26

Maria KACZMAREK
Wincenty WRZE

ŚNIEWSKI

Akademia Rolnicza im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu

NAUCZYCIEL W ROLI SELEKCJONERA

Wst

ęp

Selekcja jest jednym z poj

ęć wywołujących negatywne reakcje i skojarzenia,

bez wzgl

ędu na to, jakiej dziedziny życia dotyczy i w jakim kontekście się go uży-

wa. Cz

ęściowo wynika to z uwarunkowań historycznych, z takich doświadczeń jak

mordy na tle rasowym lub religijnym, czy surowe próby, jakim poddawano nowona-
rodzone dzieci w okre

ślonych społecznościach. Przyczyn niechęci do tego pojęcia

nale

ży również upatrywać we współczesności. Niemal każdego dnia media dono-

sz

ą o dyskryminacji rasowej i religijnej, o nierównym traktowaniu kobiet i męż-

czyzn, czy obywateli danego pa

ństwa i obcokrajowców. Często stan posiadania,

wykszta

łcenie, albo pochodzenie społeczne ułatwiają bądź utrudniają realizację

zamierzonych celów.

Natomiast selekcja w sporcie uto

żsamiana jest zazwyczaj z wyłonieniem naj-

lepszych i eliminacj

ą słabszych. Dlatego też nie chcąc znaleźć się w tej drugiej

grupie, nie tylko w odniesieniu do sportu, z góry bronimy si

ę przed wszelkimi prze-

jawami selekcji.

Nale

ży jednak postawić pytanie, czy sprzeciw wobec selekcji dotyczy całego

mechanizmu selekcyjnego i jego nast

ępstw, czy tylko brzmienia tego pojęcia i jego

b

łędnego rozumienia? Spróbujmy zatem znaleźć synonim, który umożliwi spojrze-

nie na proces selekcji z troch

ę innej perspektywy.

Wed

ług słownika języka polskiego „selekcja to dobór lub wybór”.

1

Synonimy te

nie brzmi

ą już tak obco jak selekcja, a przecież z wyborem spotykamy się na każ-

dym etapie naszego

życia. Już w dzieciństwie rodzice wybierają swoim dzieciom

imiona, potem przedszkole i szko

łę. Młody człowiek dobiera sobie przyjaciół, hob-

by, szuka autorytetów. Potem wybiera zawód i miejsce pracy. Ka

żdego dnia doko-

nujemy drobnych wyborów dotycz

ących zakupów, garderoby, czy tego, jak spę-

dzimy popo

łudnie. Skąd jednak wiemy, który wybór będzie lepszy i przyniesie wię-

cej korzy

ści? Wiemy to, gdyż przed podjęciem decyzji analizujemy informacje,

które docieraj

ą do nas z otoczenia, odrzucamy warianty nierealne i mało prawdo-

podobne, a wybieramy te, które wydaj

ą nam się najkorzystniejsze. Taki sposób

post

ępowania nikogo nie dziwi i nie odstrasza, a nie jest niczym innym jak proce-

sem selekcji. Mo

żna zatem stwierdzić, że procesy selekcyjne są bliskie każdemu

cz

łowiekowi, a ponadto widoczny w nich jest sens i logika.

Poza tym warto równie

ż zwrócić uwagę na istnienie zjawiska autonomiczności

jednostek, która zdaniem Krzysztofa Kruszewskiego jest jedn

ą z przesłanek, dla

których warto dokonywa

ć selekcji.

2

Ka

żdy człowiek jest inny, dlatego też niemożli-

we jest stworzenie takiego systemu spo

łecznego czy gospodarczego, który w rów-

nym stopniu spe

łniłby wymagania i zaspokoił potrzeby wszystkich jednostek, które

go wspó

łtworzą, na odpowiednim poziomie. Nawet jeżeli obszar rozważań ograni-

1

S. Skorupka, H. Auderska, Z.

Łempicka: Mały Słownik Języka Polskiego, Warszawa 1969, s. 738

2

K. Kruszewski: Polityka o

światowa – jakość kształcenia – segregacja społeczna, W: S. Mieszalski

(red.): Ruch Pedagogiczny, Warszawa 2005, s. 80

27

czymy do grupy jak

ą jest klasa w szkole lub grupa pracowników w zakładzie pracy,

to i tak znajdziemy w nich jednostki ró

żne, wymagające innego sposobu postępo-

wania i maj

ące różne potrzeby.

