm zrobiła ze swych sprawozdań błyskotliwy pokaz zarządzania. Elegancki format

ilustrowanego czasopisma techniką czterokolorowych fotografii, artykuły prezentujące

poszczególne tematy i wypracowana grafika - na takim tle firma prezentuje swoje osiągnięcia,

którymi przewodniczący chcą się pochwalić. Ze względu na wymogi formy, większość

raportów rocznych jest obecnie opracowywana przez szefa pionu reklamy, a nie przez

dyrektora do spraw finansów. Sprawozdania roczne, z powodu tej agresywnej reklamy,

utraciły swoja wiarygodność u tych, którzy szukają rzetelnej informacji finansowej”

57

. E.

Brigham, szukając pozytywnych wzorców przywołuje przykład W. Buffett,a - legendarnego

przewodniczącego Bershire Hathaway, który opisując własną postawę w stosunku do

odbiorców swoich opracowań stwierdził: ,,Zakładam, że mam bardzo inteligentnego

wspólnika, który był nieobecny przez rok i chciałby wiedzieć o wszystkim, co się wydarzyło

podczas jego nieobecności”. E,F, Brigham podkreśla, że W. Buffett „konsekwentnie, w

swoich listach często przyznaje się do błędów i kładzie nacisk na wydarzenia negatywne.

57

por. E. Brigham Podstawy zarządzania finansami, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne.

Warszawa 1996. t.. I, s. 49.

34

Jednakże listy W. Buffett są niepowtarzalne. Niewielu prezesów reprezentuje taką klasę jak

on. Byłoby bardzo trudne wymagać tego rodzaju analiz od wszystkich”

58

(wyd. cyt. s.50).

Agresywna rachunkowość jest wykorzystywana nie tylko w celu wyłudzenia premii i

ukrycia złej sytuacji finansowej firmy, co najczęściej jest następstwem niewłaściwego

zarządzania nią. Niestety zarządy dość często z łatwością przekonują inwestorów o

konieczności stosowania rachunkowości agresywnej, powołując się na wynikające stąd

korzyści, których źródłem jest stabilność wypłat dywidendy (a przy okazji wypłat premii

dla zarządu). Jeśli stabilność dywidend ma pozytywny wpływ na wartość akcji firmy, wtedy

na ogół menedżerowie zyskują akceptacje inwestorów dla „miękkiej" rachunkowości.

Czynnikiem, który ułatwia menedżerom manipulacje księgowe a nawet sprawia, że

uzyskują oni na to niejako przyzwolenie inwestorów jest stosunkowo słaba orientacja tych

ostatnich w odróżnianiu istoty memoriałowych rezultatów przedsiębiorstwa od kasowych

oraz wynikających z tych różnic następstw dla rozwoju biznesu.

Zgodnie z międzynarodowymi standardami w rachunkowości jako nadrzędna stosowana jest

memoriałowa zasada księgowości, co oznacza, że w księgach rachunkowych ewidencjonuje

się wszystkie operacje gospodarcze, bez względu na termin ich zapłaty. Zdarzają się niestety

transakcje, które nigdy nie doczekają się zapłaty (nieściągalne należności) Operacje te

ewidencjonowane są bez względu na to, czy znajdują bezpośrednie odzwierciedlenie w

zasobach pieniężnych, czy nie. Jest to podstawowa cecha odróżniająca zasadę memoriałowa

od zasady kasowej (zgodnie z którą ewidencji podlegają rzeczywiste pieniężne wpływy i

wydatki, a nie fakturowe przychody i koszty).

W związku ze stosowaniem zasady memoriałowej potencjalne, ewidencyjne (memoriałowe)

ź

ródła nadwyżek pieniężnych (tj. przede wszystkim zysk i amortyzacja) przeważnie nie

pokrywają się z rzeczywistymi strumieniami i rezultatami pieniężnymi, gdyż przekształcają

się nie w pieniądze a np. w przyrost zapasów lub/i należności czy też wykorzystywane są na

spłatę długów. Z kolei w sytuacji braku zysków, a nawet występowania strat, możliwy jest

przyrost środków pieniężnych, jeśli równocześnie wzrosną zobowiązania, spadną zapasy i

należności. Wysokość salda przepływów pieniężnych zależy od zmian w majątku obrotowym

i zobowiązaniach bieżących, czyli kapitale obrotowym.

Różnice między podejściem memoriałowym a kasowym wyjaśniają, dlaczego

przedsiębiorstwa trącą płynność i upadają, mimo, że osiągają zyski. Osiągając memoriałowe

zyski nie generują na nadwyżek pieniężnych, gwarantujących spłacanie zadłużenia

58

E. Brigham , wyd. cyt. s..50

35

(płynność). Paradoksalnie niekiedy wysokie zyski w ujęciu memoriałowym, sprzyjają

niepłynności albowiem stanowią podstawę do dodatkowych (kasowych) tytułów wypłat (np.

premii i nagród. W ten sposób menedżerowie rozwiązują problem nietożsamości

memoriału i kasy. Wypłatom premii towarzyszy nierzadko wstrzymywanie spłat

zobowiązań z tytułu dostaw i regulowanie innych długów. Stąd tez niemalże polowa

bankrutujących przedsiębiorstw legitymuje się zyskami. Ilustruje to schemat ( znak

≠

oznacza nierówność, nietożsamość)

Rys. Kategorie memoriałowe i kasowe w biznesie

ZASADA MEMORIAŁOWA

≠

ZASADA KASOWA

1. PRZYCHODY

≠

1. WPŁYWY

2.

–

KOSZTY

(w

tym

koszty

UZYSKANIA PRZYCHODÓW)

≠

2. WYDATKI

3. = WYNIK FINANSOWY BRUTTO,
w tym podlegający opodatkowaniu

≠

3.

I.

SALDO

Ś

RODKÓW

PIENIĘśNYCH

(ZYSK BRUTTO, DOCHÓD BRUTTO,
STRATA BRUTTO)

(NET CASH FLOW(S)

4.

–

NALICZONY

PODATEK

DOCHODOWY I INNE OBCIĄśENIA
WYNIKU FINANSOWEGO BRUTTO

≠

4. ZAPŁACONY PODATEK
(WYDATEK NA PODATEK lub zwrot
nadpłaconego podatku)

5. = WYNIK FINANSOWY NETTO

≠

5.

II

SALDO

Ś

RODKÓW

PIENIĘśNYCH)

Różnice między memoriałem a kasą wskazują na wagę sprawozdania z przepływów

pieniężnych i jego analizy. Analiza taka pokazuje źródło nadwyżek pieniężnych i

sposoby ich wykorzystania Im bardziej wnikliwa tego typu analiza tym większe szanse na

wykrycie

nieprawidłowości

i

symptomu

rachunkowości

agresywnej.

R

a

c

h

u

n

e

k

z

y

sk

ó

w

i

s

tr

a

t

P

rz

e

p

ły

w

y

p

ie

n

ię

żn

e

36

Za pierwotną przyczynę stosowania rachunkowości agresywnej uznaje się przede

wszystkim słabości obowiązujących przepisów i standardów w sferze rachunkowości i

generalnie luki w prawie. Jest to domena instytucji regulujących dziedzinę rachunkowości.

Formułowane są w związku z tym sugestie iż jedynym sposobem na wyeliminowanie tych

praktyk jest wypracowanie specjalnych procedur dotyczących poszczególnych obszarów

rachunkowości kreatywnej. Jednakże przeciwnicy uszczegółowiania i zaostrzania

procedur przestrzegają, że reakcją na takie rozwiązania mogą być coraz bardziej

przemyślne i na swój sposób genialne plany ich obejścia. autorstwa pomysłowych

menedżerów.

Trzeba pogodzić się z tym, że najprawdopodobniej nie ma w pełni skutecznych rozwiązań

przeciwdziałających manipulacjom księgowym. Istnieje ryzyko, że przy każdym systemie

monitorowania działań menedżerów, będą oni (przynajmniej niektórzy) skłonni stosować

techniki rachunkowości sprzyjające maksymalizacji ich osobistego dobrobytu.

W tej sytuacji podstawową funkcją standardów i innych regulacji rachunkowości

powinna być gwarancja, że system nie wymknie się spod kontroli, umożliwiając wczesne

identyfikowanie przypadków rachunkowości agresywnej i tworząc systemy wczesnego

ostrzegania

inwestorów.

i

kontrahentów

przedsiębiorstw.

Rozstrzygająca jest tu jednak etyka menedżerów, audytorów i członków rad nadzorczych

Podstawą etycznych zachowań jest odpowiedni dobór kadrowy oraz dobór członków rad

nadzorczych, z uwzględnieniem i kwalifikacji zawodowych i predyspozycji

osobowościowych

59

.

Ważnym narzędziem obrony przed rachunkowością agresywną są dogłębne analizy, w tym

przede wszystkim analizy przepływów pieniężnych. O bankructwie przesądza bowiem nie

tyle brak zysku, co brak pieniędzy i niemożność .

3.2.8. Zarządzanie w sytuacji kryzysowej. Restrukturyzacja przedsiębiorstwa.

Kryzysy mają także swoją pozytywną stronę, mogą umacniać przedsiębiorstwa. Walka z

kryzysem sprzyja bowiem ujawnianiu rezerwy tkwiących w przedsiębiorstwie oraz

identyfikuje niedostrzegane przed kryzysem szanse rozwojowe. Wymusza identyfikacje i

wykorzystywanie także niszowych szans i źródeł potencjału rozwojowego, w tym takich

59

Por. E. Mączyńska, Rachunkowość Nieuczciwych metod księgowych nie powinno się określać jako

"kreatywne" To zwykła defraudacja, Rzeczpospolita, Ekonomia,9.08.2002, B7 nr 185, oraz E. Maczyńska , E.
Mączyńska, Kreatywność czy agresja? – Nowe śycie Gospodarcze, 2002, nr 16.

37

których nie można było dostrzec w sytuacji niekryzysowej. Kryzys może też wyzwalać

ukryte rezerwy kreatywności.

Przeciwdziałanie zjawiskom kryzysowym wymaga dokonywania zmian, które są niezbędne

dla przetrwania i dalszego rozwoju przedsiebiorstwa. Kryzys może być tym samym

bodźcem racjonalizacji działalności przedsiębiorstwa

60

.

Aby walka z kryzysem zakończyła się powodzeniem, niezbędne jest spełnienie przede

wszystkim następujących warunków:

•

Trafność diagnozy i trafna identyfikacja przyczyn kryzysu, co wymaga

szczegółowych retrospektywnych i prospektywnych analiz, w tym analiz

porównawczych sytuacji w przedsiębiorstwie i jego otoczeniu (często analiza taka

jest wykonywana w ramach tzw. audytu restrukturyzacyjnego);

•

Podjęcie działań natychmiastowych ukierunkowanych na „gaszenie pożaru”, czyli

zażegnanie najbardziej groźnych następstw kryzysu;

•

Kadrowe przystosowanie do prac antykryzysowych, determinacja, etyczność

niezależność poglądów, nieuleganie naciskom i silne zaangażowanie kadry

kierowniczej w dążeniu do przezwyciężenia kryzysu ( co wymaga skutecznych

bodźców placowych i pozapłacowych, a także nierzadko zmian kadrowych, w tym

zmian na kierowniczych stanowiskach)

•

Przygotowanie kompleksowego, holistycznego programu antykryzysowego,

programu naprawczego, uwzględniającego bieżące działania operacyjne oraz

strategiczne (opracowanie takiego programu wiąże się przeważnie z powołaniem

sztabu antykryzysowego, w skład którego obok specjalistów z przedsiębiorstwa

wchodzą także niezależni eksperci zewnętrzni).

•

Sprawne i możliwie szybkie wdrożenie, implementacja programu naprawczego

•

Stały monitoring realizacji programu naprawczego, poprzedzony wcześniej

opracowanym zestawieniem wskaźników z zakresu rachunkowości zarządczej i

modeli wczesnego ostrzegania, odzwierciedlających zmiany kondycji

przedsiębiorstwa.

•

Racjonalny system komunikacji z interesariuszami przedsiębiorstwa , w tym

komunikacji medialnej, ukierunkowanej na niedopuszczanie do negatywnych

efektów synergii wynikających z kryzysowego wizerunku firmy.

60

A. Zelek, Zarządzanie kryzysowe. Instytut Zarządzania w Przemyśle „Orgmasz”, Warszawa 2003

38

Wyjście z sytuacji kryzysowej najczęściej łączy się z koniecznością podjęcia w

przedsiębiorstwie działań naprawczych, w tym jego restrukturyzacji majątkowej i

finansowej.

Restrukturyzacja majątkowa oznacza zmiany w majątku (aktywach ) przedsiębiorstwa.

Zmiany te mogą polegać m.in. na wyprzedaży upłynnianiu zbędnego majątku, np.

wyprzedaż zapasów, czy trudno ściągalnych wierzytelności (należności) lub nabywaniu

składników majątku niezbędnych dla poprawy funkcjonowania przedsiębiorstwa i jego

poziomu technicznego (np. programów komputerowych, koncesji, licencji, maszyn i in.)

Restrukturyzacja finansowa to zmiany w strukturze pasywów, czyli źródeł finansowania

majątku.

Dokonywana

jest

m.in.

poprzez

zwiększanie

kapitału

własnego

(dokapitalizowanie) przedsiębiorstwa (co może być zrealizowane np. poprzez pozyskiwanie

nowych udziałowców), czy konwersje zadłużenia krótkoterminowego na długoterminowe.

Restrukturyzacja może być płytka, umożliwiająca usuniecie lub złagodzenie jedynie

powierzchownych, podstawowych przejawów kryzysu, natomiast z reguły nie daje

gwarancji trwałego wyeliminowania źródeł kryzysu. Aby było to możliwe, niezbędna jest

głębsza restrukturyzacja umożliwiająca nie tylko ilościowe, ale i jakościowe zmiany w

przedsiębiorstwa. Przykładem takiej restrukturyzacji są m.in. fuzje z innymi podmiotami

bądź ich przejęcia Takim przykładem jest także intensywna modernizacja technologii oraz

zasadnicza zmiana oferty produktów i usług . Głęboka restrukturyzacja powinna być

poprzedzona rozwiniętym rachunkiem efektywności, w tym rachunkiem efektywności

inwestycji, z uwzględnieniu racjonalizacji zarządzania rynkowej wartością firmy (Value

Based Management). Taka racjonalizacja zmniejsza ryzyku błędu i nieudanej

restrukturyzacji, co w skrajnym przypadku może prowadzić do upadłości przedsiębiorstwa

61

.

61

Szerzej na ten temat w S. Kasiewicz – wyd. cyt. oraz A. Szablewski , A. Herman ,Zarządzanie wartością

firmy, Wydawnictwo Poltext, Wraszaw1999 a także. Dobiegała–Korona, A. Herman . (red.), Współczesne
ź

ródła wartości przedsiębiorstwa, Difin,Warszawa 2006,

39

3.3. Upadłość przedsiębiorstwa. Zaprzestanie działalności.
(Elżbieta Mączyńska)

3.3.1. Globalizacja ryzyka bankructwa

Upadłości przedsiębiorstw w gospodarce rynkowej są jej nieodłącznym elementem. Pełnią

funkcję niezbędnej selekcji w biznesie i mają do spełnienia istotną funkcję racjonalizacji,

oczyszczania rynku z jednostek nie mogącym sprostać jego wymogom efektywności. Badania

wykazują jednak, że nierzadko, wskutek rozmaitych nieprawidłowych działań lub zaniechania

działań, zamiast naturalnego „zgonu” dochodzi do „uśmiercenia” przedsiębiorstwa, czy

przyspieszonej „eutanazją” (żeby nie powiedzieć eksterminacją), co przecież nie ma nic

wspólnego ani z „godną śmiercią’ ani z pożądanym procesem efektywnościowego

„catharsis”.

Postępujące procesy globalizacji, rozwój rynków kapitałowych i przedsiębiorstw

ponadnarodowych oraz złożona i zagęszczająca się w wyniku tego sieć powiązań w

gospodarce sprawiają, że nie tylko gospodarka, przedsiębiorstwa, ale i ryzyko, w tym ryzyko

bankructwa podlegają globalizacji.

62

Przy tym wirus bankructwa rozprzestrzenia się tym

szybciej, im silniejsze są powiązania zaatakowanego chorobą niewypłacalności

przedsiębiorstwa z innymi, krajowymi i zagranicznymi partnerami. Globalizacja potęguje siłę

dyfuzji bankructw.