Zgodnie z teori

ą Abrahama Maslow’a mamy do czynienia z indywidualizacją

hierarchii potrzeb i ich zmienno

ścią w czasie, a człowiek dąży do zaspokojenia

pi

ęciu poziomów potrzeb, występujących w układzie hierarchicznym.

3

Na dole hie-

rarchii znajduj

ą się potrzeby fizjologiczne. Drugi szczebel w hierarchii to potrzeby

bezpiecze

ństwa. Na trzeciej pozycji plasują się potrzeby przynależności do grupy,

kolejne to potrzeby uznania zarówno przez samego siebie jak i przez innych. Na
samym wierzcho

łku piramidy znajdują się potrzeby samorealizacji wyrażające się

w d

ążeniu do osiągnięcia sukcesu, rozwoju osobistego oraz awansu w życiu za-

wodowym. Autor powy

ższej koncepcji uważa, że hierarchia potrzeb nie jest jednoli-

ta w odniesieniu do wszystkich jednostek, i

że nie wszystkie potrzeby są jednako-

wo wa

żne dla poszczególnych osób. Koncepcja Maslow’a potwierdza fakt, że

przeprowadzanie selekcji jest niezb

ędne w wielu dziedzinach życia społecznego i

gospodarczego, by jak najlepiej rozpozna

ć i zaspokoić potrzeby jednostki. Należy

bowiem pami

ętać, że we wszelkich oddziaływaniach społeczno-gospodarczych

jednostki staraj

ą się ukształtować inne jednostki, a nie od razu warstwy i grupy.

Warto równie

ż przeanalizować selekcję z punktu widzenia psychologii rozwo-

jowej. Rozwój cz

łowieka jako gatunku (filogenetyczny) oraz jako jednostki (ontoge-

netyczny) cechuj

ą zmiany prowadzące do zapewnienia jednostce coraz lepszej

równowagi z otoczeniem, do doskonalenia form regulacji jej stosunku ze

środowi-

skiem. Zmiany te maj

ą charakter progresywny. Głównie ta prawidłowość rozwoju

przejawia si

ę w okresie dzieciństwa i młodości.

4

Poza tym ka

żda jednostka rozwija

si

ę w środowisku, które ją otacza, przystosowuje się do jego warunków, a także

przekszta

łca je stosownie do swych potrzeb. Zdarza się jednak, że w pewnych

sytuacjach

środowisko wpływa niekorzystnie na rozwój jednostki i może ten rozwój

ograniczy

ć, bądź zahamować.

5

Sytuacja taka ma miejsce mi

ędzy innymi wtedy,

gdy jednostka zostanie b

łędnie zaklasyfikowana do danej szkoły, zawodu, grypy

hobbystycznej itp. B

łąd ten wynika zazwyczaj z braku przeprowadzenia działań

selekcyjnych. Id

ąc dalej, funkcjonowanie jednostki w nieodpowiedniej klasie, czy

grupie zawodowej zak

łóci prawidłową regulację jej stosunków z otoczeniem

i uniemo

żliwi osiągnięcie równowagi między nią a środowiskiem.

Cele i problemy badawcze
Celem niniejszej pracy jest identyfikacja dzia

łań selekcyjnych w pracy nauczy-

ciela, okre

ślenie obszarów dokonywania przez niego selekcji, a także określenie

wp

ływu przeprowadzania selekcji na proces kształcenia oraz jej istotności dla za-

spokojenia potrzeb ucznia.

W pracy przyj

ęto następujące problemy badawcze:

- Jaki wp

ływ na proces kształcenia ma przeprowadzanie przez nauczyciela

selekcji w szkole?

- W obr

ębie jakich obszarów nauczyciel powinien dokonywać selekcji?

- Jakie znaczenie w

życiu człowieka/ucznia odgrywa selekcja?