Bankructwa to przeciwstawna strona sukcesu, który z kolei

uwarunkowany jest wieloma czynnikami. W działalności gospodarczej wśród głównych

czynników sukcesu podstawowe znaczenie odgrywają: czynniki związane z koniunktura

gospodarczą z tempem wzrostu i rozwoju, czynniki kulturowo-cywilizacyjne oraz czynniki

związane z zarządzaniem wiedzą i informacją

63

.

W warunkach cywilizacji opartej na wiedzy ten ostatni czynnik odgrywa coraz większą rolę.

Zarazem jednak w racjonalizacji zarządzania wiedzą,, w tym wiedzą na temat zagrożeń

występuje wiele nieprawidłowości o różnym charakterze, także o charakterze mentalnym. W

przepływie wiedzy występuje zaś szereg barier, a przedsiębiorstwa tracą miliardy, gdy

62

Por. E. Mączyńska (red. nauk.) Ekonomiczne aspekty upadłości przedsiębiorstw w Polsce SGH, Warszawa,

2005 s.7-16 oraz w Zagrożenie upadłością (Red nauk. E. Mączyńska, K. Kuciński) , wyd. SGH 2005

63

Por. Robert Simons, Czy wiesz jak duże ryzyko ukryte jest w twojej firmie?, Harvard Business Review,

Polska, kwiecień, 2005 oraz R. Simons, “How Risky is Your Company?”, Harvard Business Review, May-June
1999.

40

pracownicy i menedżerowie nie dzielą się swoją wiedzą

64

. Dlatego też bankructwo może

dotknąć także relatywnie silne przedsiębiorstwa. Wbrew temu, w praktyce wyraźna jest ciągle

tendencja do uznawania bankructwa jako problemu wyłącznie jednostek (przedsiębiorstw)

słabych. Przedsiębiorstwa silne natomiast – tak jak człowiek, który był zawsze bogaty nie jest

w stanie wyobrazić sobie biedy – na ogół nie mogą sobie wyobrazić swego bankructwa. Stąd

też

nie przywiązują należytej wagi do analiz tego problemu. Tymczasem jednak bankrutują

także giganty, na ogół na to nieprzygotowane i tym zaskoczone.

W warunkach sukcesu łatwo

się bowiem zapomina, że każda zmiana może przynieść oprócz profitów i dobrych wyników

w krótkim okresie – wysoce negatywne skutki długofalowe. Sukcesy sprzyjają optymizmowi,

niekiedy nadmiernemu, co zarazem, przekłada się na zysk, wzrost i nieograniczony

optymizm, co może stanowić barierę w postrzeganiu i właściwej ocenie potencjalnych i

rzeczywistych zagrożeń. Jest to nierzadko występujący w praktyce paradoks sukcesu,

któremu towarzyszy syndrom upajania się nim, syndrom fascynacji zastosowaniem nowych

rozwiązań, co może prowadzić do utraty orientacji co do zmieniającej się, „falującej”

rzeczywistości. Paradoks sukcesu przejawia się w tym, że przedsiębiorstwa mają tendencje

do bagatelizowania zagrożeń, a przez to do wpadania w pułapkę, w pułapkę różnego rodzaju

nieoczekiwanych trudności, które przede wszystkim mają źródła właśnie wewnętrzne, leżące

po stronie zarządzania przedsiębiorstwem i jego wartością

65

. Przedsiębiorstwa dzielą się na

ogół na dobre w doskonaleniu tego, co robią, dobre w rozszerzaniu działalności i

innowacyjne.

66

Tymczasem obecnie każde duże przedsiębiorstwo powinno spełniać wszystkie

te trzy cechy, jednocześnie powinny być wrażliwe na zmiany otoczenia, uczące się i mobilne.

Niestety, dotychczas udaje się to niewielu przedsiębiorstwom. Stąd też prawie każde musi się

liczyć z zagrożeniami, a w skrajnym przypadku z bankructwem.

3.3.2. Kształtowanie się teorii bankructwa

Mimo narastania zagrożenia bankructwem, ani w ramach teorii przedsiębiorstwa, ani też

poza nimi nie powstała odrębna, kompleksowa teoria bankructwa, dotycząca mechanizmów

64

Np. C. Kinsey Goman z Kinsey Consulting Services in Berkeley CA, wyróżnia pięć przyczyn,

sprawiających, że pracownicy nie chcą się dzielić wiedzą:1.wiara ,że wiedza jest potęgą i jej wyłączne
posiadania umożliwia wzmocnienie własnych przewag(.(" If I know something you don't know, I have
something over you.")These quotes are from managers in my study.), 2 niepewność co do rzeczywistej wartości
własnej wiedzy, 3. wzajemna nieufność, 4.obawa o negatywne konsekwencje w 8ujawnienia określonej wiedzy
(np. konsekwencje w formie zmiany warunków pracy, 5.Nieujawnianie przez kierownictwo intencji i własnej
wiedzy na pokreślone tematy (por. www.ckg.com.])

65

Por. E. Mączyńska (red) – Ekonomiczne aspekty….wyd. cyt.

66

Peter F. Drucker, Zarządzanie w XXI wieku, , Muz S. A. Warszawa 2000

41

przetrwania i upadłości firm. Podatność poszczególnych przedsiębiorstw na upadłość jest

zróżnicowana w zależności od cech samej firmy (jej wielkości, miejsca na rynku, stopnia

dywersyfikacji działalności, struktury organizacyjnej i sposobu zarządzania), jej otoczenia,

konkurencji i innych czynników. Przetrwanie firmy nie jest traktowane jako jej cel w

ż

adnej z koncepcji teoretycznych. Nawet w teoriach biologicznych, w ramach których

zgłębia się uwarunkowania procesów upadłościowych, nie postuluje się konieczności

uniknięcia bankructwa za wszelką cenę. Upadłości przedsiębiorstw traktowane są jako

naturalny przejaw selekcyjnego działania mechanizmów rynkowych. Uniknięcie

bankructwa, przetrwanie jest jednak oczywistym warunkiem realizacji wszelkich innych

celów przedsiębiorstw

67

. Badania nad szansami przetrwania przedsiębiorstw prowadzone są

w wielu krajach, stanowiąc jeden z elementów tzw. demografii przedsiębiorstw. Jest to

ź

ródło ważnych informacji, umożliwiających m.in. ocenę aktualnego stanu gospodarki

danego kraju oraz potencjalnych kierunków jego rozwoju. Niestety, w Polsce ta

problematyka nie doczekała się należytego miejsca i uwagi, ani w teorii, ani w praktyce.

Problem bankructwa cechuje bowiem dość mgliste rozpoznanie, Poszczególne koncepcje

dotyczą jedynie wybranych aspektów funkcjonowania przedsiębiorstw i ich bankructw

(Tab.).

Tab. Elementy teorii bankructwa w wybranych teoriach przedsiębiorstwa

Teoria przedsiębiorstwa

Elementy teorii bankructwa

Neoklasyczna teoria A. Marshalla

Upadłość jest konsekwencją odstąpienia przedsiębiorstwa
od maksymalizacji zysku. Wpływając na zmianę
zaangażowania zasobów wpływa korzystnie na gospodarkę.

Teoria przedsiębiorczości J.
Schumpetera

Upadłość nieefektywnych i nieinnowacyjnych
przedsiębiorstw jest warunkiem rozwoju gospodarki jako
całości (destrukcja tworcza).

Nurty instytucjonalne

Skala i tempo procesów upadłościowych w gospodarce są
uwarunkowane jakością instytucjonalnej infrastruktury
upadłości. Zwraca się jednak uwagę, że bankructwo -
spowodowane istnieniem kosztów transakcyjnych i
problemu agencji – może mieć negatywne skutki w skali
mikro- i makroekonomicznej.

Teorie menedżerskie

Uniknięcie bankructwa jest warunkiem realizacji celów, do
jakich dążą zarządzający. Upadłość wyklucza korzyści
menedżerów. Jest również niekorzystna dla właścicieli i
innych grup związanych z przedsiębiorstwem.

Teorie biologiczne

Bankructwo jest naturalnym elementem cyklu życia
przedsiębiorstwa.