3

S. Gregorczyk, M. Romanowska, A. Sopi

ńska, P. Wachowiak: Przedsiębiorczość bez tajemnic. War-

szawa 2002, s. 17-19

4

M. Przetacznikowa, G. Makie

łło-Jarża: Psychologia rozwojowa. Warszawa 1977, s. 7

5

Ibidem, s. 32-33

28

Uwarunkowania prawne procesu selekcji
Nawi

ązanie do procesu selekcji znajduje się w najważniejszym akcie praw-

nym kraju, a mianowicie w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej Zgodnie z art.48,
pkt.1. Konstytucji RP: „Rodzice maj

ą prawo do wychowania dzieci zgodnie z wła-

snymi przekonaniami. Wychowanie to powinno uwzgl

ędniać stopień dojrzałości

dziecka, a tak

że wolność jego sumienia, wyznania oraz jego przekonania”.

6

W

ła-

śnie stopień dojrzałości dziecka, o którym mowa w art. 48 jest jednym z najważ-
niejszych czynników selekcji szkolnej. Równie

ż art. 70 Konstytucji wiąże się z pro-

cesem selekcji, „Ka

żdy ma prawo do nauki. Nauka do 18 roku życia jest obowiąz-

kowa”. Mo

żna zatem stwierdzić, że bez względu na poziom sprawności intelektu-

alno-fizycznej ka

żdy ma prawo do nauki, dostosowanej oczywiście do jego indywi-

dualnych potrzeb.

Innym aktem prawnym wskazuj

ącym pośrednio na konieczność dokonywania

selekcji szkolnej jest Ustawa o systemie o

światy. W preambule do ustawy znajduje

si

ę zapis, że „Szkoła powinna zapewnić każdemu uczniowi warunki niezbędne do

jego rozwoju”.

7

Niezb

ędne warunki stworzy tylko wtedy, gdy uczniowie zostaną

odpowiednio zakwalifikowani do odpowiednich szkó

ł i zawodów. Również w art.1,

pkt. 4. mo

żna przeczytać, że „system oświaty zapewnia dostosowanie treści, me-

tod i organizacji nauczania do mo

żliwości psychofizycznych uczniów, a także moż-

liwo

ść korzystania z pomocy psychologiczno-pedagogicznej i specjalnych form

pracy dydaktycznej”. Zatem w

świetle prawa celem wszelkich działań selekcyjnych

w szkole powinno by

ć dostosowanie pracy nauczyciela do predyspozycji uczniów,

by w jak najbardziej optymalny sposób pokierowa

ć ich rozwojem.

Ponadto istniej

ą wszelkiego rodzaju przepisy wewnętrzne szkół, które mogą

dotyczy

ć m.in. zasad rekrutacji, organizacji pracy placówki, dodatkowych wymagań

w stosunku do nauczycieli. Przepisy te ju

ż z góry selekcjonują potencjalnych kan-

dydatów.

Problematyka selekcji szkolnej w literaturze
Do problematyki selekcji nawi

ązywano już w starożytności. Jednym z twórców

dostrzegaj

ących różnice występujące miedzy ludźmi był grecki filozof Platon. Nie

przewidywa

ł on edukacji identycznej dla każdego, odcinał demos (żywicieli) od

piastowania stanowisk w armii i we w

ładzach polis, a także uwzględniał różnice

uzdolnie

ń. Na podstawie tych różnic wyselekcjonowana młodzież po efebii podej-

mowa

ła studia filozoficzne prowadzące do najwyższych zaszczytów.

8

Równie

ż uczeń Platona Arystoteles zwracał uwagę na istotność selektywnego

podej

ścia do ucznia. Jednym z jego osiągnięć było uświadomienie konieczności

stopniowania trudno

ści adekwatnie do rozwijającego się wychowanka.

9

Tak

że Kwintylian, pierwszy nauczyciel opłacany z kasy państwowej, w swych

rozwa

żaniach uwzględniał pośrednio problem selekcji. Jego poglądy dotyczyły

mi

ędzy innymi warunków, jakie musi spełniać przyszły retor, kolejności kształcenia,

jego zakresu,

środowiska wychowania i kształcenia, możliwości rozpoznania

6

Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz. U. RP, nr 78, poz. 483

7

Preambu

ła Ustawy z dnia 7 września 1991r. O systemie oświaty (Dz. U. nr 95, poz. 425)

8

S. Sztobryn: Historia wychowania. W: B.

Śliwerski (red.): Pedagogika. Podstawy nauk o wychowaniu.

Gda

ńsk 2006, s. 15

9

Ibidem, s. 18

29

uzdolnie

ń wychowanków, charakteru nauczyciela.

10

Kwintylian zajmowa

ł się zatem

czynnikami selekcji, do których zalicza

ł np. uzdolnienia, charakter, czy pochodze-

nia spo

łeczne.

W

średniowiecznej myśli pedagogicznej także można znaleźć rozważania na

temat konieczno

ści różnicowania nauczania. Konrad Bitschin w swych poglądach

zak

ładał zróżnicowaną edukację dla szlachty i mieszczaństwa. Ten moralista, pe-

dagog i polonofil pochodz

ący z Łukowa na Dolnych Łużycach uzyskał stopień ba-

ka

łarza na Uniwersytecie Lipskim w 1416 roku. Doceniał potrzeby edukacji dziew-

cz

ąt oraz podkreślał wartość wychowania rodzinnego i jego indywidualizację biorąc

pod uwag

ę predyspozycję i zainteresowania wychowanków.

11

Andrzej Frycz Modrzewski, pisarz i reformator epoki odrodzenia g

łosił stan-

dard przyj

ęty przez Vivesa, a mianowicie, że od nauczyciela oczekiwano dobrego

wykszta

łcenia i wysokich walorów moralnych. Standard ten oznaczał zasadę se-

lekcji, która dotyczy

ła z jednej strony uczniów, dzieląc ich na zdolnych i niezdol-

nych do kszta

łcenia, a z drugiej strony nauczycieli.

12

W pedagogice XVII wieku z kolei John Locke wskazywa

ł potrzebę różnicowa-

nia wychowania fizycznego dla obu p

łci, zatem uwzględniał odmienne predyspozy-

cje ka

żdej z nich.

Je

żeli chodzi o Polskę, to jedną z pierwszych osób zajmujących się tematyką

selekcji szkolnej by

ł Bogdan Nawroczyński. Uważał, że czynnikiem, który odgrywa

najistotniejsz

ą rolę w wychowaniu jest poziom zdolności uczniów, a równość w

dziedzinie wychowania to nie dyktowany pochodzeniem i stanem maj

ątku udział w

kszta

łtowaniu i wychowaniu dla wszystkich dzieci.

13

Równie

ż Józefa Joteyko

14

w swej publikacji pt. ”Losy naszej m

łodzieży a re-

forma ustroju szkolnictwa” wskazywa

ła, że celem selekcji jest „skierowanie mło-

dzie

ży do tych szkół, które najlepiej odpowiadają uzdolnieniom jednostek.

J. S. Bystro

ń, M. Falski, H. Radlińska oraz R. Rychliński zajmowali się analizą

i badaniem selekcji w okresie mi

ędzywojennym.

Marian Falski kontynuowa

ł rozpoczęte przez siebie badania nad selekcją tak-

że w okresie powojennym.

W kolejnych latach równie

ż zajmowano się różnymi zagadnieniami z zakresu

selekcji szkolnej. Mi

ędzy innymi prowadzone były prace nad klasyfikacją czynników

selekcji, losami szkolnymi i zawodowymi m

łodzieży, czy też badania dotyczące

mechanizmów selekcji oraz jej warunków.

Selekcja w szkole
Podejmuj

ąc rozważania na temat selekcji w szkole określmy najpierw jej istotę

i rodzaje. Wed

ług Stanisława Kowalskiego

15

„selekcje szkolne albo selekcyjne

funkcje wychowania to proces przep

ływu kandydatów, pochodzących z różnych

środowisk społecznych, poprzez drabinę szkolną do zróżnicowanych zawodów”
Selekcja to nie eliminacja, ale segregacja, któr

ą przeprowadza się w celu umożli-

10

Ibidem, s. 21

11

Ibidem, s. 4-25

12

Ibidem, s. 45

13

M. Wasilewska: Selekcje szkolne w latach przemian. Kielce 2003, s. 25

14

J. Joteyko: Losy naszej m

łodzieży a reforma ustroju szkolnictwa. „Polskie Archiwum Psychologii”

1927, nr 4, s. 354

15

S. Kowalski: Szko

ła w środowisku. Warszawa 1969. cyt. za M. Szymański: Selekcyjne, funkcje szkol-

nictwa a struktura spo

łeczna. Warszawa 1996, s. 186

30

wienia uczniom poprawy ich s

łabszych stron i rozwinięcia mocniejszych. Często

bowiem zdarza si

ę tak, że osoba mająca problemy w przedmiotach ścisłych jest

świetnym humanistą, czy biologiem, a świetny matematyk osiąga słabe wyniki
w sporcie.