67

Por. M. Pieńkowska - Upadłości w teorii przedsiębiorstwa w cyt. pracy zbiorowe pod red. E. Mączyńskiej

42

Teoria przedsiębiorstwa

Elementy teorii bankructwa

Teoria wartości dla akcjonariuszy

Dążenie do maksymalizacji wartości dla akcjonariuszy
zapewnia przetrwanie przedsiębiorstwa w długim okresie.
Upadłość wyklucza realizację przez przedsiębiorstwo
postulatu maksymalizacji wartości, jest zatem niekorzystne
dla właścicieli.

Ź

ródło: M. Pienkowska , Ujęcie upadłości w teorii przedsiębiorstwa, w: E. Mączyńska (red), Ekonomiczne

aspekty upadłości przedsiębiorstw w Polsce, Materiały i Prace IFGN TOM XCII, Warszawa, 2005

Niedostatek wiedzy i informacji na temat bankructw przedsiębiorstw sprzyja rozmaitym

nieprawidłowościom. W praktyce występuje tu swego rodzaju kwadratura koła: upadłości są

niedostatecznie zdiagnozowane, m.in. z powodu niedorozwoju instytucjonalnej

infrastruktury upadłości, a niedorozwój ten z kolei stanowi dodatkowy czynnik zagrożenia

upadłością

68

. Generalnie nieprzestrzeganie zasad rynkowych jak i nieprzemyślane działania

w

sferze

rozwoju

technologicznego

mogą

prowadzić

do

upadłości

firmy.

Nierzadko pojęcia „bankructwo” i „upadłość” używane są zamiennie,. Jednak bankructwo to

pojecie z zakresu przede wszystkim ekonomii, podczas gdy upadłość to termin prawny.

Utożsamianie bankructwa z upadłością jest zasadne w przypadku upadłości zawinionej

(podlegającej karze współmiernej do winy, co regulują szczegółowe przepisy). Natomiast

upadłość niezawiniona nie jest traktowana jako bankructwo w sensie ekonomicznym,

albowiem nie wynika z nieprawidłowości w zarządzaniu przedsiębiorstwem lecz z przyczyn

leżących

poza

nim,

np.

z

powodu

oszustwa

przez

kontrahenta.

Brak kompleksowej, holistycznej teorii bankructwa jest coraz wyraźniej odczuwany w

praktyce gospodarczej, nieprzygotowanej należycie do sprostania wyzwaniom kryzysowym.

Stąd też przez różne ośrodki podejmowane są wieloprzekrojowe badania, w wyniku czego

powstają pierwsze uogólnienia, syntezy, które można uznać za elementy, kształtującej się

stopniowo pozytywnej i normatywnej teorii bankructwa w biznesie. Teoria pozytywna

identyfikuje istniejące podstawowe współzależności między zjawiskiem bankructwa

przedsiębiorstw a innymi fundamentalnymi kategoriami ekonomicznymi, takimi jak

wzrost gospodarczy i jego dynamika, popyt, podaż, cykl koniunkturalny inflacja i in.

Natomiast normatywna teoria bankructwa ukierunkowana jest na kształtowanie reguł

niezbędnych dla racjonalnego unormowania tego zjawiska. Dość wyraźnie rysują się przy

68

Por. :E. Mączyńska (red. nauk.) Ekonomiczne aspekty upadłości przedsiębiorstw w Polsce, Wyd. SGH,

Warszawa, 2005 oraz K.Kuciński, E. Mączyńska (red.), Zagrożenie upadłością, Wyd. SGH, Warszawa, 2005
orazE. Maczyńska (red) - Bankructwa przedsiębiorstw . Wybrane aspekty instytucjonalne, Wyd. SGH,
Warszawa, 2007

43

tym zmiany akcentów w tym zakresie i przenikanie się tych teorii

69

. W przeszłości

podejście normatywne ukierunkowane było przede wszystkim na możliwości

zagwarantowania

wierzycielom

niewypłacalnego

przedsiębiorcy

zaspokojenia

w

maksymalnym zakresie ich wierzytelności (taka zasada i taki priorytet cechował regulacje

upadłościowe od początku XIX i ciągle jeszcze ma zastosowanie w praktyce niektórych

krajów). Natomiast obecnie bezprecedensowa skala oraz tempo przemian gospodarczych

i cywilizacyjnych wymuszają zmiany takiego podejścia (zmiany takie zapoczątkowane

zostały w USA w drugiej połowie ubiegłego stulecia). Współcześnie coraz bardziej istotne

staje się nie tylko zaspokajanie roszczeń wierzycieli, ale także zachowanie zdolności

produkcyjnych i zdolności udziału w konkurencji rynkowej bankrutujących przedsiębiorstwa.

Wymaga to jednak dochowania określonych reguł efektywności ekonomicznej, przy czym w

warunkach globalizacji, uwzględniane muszą być efekty nie tylko lokalne ale i globalne, w

tym niedopuszczanie do występowania łańcucha upadłości.. Obecnie w unormowaniach

bankructwa preferuje się stwarzanie możliwości działań naprawczych (z udziałem

wierzycieli i pod nadzorem sądu gospodarczego). Ten kierunek został też przyjęty w

Polsce poprzez nowe, ustanowione w 2003 r., prawo upadłościowe i naprawcze - choć

nadal, w odróżnieniu od innych krajów brak regulacji upadłości konsumenckiej

70

.

3.3.3. Postępowanie naprawcze.

Zgodnie z obowiązującymi regulacjami w przypadku zagrożenia niewypłacalnością

przedsiebiorstwa może być zastosowane postępowanie naprawcze, którego podstawowym

celem jest niedopuszczenie do upadłości i doprowadzenie do układu z wierzycielami.

Przedsiębiorca jest zagrożony niewypłacalnością, jeżeli pomimo wykonywania swoich

zobowiązań, według rozsądnej oceny jego sytuacji ekonomicznej jest oczywiste, że w

niedługim czasie stanie się niewypłacalny. Jeśli przedsiębiorca uzna, że jest zagrożony

niewypłacalnością, wówczas może złożyć w sądzie oświadczenie o wszczęciu postępowania

naprawczego oraz plan naprawczy i inne dokumenty przewidziane prawem.

Informację złożeniu oświadczenia o wszczęciu postępowania naprawczego przedsiębiorca

ogłasza w Monitorze Sądowym i Gospodarczym oraz w co najmniej jednym dzienniku o

zasięgu lokalnym i w jednym o zasięgu ogólnopolskim. Ogłoszenie w Monitorze Sądowym i

Gospodarczym nie może nastąpić przed upływem 14-dniowego terminu (który rozpoczyna się

69

Schwartz A Normative Theory of Business Bankruptcy, 2004, Paper 32, Yale University,

http://law.bepress.com/alea/14th/art32

70

por. Kuciński W, Mączyńska E Zagrożenie upadłością, wyd. cyt. – Wstęp i cz. I

44

od złożenia oświadczenia sądowi), w którym sąd może zakazać wszczęcia postępowania

naprawczego. Sąd może, wciągu 14 dni od złożenia oświadczenia o wszczęciu postępowania

naprawczego, zakazać wszczęcia tego postępowania jeżeli oświadczenie to zostało złożone z

naruszeniem przepisów lub jeżeli zawarte w nim lub w załączonych dokumentach dane lub

oświadczenia są nieprawdziwe.

Data ogłoszenia w Monitorze Sądowym i Gospodarczym jest dniem wszczęcia postępowania

naprawczego. Z dniem wszczęcia postępowania naprawczego przedsiębiorca składa wniosek

o wpis informacji o wszczęciu postępowania naprawczego odpowiednio do Krajowego

Rejestru

Sądowego

albo

ewidencji

działalności

gospodarczej.

Po wszczęciu postępowania sąd ustanawia nadzorcę sądowego, którego koszty pracy pokrywa

przedsiębiorca prowadzący postępowanie naprawcze. Płaca nadzorcy wynosi dwukrotność

przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw. Nadzorca kontroluje

prawidłowość przebiegu postępowania naprawczego. Dzięki wszczęciu postępowania

naprawczego zawieszone zostają spłaty zobowiązań przedsiębiorcy i nie nalicza się odsetek

należnych od przedsiębiorcy. Ponadto nie mogą być wszczynane przeciwko przedsiębiorcy

egzekucje i postępowania zabezpieczające, a wszczęte podlegają z mocy prawa zawieszeniu.