Bardzo trudn

ą i budzącą liczne emocje jest wyselekcjonowanie dzieci do szkół

specjalnych na podstawie wykazywanych przez nie braków rozwojowych. Osoby
takie wymagaj

ą innego podejścia, stosowania specjalnych metod nauczania.

Wa

żną rolę w obrębie procesu selekcji odgrywa przedszkole. Naukowcy

twierdz

ą bowiem, że im wcześniej zacznie się budować intelektualny potencjał

dzieci, tym sprawniejszy w przysz

łości będzie ich mózg.

16

Ponadto wed

ług autora

mitem jest fakt,

że dziecko osiąga dojrzałość szkolną w wieku 6 lat, czego dowo-

dem s

ą między innymi takie państwa jak Holandia, gdzie czytać i liczyć uczą się już

czterolatki, czy Francja lub Finlandia, gdzie nauk

ę przedszkolną rozpoczyna się w

wieku 2 lat, a szkoln

ą w wieku pięciu. Na uwagę zasługuje również fakt, że bardzo

dobre efekty w nauce j

ęzyków obcych uzyskują nawet bardzo małe dzieci. Przy-

k

ładem mogą być dzieci z rodzin dwujęzycznych. Dlatego też tak istotne jest usta-

lenie predyspozycji i wyselekcjonowanie mocnych i s

łabych stron już u przedszko-

laków – przysz

łych uczniów.

Kolejn

ą selekcję we współczesnym szkolnictwie przeprowadza się pod koniec

szko

ły podstawowej, gdzie szóstoklasiści zdają testy kwalifikujące ich do gimna-

zjum.

Kolejny etap to testy gimnazjalne, które otwieraj

ą drogę do wymarzonego za-

wodu lub profilu kszta

łcenia. Następny etap selekcji to egzaminy maturalne, które

wspó

łdecydują o wyborze kierunku studiów. Na egzaminie maturalnym nie kończy

si

ę selekcja w szkole. Ma ona miejsce również w trakcie trwania studiów wyższych,

a zw

łaszcza na pierwszym roku.

Wyró

żniamy następujące rodzaje selekcji:

17

- doszkolne, czyli przechodzenie dzieci i m

łodzieży ze szkół niższego

szczebla do wy

ższego różnych typów;

- wewn

ątrzszkolne, które obejmują młodzież od chwili rozpoczęcia nauki

w danej szkole do momentu odej

ścia z niej;

- poszkolne, które zwi

ązane są z przechodzeniem do pracy zawodowej lub

do pe

łnienia innych ról społecznych po ukończeniu szkoły.

Selekcje doszkolne powinny by

ć przeprowadzone w taki sposób, aby osią-

gni

ęcia ucznia ze szkoły niższego szczebla stanowiły podstawę zakwalifikowania

go do szko

ły szczebla wyższego. W ramach tego rodzaju selekcji nieodzowna jest

równie

ż rola doradcy zawodowego, którego zadaniem jest pomoc uczniowi w pod-

j

ęciu decyzji dotyczącej podjęcia pracy zawodowej, kontynuowania nauki w pla-

cówce o podobnym profilu kszta

łcenia lub ewentualnie zmiany kierunku nauki.

Selekcje wewn

ątrzszkolne z kolei powinny umożliwić uczniom rozwój moc-

nych stron i prac

ę nad elementami procesu nauki i wychowania, z którymi radzi

sobie gorzej. W tym celu przydatne jest organizowanie „lekcji wyrównawczych”,
tworzenie kó

ł zainteresowań, drużyn sportowych, czy organizowanie wszelkiego

rodzaju przedsi

ęwzięć kulturalnych.

16

M. Cie

ślik: Szkoda czasu na dzieciństwo. „Wprost” 2004, http://www.wprost.pl/ar/?0=65870

17

R. Borowicz: Zakres i mechanizmy selekcji w szkolnictwie 1983. cyt. za S. Koziej: Selekcja szkolna w

szkolnictwie zawodowym. Kielce 1997, s. 13-14

31

Je

żeli chodzi o selekcje poszkolne to również w ich przypadku niezbędna jest

pomoc doradcy zawodowego. Cz

ęsto zdarza się, również w realiach naszego kra-

ju,

że sytuacja życiowa ogranicza bądź uniemożliwia realizację poczynionych pla-

nów zawodowych i edukacyjnych. M

łody człowiek, który nie zderzył się jeszcze z

wymagaj

ącym rynkiem pracy może mieć problemy z rozpoczęciem drogi zawodo-

wej. Wa

żne jest zatem szkolenie przyszłych absolwentów w zakresie umiejętności

poruszania si

ę na rynku pracy i aktywnego w nim funkcjonowania.

Ponadto w odniesieniu do szkó

ł ponad podstawowych cytowany wyżej autor

wymienia kolejne dwa rodzaje selekcji:

18

- selekcja ró

żnicująca na podstawie ocen szkolnych;

- selekcja eliminuj

ąca, w ramach której dokonują się procesy odpadu, drugo-

roczno

ści, odsiewu lub migracji międzyszkolnej.

19

Z jednej strony zjawisko odpadu, drugoroczno

ści, odsiewu i migracji dowodzi,

że wybór i zaklasyfikowanie ucznia do danego typu szkoły były błędne i dlatego nie
potrafi on sprosta

ć wymaganiom i dostosować się do otaczającej go rzeczywisto-

ści. Selekcja eliminująca dotyka również ucznia z powodu ignorancji lub nadgorli-
wo

ści rodziców, którzy ustawiają poprzeczkę na nieodpowiednim poziomie. Dodat-

kowo nie dopuszczaj

ą oni do siebie myśli, że ich dziecko wymaga edukacji nie-

zgodnej z ich wyobra

żeniami i oczekiwaniami, a może nawet specjalnego trakto-

wania.

Zostawiaj

ąc istotę i klasyfikację zastanówmy się dalej dlaczego warto doko-

nywa

ć selekcji w szkole i jakie wyróżniamy czynniki selekcji? Jak podaje Mirosława

Cylkowska-Nowak

20

mechanizmy selekcji wyst

ępują we wszystkich współczesnych

systemach kszta

łcenia i wychowania, a instytucje edukacyjne odgrywają bardzo

wa

żną rolę w tym procesie. Można więc powiedzieć, że selekcja jest zjawiskiem

powszechnym i niezmiernie przydatnym w procesie kszta

łcenia i wychowania

uczniów. Poparcie tego twierdzenia znajdujemy w definicji selekcji u

żywanej w

sporcie, gdzie permanentnie dokonywany jest „wybór zawodników do dru

żyn na

wszystkich poziomach zaawansowania – od reprezentacji klasy szkolnej do zespo-
łu kadry narodowej. Wyboru tego dokonuje się na podstawie prawdopodobieństwa,
że wyznaczeni do startu zawodnicy są zdolni do osiągnięcia najlepszego wyniku
jaki jest mo

żliwy w danej sytuacji”.

21

Przek

ładając powyższą definicję na rzeczywi-

sto

ść szkolną widzimy, że selekcja w szkole będzie zmierzała do takiego doboru

uczniów do szkó

ł i klas, aby osiągnęli oni możliwie najwyższy poziom rozwoju oso-

bistego i intelektualnego w danej sytuacji, a wi

ęc przy danych predyspozycjach.

Predyspozycje z kolei b

ędą wśród uczniów zróżnicowane, gdyż w populacji ludz-

kiej wst

ępuje zmienność międzyosobnicza. Zmienność ta przejawia się w tym, że

ka

żdy człowiek charakteryzuje się mocno lub słabo ujawniającą się odmienno-

18

Ibidem, s. 106-107

19

Odpad szkolny to przerwani nauki przed uko

ńczeniem ostatniej klasy, drugoroczność oznacza, że

ucze

ń powtarza tę samą klasę. Skreślenie z listy uczniów przez szkołę to odsiew, a migracja mię-

dzyszkolna to przej

ście ucznia do szkoły o krótszym cyklu nauki.

20

M. Cylkowska-Nowak: Selekcyjne funkcje edukacji. Konteksty teoretyczne. W: M. Cylkowska (red.):

Selekcyjna funkcja szkolnictwa wy

ższego w krajach Europy Zachodniej. Poznań 2004, s. 29

21

Z. Wy

żnikiewicz-Kopp: Sport w rozwoju i wychowaniu dzieci i młodzieży (wychowanie, trening,

selekcja). Szczecin 1986, s. 202

32

ścią.