Od dnia wszczęcia postępowania naprawczego do dnia prawomocnego zatwierdzenia układu

albo umorzenia postępowania przedsiębiorca nie może zbywać ani obciążać swego majątku.

Głównym celem postępowania naprawczego i planu naprawy przedsiębiorstwa jest

przywrócenie przedsiębiorcy zdolności do przetrwania i konkurowania na rynku, co

następuje poprzez restrukturyzacje majątku i zobowiązań. Przy tym restrukturyzacja

zobowiązań następuje w drodze układu zawartego na zgromadzeniu wierzycieli.

3.3.4. Upadłość .

W myśl polskiego prawa upadłościowego i naprawczego (Art. 10.), upadłość ogłasza się w

stosunku do dłużnika, który stał się niewypłacalny. Niewypłacalność zaś rozumiana jest

następująco ( art. 11):

1. „Dłużnik jest niewypłacalny, jeżeli nie wykonuje swoich wymagalnych zobowiązań.

2. Dłużnika będącego osobą prawną albo jednostką organizacyjną nieposiadającą osobowości

prawnej, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną, uważa się za niewypłacalnego

także wtedy, gdy jego zobowiązania przekroczą wartość jego majątku, nawet wówczas,

gdy na bieżąco te zobowiązania wykonuje.

45

Taka sytuacja jest oznaką występowania ujemnego kapitału własnego i naruszenia

wymaganych proporcji miedzy kapitałem własnym, majątkiem i długami (zobowiązaniami).

Przyczyny j następstwa upadłości mogą być, zatem zróżnicowane (tab.)

Przy czym sąd może oddalić wniosek o ogłoszenie upadłości, jeżeli opóźnienie w wykonaniu

zobowiązań nie przekracza trzech miesięcy, a suma niewykonanych zobowiązań nie

przekracza 10% wartości bilansowej przedsiębiorstwa dłużnika. Ale przepisu tego nie stosuje

się jeżeli niewykonanie zobowiązań ma charakter trwały albo gdy oddalenie wniosku może

spowodować pokrzywdzenie wierzycieli lub jeżeli majątek niewypłacalnego dłużnika nie

wystarcza na zaspokojenie kosztów postępowania.

Sąd może ponadto oddalić wniosek o ogłoszenie upadłości w razie stwierdzenia, że majątek

dłużnika jest obciążony hipoteką, zastawem, zastawem rejestrowym, zastawem skarbowym

lub hipoteką morską w takim stopniu, że pozostały jego majątek nie wystarcza na

zaspokojenie kosztów postępowania. Przepisy te nie znajdują zastosowania, gdy „zostanie

uprawdopodobnione, że obciążenia majątku dłużnika są bezskuteczne według przepisów

ustawy albo gdy dokonane zostały w celu pokrzywdzenia wierzycieli, jak również gdy

zostanie

uprawdopodobnione,

ż

e

dłużnik

dokonał

innych

czynności

prawnych

bezskutecznych według przepisów ustawy, którymi wyzbył się majątku wystarczającego na

zaspokojenie kosztów postępowania” (art. 13).

Wniosek o ogłoszenie upadłości może zgłosić dłużnik lub każdy z jego wierzycieli (Art. 20),

a także:

1) w stosunku do spółki jawnej, spółki partnerskiej, spółki komandytowej oraz spółki

komandytowo-akcyjnej - każdy ze wspólników odpowiadających bez ograniczenia za

zobowiązania spółki;

2) w stosunku do osób prawnych oraz jednostek organizacyjnych nieposiadających

osobowości prawnej, którym odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną - każdy, kto ma

prawo je reprezentować sam lub łącznie z innymi osobami;

3) w stosunku do przedsiębiorstwa państwowego - także organ założycielski;

4) w stosunku do jednoosobowej spółki Skarbu Państwa - także minister właściwy do

spraw Skarbu Państwa;

46

5) w stosunku do osoby prawnej, spółki jawnej, spółki partnerskiej oraz spółki

komandytowej i komandytowo-akcyjnej, będących w stanie likwidacji - każdy z

likwidatorów;

6) w stosunku do osoby prawnej wpisanej do Krajowego Rejestru Sądowego –

ustanowiony przez sąd kurator

71

;

7) w stosunku do dłużnika, któremu została udzielona pomoc publiczna o wartości

przekraczającej 100 000 Euro - organ udzielający pomocy.

Dłużnik jest obowiązany, nie później niż w terminie dwóch tygodni od dnia, w którym

wystąpiła podstawa do ogłoszenia upadłości, zgłosić w sądzie wniosek o ogłoszenie upadłości

(art. 21). Jeżeli dłużnikiem jest osoba prawna albo inna jednostka organizacyjna

nieposiadająca osobowości prawnej, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną,

obowiązek taki spoczywa na każdym, kto ma prawo reprezentować dłużnika sam lub łącznie

z innymi osobami. Osoby zobowiązane do zgłoszenia upadłości ponoszą odpowiedzialność

za szkody wyrządzone wskutek niezłożenia wniosku w wyznaczonym prawnie terminie.

Ponadto jedynie skuteczne złożenie wniosku o ogłoszenie upadłości może uchronić członka

zarządu zadłużonej firmy przed orzeczeniem zakazu prowadzenia działalności gospodarczej.

Sprawy o ogłoszenie upadłości rozpoznaje sąd upadłościowy w składzie trzech sędziów

zawodowych. Sądem upadłościowym jest sąd rejonowy - sąd gospodarczy. Do rozpoznania

spraw o ogłoszenie upadłości właściwy jest sąd upadłościowy, właściwy dla zakładu

głównego przedsiębiorstwa dłużnika

Postępowanie upadłościowe może przybrać dwie formy:

1. połączoną z likwidacją majątku;

2. związaną z zawarciem układu .

Sąd zwołuje wstępne zgromadzenie wierzycieli, jeżeli istnieją podstawy do ogłoszenia

upadłości, chyba że oczywiste jest, że dalsze postępowanie może być prowadzone tylko w

celu likwidacji majątku upadłego. Nie zwołuje się wstępnego zgromadzenia wierzycieli, jeżeli

z okoliczności sprawy wynika, że jego przeprowadzenie pociągałoby za sobą nadmierne

koszty, jak również gdy suma spornych wierzytelności przekracza 15% ogólnej sumy

wierzytelności.

71

(Dz.U. z 2001 r. Nr 17, poz. 209 i Nr 110, poz. 1189, z 2002 r. Nr 1, poz. 2 i Nr 113, poz. 984 oraz z 2003 r.

Nr 49, poz. 408);

47

Instytucja wstępnego zgromadzenia wierzycieli istnieje w celu zebrania opinii wierzycieli co

do kierunku prowadzenia postępowania upadłościowego, a także kandydatów na syndyka,

nadzorcy sądowego lub zarządcy gdy liczba wierzycieli nie jest znaczna. Na wstępnym

zgromadzeniu wierzycieli może także dojść do zawarcia układu. Jeżeli zostanie

uprawdopodobnione, że w drodze układu wierzyciele zostaną zaspokojeni w wyższym

stopniu, niż zostaliby zaspokojeni po przeprowadzeniu postępowania upadłościowego

obejmującego likwidację majątku dłużnika, ogłasza się upadłość dłużnika z możliwością

zawarcia układu (art.14). Postępowania upadłościowego z możliwością zawarcia układu nie

prowadzi się, gdy z uwagi na dotychczasowe zachowanie się dłużnika nie ma pewności, że

układ będzie wykonany, chyba że propozycje układowe przewidują układ likwidacyjny. Po

zakończeniu lub umorzeniu postępowania upadłościowego wyciąg z zatwierdzonej przez

sędziego-komisarza listy wierzytelności, zawierający oznaczenie wierzytelności oraz sumy

otrzymanej na jej poczet przez wierzyciela, jest tytułem egzekucyjnym przeciwko upadłemu

(art. 264).

Sąd może orzec pozbawienie na okres od trzech do dziesięciu lat prawa prowadzenia

działalności gospodarczej na własny rachunek oraz pełnienia funkcji członka rady nadzorczej,

reprezentanta lub pełnomocnika w spółce handlowej, przedsiębiorstwie państwowym,

spółdzielni, fundacji lub stowarzyszeniu osoby, która ze swej winy (art. 373):

1) będąc do tego zobowiązana z mocy ustawy, nie złożyła w terminie dwóch tygodni od

dnia powstania podstawy do ogłoszenia upadłości wniosku o ogłoszenie upadłości albo

2) po ogłoszeniu upadłości nie wydała lub nie wskazała majątku, ksiąg handlowych,

korespondencji lub innych dokumentów upadłego, do których wydania lub wskazania była

zobowiązana z mocy ustawy, albo

3) po ogłoszeniu upadłości ukrywała, niszczyła lub obciążała majątek wchodzący w skład

masy upadłości, albo

4) jako upadły w toku postępowania upadłościowego nie wykonała innych obowiązków

ciążących na nim z mocy ustawy lub orzeczenia sądu albo sędziego-komisarza, albo też w

inny sposób utrudniała postępowanie.

Przy tym sąd bierze pod uwagę stopień winy oraz skutki podejmowanych działań, w

szczególności obniżenie wartości ekonomicznej przedsiębiorstwa upadłego i rozmiar

pokrzywdzenia wierzycieli.

48

Sąd może orzec pozbawienie na okres od trzech do dziesięciu lat prawa prowadzenia

działalności gospodarczej na własny rachunek oraz pełnienia funkcji członka rady nadzorczej,

reprezentanta lub pełnomocnika w spółce handlowej, przedsiębiorstwie państwowym,

spółdzielni, fundacji lub stowarzyszeniu osoby, wobec której:

1) już co najmniej raz ogłoszono upadłość, z umorzeniem jej długów po zakończeniu

postępowania upadłościowego;

2) ogłoszono upadłość nie dawniej niż pięć lat przed ponownym ogłoszeniem upadłości.

Z dniem ogłoszenia upadłości majątek upadłego staje się masą upadłości, która służy

zaspokojeniu wierzycieli upadłego.

W skład masy upadłości wchodzi majątek należący do upadłego w dniu ogłoszenia upadłości

oraz nabyty przez upadłego w toku postępowania upadłościowego Nie wchodzi do masy

upadłości (art. 63):

1) mienie, które jest wyłączone od egzekucji według przepisów Kodeksu postępowania

cywilnego;

2) wynagrodzenie za pracę upadłego w części niepodlegającej zajęciu;

3) mienie wyłączone uchwałą zgromadzenia wierzycieli;

4) nieściągalne wierzytelności oraz niezbywalne ruchomości wyłączone przez sędziego-

komisarza.

Po ogłoszeniu upadłości czynności postępowania upadłościowego wykonuje sędzia-komisarz,

z wyjątkiem czynności, dla których właściwy jest sąd. Sędzia-komisarz kieruje tokiem

postępowania, sprawuje nadzór nad czynnościami syndyka, nadzorcy sądowego i zarządcy,

oznacza czynności, których syndykowi, nadzorcy albo zarządcy nie wolno wykonywać bez

jego zezwolenia lub bez zgody rady wierzycieli, jak również zwraca uwagę na popełnione

przez nich uchybienia (art. 151).

Syndyka powołuje się w razie ogłoszenia upadłości obejmującej likwidację majątku

upadłego.

Nadzorcę sądowego - w razie ogłoszenia upadłości z możliwością zawarcia układu.

Zarządcę powołuje się w razie ogłoszenia upadłości z możliwością zawarcia układu, gdy

odebrano zarząd majątkiem upadłemu. Zarządcę ustanawia się także, gdy ustanowiono nad

częścią majątku zarząd własny upadłego. W sprawach objętych tym zarządem zarządca pełni

czynności zastrzeżone dla nadzorcy sądowego.

49

Tab. Bankructwo i upadłość

Upadłość

Upadłość = bankructwo

Niezawiniona

Zawinione

Nieumyślne

(niezamierzone

Umyślne

Umyślne

z

chęci

zysku

Nie podlega karze

Odpowiedzialność karna przedsiębiorców (grzywna, pozbawienia

prawa sprawowania określonych funkcji, kara pozbawienia

wolności)

kara łagodniejsza

Kara ostrzejsza

kara najostrzejsza

Upadłości to nie tylko problem słabo zdiagnozowany, ale nierzadko temat tabu. Wyraźna

jest bowiem tendencja do uznawania bankructwa jako problemu wyłącznie jednostek

(przedsiębiorstw) słabych. Przedsiębiorstwa silne natomiast - na ogół raczej nie mogą sobie

wyobrazić swego bankructwa Wiąże się to m.in. z syndromem oślepiającego blasku

powodzenia. Stąd też nie przywiązują należytej wagi do analiz tego problemu. Tymczasem

jednak bankrutują także giganty, na ogół na to nieprzygotowane i tym zaskoczone.

Podstawowym problemem w funkcjonowaniu współczesnych przedsiębiorstw jest bowiem

gwałtowność i zawiłość przemian cywilizacyjnych, jakim obecnie podlega gospodarka w sali

ś

wiatowej i lokalnej. Przemiany te sprawiają, że obok ich beneficjentów, rośnie liczba

„ofiar”. Głębokie przemiany zawsze obarczone są dużym ryzykiem, zwłaszcza zważywszy

na rosnącą w warunkach globalizacji łatwość rozprzestrzeniania się sytuacji kryzysowych i

„wirusa bankructwa”. Odpowiednio szybkie identyfikowanie szans i zagrożeń

przedsiębiorstw jest niezbędnym czynnikiem optymalizacji bieżących i strategicznych

decyzji, podejmowanych na różnych szczeblach zarządzania.

Niedorozwój w sferze teorii i praktyki upadłości przedsiębiorstw dotyczy nie tylko Polski. Z

głośnej w Niemczech książki Anne Koark: "Insolvent und trotzdem erfolgreich wynika jak

bardzo niecywilizowane są tam procedury i regulacje upadłościowe, nie uwzględniające

należycie problemu uzdrawiania przedsiębiorstw

72

. Anne Koark na podstawie własnych

doświadczeń i praktyki biznesowej wskazała na wiele nieprawidłowości i wręcz absurdów w

niemieckim prawie upadłościowym.

Słabości regulacji upadłościowych występują także w wielu innych krajach UE i świata.

Choć globalizuje się świat, globalizuje się biznes, to ciągle jeszcze czyni się zbyt mało, aby

72

A. Koark: "Insolvent und trotzdem erfolgreich” ,wyd. Business Village, 2003, Göttingen, 2003.

50

w skali globalnej ucywilizować procesy bankructwa, - i to mimo, że z bankructwem

przedsiębiorstwa może się wiązać , globalny efekt domina”. Dopiero w 2004 r. Unia

Europejska podjęła działania na rzecz „ucywilizowania bankructwa” (działania skierowane

przede wszystkim do mniejszych przedsiębiorstw). Podjęty został w ramach UE projekt

„Stigma of failure and early warning tools”

73

. Główne cele tego projektu to:

•

opracowanie materiałów informacyjnych dotyczących radzenia sobie z piętnem

związanym z bankructwem,

•

opracowanie narzędzi wczesnego ostrzegania mających zapobiegać upadłości.

Podejmowane są też pewne działania praktyczne, czego wyrazem są niektóre przedsięwzięcia,

wprowadzane obecnie w krajach UE. Zmiany te ukierunkowane są na:

•

wspieranie przedsiębiorstw przeżywających trudności,

•

usuwanie przeszkód na drodze do drugiej szansy.

Nieprawidłowości w funkcjonowaniu prawa upadłościowego dotyczą także Polski. Mimo

zmiany prawa upadłościowego, w praktyce nadal wyraźne są tu jego ułomności, co

potwierdzają też opinie praktyków. Przede wszystkim ciągle niedoceniany jest drugi nurt w

prawie upadłościowym - nurt naprawczy. Wierzyciele chcą raczej jak najszybciej odzyskać

swoje wierzytelności, odzyskać to co jest jeszcze możliwe Po części stanowi to jedno z

następstw występujących w praktyce symptomów kryzysu zaufania w biznesie. Takie

zachowania wierzycieli korespondują z konstatacjami noblisty D. Kahnemana,

stwierdzającego, że w różnych zachowaniach nie respektuje się prawa regresji, sądząc, że

jeżeli jakiś proces rozwija się, to będzie trwał nadal Towarzyszy temu alergia menedżerów na

złe wiadomości, czy mówiąc inaczej syndrom awersji do strat. Wiążą się z tym „utopione

koszty”, co tak wyraziście zostało przedstawione w „teorii perspektywy” Kahnemanna (Nobel

2002)

74

. Legendarny już menedżer Warren Buffet tak przestrzega przed utopionymi kosztami:

"jeśli poczujesz, że jesteś w dole, najlepszą rzeczą jaką możesz zrobić, to... odłożyć łopatę".