22

Jako przyk

ład autor wskazuje problem znalezienia właściwego dawcy orga-

nu dla celów transplantacji. Je

żeli w odpowiednim momencie rodzice lub nauczy-

ciele nie odkryj

ą tej odmienności u dziecka, to tym samym mogą przekreślić jego

szans

ę na znalezienie najbardziej optymalnej drogi rozwoju.

Ró

żnice między ludźmi zauważył już Platon, który twierdził, że „każdy rodzi

si

ę nie całkiem podobny do każdego innego, tylko się ludzie różnią z przyrodzenia:

jeden nadaje si

ę do tej roboty, a drugi do innej”.

23

Tabela nr 1. Czynniki selekcji szkolnej dotycz

ące ucznia

GRUPY CZYNNIKÓW

CZYNNIKI SELEKCJI

(KRYTYCZNE PUNKTY KONTROLI DOTYCZ

ĄCE UCZNIA)

Psychologiczno

– biologiczne

- Uwarunkowania genetyczne
- Funkcjonowanie narz

ądów zmysłów

- Poziom inteligencji
- Stan zdrowia
- Dojrza

łość szkolna

- Stopie

ń identyfikacji ze szkołą

Merytoryczne

- Uzdolnienia/talenty
- Znajomo

ść celów kształcenie

- Zasób wiedzy i umiej

ętności z jakim uczeń rozpoczyna na-

uk

ę w danej szkole

Komunikacyjne

- Sposób wypowiadania si

ę

- Znajomo

ść języków obcych

- Zdolno

ści komunikacyjne

Charakterologiczne

- Temperament
- Zainteresowania/hobby
-

Świadomość odpowiedzialności za własne wykształcenie

Organizacyjne

- Zaj

ęcia i obowiązki pozaszkolne

- Punktualno

ść

- Umiej

ętność zarządzania czasem

- Przynale

żność do różnych typów organizacji (sportowych,

hobbystycznych)

- Pochodzenie spo

łeczne

- Wygl

ąd

Socjologiczne

- Motywy wyboru danej szko

ły

- Miejsce zamieszkania (wie

ś, miasto) i odległość od szkoły

Źródło: Kaczmarek, 2006, s. 90.

24

Z punktu widzenia dobra ucznia, ale tak

że innych osób związanych z proce-

sem kszta

łcenia i wychowania selekcję warto przeprowadzać. Niekwestionowaną

przes

łanką dokonywania selekcji są różnice występujące między ludźmi. Praktyka

pokazuje jednak,

że nie tylko na tej podstawie dokonują się w szkołach procesy

selekcyjne.

Opieraj

ąc się na systemach zarządzania jakością, np. systemie HACCP

25

na-

uczyciel mo

że wyodrębnić czynniki, według których sprawnie dokona selekcji

22

W. Wrze

śniewski: Zmienność międzyosobnicza w populacji ludzkiej i jej wpływa na realizację procesu

dydaktycznego. W: K. Wenta, E. Perzycka (red.): Diagnoza i ewolucja pedagogiczno-psychologiczna
– stan i perspektywy bada

ń. Szczecin 2004, s. 56-62

23

Platon: Pa

ństwo. Warszawa 1958, t. I, s. 104

24

M. Kaczmarek: System HACCP i jego wykorzystanie w placówce o

światowej. Praca magisterska

wykonana w Katedrze Pedagogiki Akademii Rolniczej w Poznaniu 2006, s. 90

33

uczniów w szkole. W ramach stosowanego systemu HACCP mo

żna ustalić w sto-

sunku do ucznia krytyczne punkty kontroli, które mog

ą stanowić podstawę doko-

nywania selekcji szkolnych.

System szkolny mo

że przyczyniać się do segregacji w dwojaki sposób: przez

rekrutacj

ę uczniów do szkół oraz przy podziale uczniów na oddziały w obrębie

szko

ły.