Praktyka nader często dowodzi, że jeżeli w biznesie wpadnie się „w dół”, to i tak jak to

barwnie określił jeden z dziennikarzy niemieckich - pozostaje tylko „dzwonić po grabarza”.

73

Communications materials to tackle the stigma of business failure BusinessUpdated, 17/3/2006,

http://www.businessupdated.com/sho
wnews.asp?news_id=1146&cat=Communications+materials+to+tackle+the+stigma+of+business+failure

74

D. Kahneman,:, A perspective on intuitive judgment and choice, Maps of bounded rationality ,Prize Lecture,

Princeton University, Department of Psychology, Princeton, NJ 08544, USA., December 8, 2002

51

Procesy naprawcze często nie są brane pod uwagę, nawet jeśli istnieją szanse na uzdrowienie.

Wiążę się to m.in. z przyczynami bankructwa. Badania wykazują, że w Polsce znaczna część

upadłości przedsiębiorstw, to upadłości „reżyserowane”, a ich przyczyny upadłości nie

mają cech przyczyn czysto ekonomicznych. Potwierdzają to, prezentowane w niniejszej

książce, opinie praktyków, w tym sędziów sądu gospodarczego. Paradoksalnie zmiana

prawa upadłościowego w Polsce na prawo upadłościowe i naprawcze doprowadziła do

zmarginalizowania naprawy - na rzecz likwidacji i upadłości przedsiębiorstw. Obecna

konstrukcja prawna dotycząca postępowania naprawczego sprawia, że przedsiębiorcy w takim

postępowaniu widzą raczej zagrożenie dla swojego wizerunku i pozycji rynkowej oraz

niebezpieczeństwo postawienia w stan upadłości likwidacyjnej (w przypadku niepowodzenia

zawarcia układu z wierzycielami), aniżeli szansę na wybrnięcie z doraźnych problemów i

poprawę własnej konkurencyjności.

W przypadku upadłości nie uwzględnia się nierzadko faktu, że efekt domina sprawia, iż

ogólny rezultat efektywnościowy jest niekorzystny, a przecież upadłości mają na celu wzrost

efektywności rynkowej. Niestety, nader często, nawiązując do znanej z literatury metafory

zbitej szyby - zysk szklarza staje się stratą dla krawca. Występują tu ponadto wyraźne

symptomy, także znanej z literatury, „tragedii wspólnego pastwiska”. Na upadłościach

zyskuje bowiem nierzadko wąska grupa interesariuszy, ale łączne straty społeczno -

gospodarcze są bardzo wysokie. Aby do tego nie dochodziło niezbędne jest skuteczne prawo

gospodarcze. Niestety, nader często ( nawiązując do znanej z lite rury metafory zbitej szyby,

zysk szklarza staje się stratą dla krawca. Występują tu ponadto symptomy, także znanej z

literatury, „tragedii wspólnego pastwiska”. Na „reżyserowanych” upadłościach nierzadko

zyskuje bowiem wąska grupa interesariuszy, ale przeważnie kosztem społecznych

nakładów negatywnych efektów zewnętrznych. znanej z literatury znanej z literatury. Ponadto

zagrożenia takie narastają wskutek dysfunkcjonalności obecnego systemy podatkowego.

Zwiększa to koszty „ofiar systemu podatkowego”, w tym następstwa upadłości i

likwidowania przedsiębiorstw, do czego może przecież dojść w skrajnych przypadkach

błędów podatkowych. W wyniku tego budżet nie tylko traci źródło wpływów podatkowych,

ale w dodatku ponosi negatywne następstwa tych procesów, np. w formie konieczności

dodatkowych świadczeń na rzecz osób, które w następstwie takich procesów utraciły pracę.

Pomoc jeśli nawet przychodzi, to często przychodzi za późno .

Zarazem wskazuje to na konieczność wdrażania systemów wczesnego ostrzegania, które

umożliwiają odpowiednio wczesne przeciwdziałanie zagrożeniom, a także sprzyjają

identyfikacji upadłości reżyserowanych. Jeżeli upadłość jest niereżyserowana, to przeważnie

52

znacznie wcześniej poprzedzają ją rozmaite negatywne zjawiska, co znajduje

odzwierciedlenie w pogarszających się wskaźnikach ekonomicznych. Symptomy zagrożenie

upadłością pojawiają się na ogół powoli, powoli organizm jakim jest przedsiębiorstwo

słabnie. Natomiast charakterystyczną cechą upadłości reżyserowanych jest ich nagłość. Nagle

się okazuje, że wartości niematerialne i prawne są niewiele (albo i nic) warte, nagle się

okazuje, że pieniądze stopniały, itp. Badania potwierdzają przydatność modeli wczesnego

ostrzegania w identyfikacji zagrożenia upadłością przedsiębiorstw, wykazały zarazem niestety

niewielkie zainteresowanie praktyki tymi modelami. Nie korzystają z tego typu narzędzi

nawet jednostki nadzorujące działalność przedsiębiorstw (w tym takie jak m.in. rady

nadzorcze, audytorzy i in.)

Nieprzypadkowo zatem następstwa upadłości przedsiębiorstw są z reguły rozległe i dotkliwe

- nie tylko dla właścicieli, pracowników i kontrahentów ale także dla państwa i jego budżetu,

tym bardziej, że w Polsce wyraźny jest niedorozwój instytucjonalnej (sądowej, badawczej,

informacyjnej i in.) infrastruktury upadłości. Uzasadnia to postulat szerszego wykorzystania

w praktyce modeli wczesnego ostrzegania przed zagrożeniami w biznesie oraz postulat

rozwoju instytucjonalnej infrastruktury, ukierunkowanej na monitoring upadłości i

przeciwdziałanie im. Jest to istotne tym bardziej, że współcześnie funkcjonowanie

przedsiębiorstw charakteryzują rosnące napięcia, rosnący stopień ryzyka i niepewności, co

znajduje odzwierciedlenie w rosnącym zagrożeniu bankructwem..

Postępujące procesy globalizacji, rozwój rynków kapitałowych i ponadnarodowych

przedsiębiorstw oraz związana z tym złożoność gospodarki a tym samym rosnące ryzyko

biznesu sprawiają, ze nie tylko gospodarka, przedsiębiorstwa, ale i ryzyko, podlegają

globalizacji. Wskazuje to na konieczność starego monitorowania przemian w gospodarce

ś

wiatowej, która w ostatnich latach znajduje się pod silnym wpływem przemian

dokonujących się w krajach Azji, w tym przede wszystkim przełomowej transformacji,

dokonującej się w Chinach. Stąd konieczność przede wszystkim analiz z tego zakresu, tym

bardzie, że wiążą się z tym złożone zjawiska offshoringu, delokalizacji, przemysłowej i

generalnie gospodarczej.

Podsumowanie

Globalizacja generalnie, mimo szeregu efektów pozytywnych, jakie przynosi, wyraźnie

wywołuje efekt wypychania, przemieszczania negatywnych zjawisk społeczno -

gospodarczych z obszarów (krajów, regionów, aglomeracji, przedsiębiorstw) silniejszych

ekonomicznie do słabszych. Dotyczy to przede wszystkim małych i średnich

53

przedsiębiorstw oraz małych gospodarek, które nader często przegrywają w konkurencji z

gigantami.

Wobec nowego paradygmatu rozwojowego oraz wyzwań globalizacyjnych, warunkiem

rozwoju przedsiębiorczości i umacniania kondycji przedsiębiorstw staje się odpowiednia

synchronizacja polityki mikro- i makroekonomicznej. Wbrew niektórym teoriom, nie

zmniejsza się w tym obszarze, a przeciwnie, wzrasta rola państwa w kreowaniu otoczenia

przedsiębiorstw, zwłaszcza otoczenia edukacyjnego. Nowy paradygmat rozwojowy wymusza

zmiany w relacjach między biznesem a władzami samorządowymi oraz instytucjami

pozabiznesowym. Wymaga to racjonalnej polityki w zakresie pomocy publicznej udzielanej

przedsiębiorstwom

Globalizacja ryzyka sprawia, że warunki funkcjonowania przedsiębiorstw stają się tym

trudniejsze - w im większym stopniu na zmiany ustrojowe w gospodarce nakładają się

dokonujące się w świecie zmiany paradygmatu rozwojowego, dezindustrializacja i

przechodzenie do gospodarki opartej o wiedzę, w tym gospodarki wirtualnej.. Wiąże się z

tym zagrożenie upadłościami przedsiębiorstw. Pod wpływem tych przemian bankructwa

mogą się nasilać. Rzutuje to na

funkcjonowanie i przetrwanie przedsiębiorstw. Stąd tez

rosnąca waga analiz z zakresu demografii przedsiębiorstw.

Przedsiębiorstwa wykazują objawy sytuacji kryzysowych na długo przedtem zanim dojdzie

do upadłości. Charakteryzują je zwykle, stagnacja, niewykorzystane w pełni zasoby,

nieefektywne zarządzanie. Symptomy te pokazują, że jeżeli nie dojdzie do szybkich działań

naprawczych to przedsiębiorstwo bankrutuje. Wczesne zlokalizowanie i wychwycenie

sygnałów zbliżającego się kryzysu powinno być zatem jednym z podstawowych zadań w

zarządzaniu przedsiębiorstwem.

Aby dostatecznie wcześnie zidentyfikować symptomy zbliżającego się bankructwa i na tej

podstawie podjąć decyzje uzdrawiające przedsiębiorstwo niezbędne jest dysponowanie

wiarygodnymi informacjami o przedsiębiorstwie i jego otoczeniu. Podstawowymi źródłami

informacji są: sprawozdawczość i różnego rodzaju analizy przedsiębiorstwa oraz jego

otoczenia, Wśród tych instrumentów bazowy charakter mają rachunkowość i analiza

finansowa działalności przedsiębiorstwa. Zaś na tej podstawie możliwe jest wypracowanie

modeli wczesnego ostrzegania przed zagrożeniami

W polityce makro – i mikroekonomicznej istotne są ponadto gwarancje, że system nie

wymyka się spod kontroli, przeciwnie, jest na tyle przejrzysty, że umożliwia wczesne

identyfikowanie nieprawidłowości w sektorze przedsiębiorstw, gwarantując tym samym

54

wczesne ostrzeganie inwestorów i kontrahentów przedsiębiorstw. Łączy się to m.in. z

koniecznością eliminowani luk informacyjnych, w tym tzw. „luki raportowania”.

Monitoring i wczesne rozpoznanie zagrożeń jest warunkiem sine qua non podejmowania

trafnych decyzji ekonomicznych. Istotne jest przy tym rozpoznanie reakcji przedsiębiorstw na

zmiany (w tym zwłaszcza zaostrzanie) polityki gospodarczej i otoczenia instytucjonalno-

prawnego.

W związku ze zmianami paradygmatu rozwojowego, dla prawidłowego funkcjonowania i

rozwoju przedsiębiorstw niezbędna jest efektywna instytucjonalna infrastruktura biznesu,

w tym infrastruktura upadłości - o czym przekonują ujawniające się w ostatnim okresie z całą

ostrością słabości nowoczesnej gospodarski i zagrożenia dla światowego systemu

gospodarczego (m in. poprzez nadmierna finasjeryzację, spektakularne bankructwa wielkich

przedsiębiorstw i rachunkowość agresywną).

Upadłość oznacza konieczność upłynnienia majątku upadłego przedsiebiorstwa, celem

zaspokojenia, na ogol tylko częściowego roszczeń wierzycieli. Należy to do kompetencji

wyznaczonego przez sąd upadłościowy (gospodarczy) syndyka masy upadłościowej Pełne

zaspokojenie roszczeń jest z reguły niemożliwe, albowiem ich wielkość przeważnie

przekracza wartość likwidacyjna majątku upalnego przedsiebiorstwa. Wartość likwidacyjna,

czyli wyprzedaży lub sprzedaży wymuszonej jest na ogol niższa od wartości rynkowej.

55

Bibliografia

1.

Brigham E. Podstawy zarządzania finansami, Państwowe Wydawnictwo

Ekonomiczne, Warszawa 1996.

2.

Dobiegała–Korona B., Herman A. (red.), Współczesne źródła wartości

przedsiębiorstwa, Difin,Warszawa 2006.

3.

Estey J., Cykle koniunkturalne, Warszawa 1959.

4.

Friedman T.L., Świat jest płaski. Krótka historia XXI wieku , Wydawnictwo: REBIS,

Poznań 2006.

5.

Herman A. Szablewski A., Zarządzanie wartością firmy, Wydawnictwo Poltext,

Wraszaw1999.

6.

Hooke J.C. Fuzje i przejęcia, Wyd. Liber, 1998.

7.

Kalecki M., Teoria dynamiki gospodarczej, w: Dzieła, t. 2, Warszawa 1980.

8.

Kasiewicz S. , Pawłowicz L, Zarządzanie wartościa firmy w dobie kryzysu,

Wydawnictwo: CEDEWU,Warszawa, 2003.

9.

Keynes J.M., Ogólna teoria procentu, zatrudnienia i pieniądza, Warszawa 2003.

10.

Kuciński K, Mączyńska E.(red.), Zagrożenie upadłością, Wyd. SGH, Warszawa,

2005.

11.

Kuklińsk A., , Jakubowska, P., śuber P. (red) Problematyka przyszłości regionów w

poszukiwaniu nowego paradygmatu, Warszawa, MRR, 2008

12.

Lewis W.A., Wzrost i wahania cykliczne 1870–1913, Warszawa 1988; Mączyńska E.

(red) - Bankructwa przedsiębiorstw . Wybrane aspekty instytucjonalne, Wyd. SGH,
Warszawa, 2007

13.

Mączyńska E. (red..) Bankructwa przedsiębiorstw w Polsce, Wyd. SGH, Warszawa,

2007

14.

Mączyńska E. (red.) Ekonomiczne aspekty upadłości przedsiębiorstw w Polsce, Wyd.

SGH, Warszawa, 2005

15.

Mączyńska E (red.) , Restrukturyzacja przedsiębiorstw w procesie transformacji

gospodarki polskiej, praca, Wyd. DiG , Warszawa 2001.

16.

Mączyńska E., Zawadzki M. ,Dyskryminacyjne modele predykcji bankructwa

przedsiębiorstwa, Ekonomista, 2006, nr 2

17.

Piech Amerykański kryzys, Gazeta Bankowa nr 35 (983) 27 sierpnia - 2 września

2007 r.

18.

Piech K, Rodzaje cykli gospodarczych, Polityka Gospodarcza, SGH, 2001-2003 , nr

5-6.

19.

Rifkin J. - Wiek dostępu. Nowa kultura hiperkapitalizmu, w której płaci się za każdą

chwilę życia, Wyd.: Dolnośląskie, Wrocław , 2003.

20.

Sachs J.D., Skąd się wziął amerykański kryzys finansowy, Gazeta.pl, 2008-05-04,

http://gospodarka.gazeta.pl/gospodarka/1,69866,5177899.html,

21.

Soderqvist J., Bard A., NETOKRACJA Nowa elita władzy i życie po kapitalizmie,

Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, 2006.

22.

Staniszkis J. , Władza globalizacji, Scholar, Warszawa 2003.

23.

Tapscott D.,Williams A.,Wikinomia. O globalnej współpracy, która zmienia wszystko,

Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa, 2008.

24.

Thurow L.C., – Przyszłość kapitalizmu, Wyd. Dolnośląskie, Wrocław, 1999.

25.

Toffler A. – Szok przyszłości, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań 2002.

26.

Toffler A. , Trzecia Fala, Warszawa, PIW, 1980.

27.

Toffler A. Toffler H, – Budowa nowej cywilizacji. Polityka trzeciej fali, Zyski Ska

Poznań

56

28.

Zelek A. , Zarządzanie kryzysowe. Instytut Zarządzania w Przemyśle „Orgmasz”,