26

Nale

ży jednak pamiętać, aby za kryterium podziału nie przyjmować po-

ziomu maj

ętności rodziców uczniów, a głównie cechy tkwiące w samym uczniu,

predysponuj

ące go do danej szkoły lub klasy. Podejmowanie bowiem decyzji o

podziale uczniów na podstawie przes

łanek finansowych pogłębia nierówności edu-

kacyjne i nie stwarza ka

żdemu najbardziej odpowiednich warunków kształcenia.

Wiedz

ąc już, dlaczego warto dokonywać selekcji w szkole oraz znając czynni-

ki tej selekcji pozostaje jeszcze jedna kwestia do rozpatrzenia, a mianowicie rola,
jak

ą powinien ogrywać nauczyciel w procesie selekcji.

Selekcja w pracy nauczyciela
W dobie wzrastaj

ących aspiracji edukacyjnych społeczeństwa, a także w obli-

czu rosn

ących wymagań rynku pracy i poszerzającej się globalizacji nauczyciel ma

do spe

łnienia coraz więcej ról.

Mówi

ąc o pracy nauczyciela można posłużyć się słowami pani profesor Marii

Dudzikowej, która porówna

ła pracę nauczyciela do dzielenia chleba.

27

Uto

żsamia-

j

ąc wiedzę, jaką posiada nauczyciel z chlebem, autorka zaakcentowała jej ogrom-

n

ą wartość w życiu człowieka. Można by wręcz pozwolić sobie na stwierdzenia, że

tak jak chleb potrzebny jest do

życia, tak i wiedza jest niezbędna dla egzystencji, a

ju

ż na pewno do rozwoju człowieka. Części chleba, którym jest wiedza i praca

nauczyciela mo

żna podzielić na elementy, które będą tożsame z funkcjami, jakie

wspó

łczesny nauczyciel musi spełnić. Wśród tych funkcji można wymienić:

- dydaktyczn

ą, polegającą na transferze wiedzy z uwzględnieniem obowią-

zuj

ącego programu nauczania;

- wychowawcz

ą, wskazywanie moralnych zasad i dawanie przykładu etycz-

nego post

ępowania;

- opieku

ńczą, czyli pomoc w przezwyciężaniu trudności i zapewnienie bez-

piecze

ństwa;

- jurydyczn

ą, nauczyciel wystawia oceny, rozstrzyga dyskusje klasowe, wy-

mierza kary;

- organizacyjn

ą, nauczyciel decyduje o doborze środków dydaktycznych,

metod nauczania oraz form kszta

łcenia.

Ponadto Roland Meighan

28

wyró

żnił kolejną funkcję, jaką pełni nauczyciel tj.

pracownik kultury, czyli cz

łowiek upowszechniający kulturę za pomocą języka,

warto

ści, postaw, obrazów, zasad i informacji.

Poza tym nauczyciel pe

łni również rolę obserwatora i doradcy. Ogniwem ze-

spalaj

ącym te dwie role jest nowa funkcja jaką musi wypełnić nauczyciel, a miano-

25

HACCP (Hazard Analysis and Critical Control Point) to System Analizy Zagro

żeń i Krytycznych Punk-

tów Kontroli. System ten, stosowany w przemy

śle spożywczym, zapewnia bezpieczeństwo żywności

g

łównie poprzez zapobieganie zagrożeniom. Pomaga identyfikować miejsca, w których mogą pojawić

si

ę niebezpieczeństwa, a w przypadku wystąpienia zagrożeń wskazuje odpowiednie działania. Miej-

sca, w których mog

ą pojawić się zagrożenia to tzw. krytyczne punkty kontroli.

26

B. Murawska: Segregacja na progu szko

ły podstawowej. Warszawa 2004, s. 75

27

M. Szyma

ński: Dzielę się wiedzą jak chlebem. „Nowa Szkoła” 2005, nr 10, s. 4

28

R. Meighan: Socjologia edukacji. Toru

ń 1993, s. 42

34

wicie rola selekcjonera. Podj

ęcie jakichkolwiek działań selekcyjnych musi być po-

przedzone wnikliw

ą obserwacją, a więc zbieraniem informacji na temat przedmio-

tu/podmiotu selekcji. Dysponuj

ąc już odpowiednią ilością danych nauczyciel doko-

nuje selekcji staj

ąc się równocześnie doradcą, próbując wykorzystać zebrane

w wyniku obserwacji informacje na korzy

ść ucznia.

Najwa

żniejszymi podmiotami selekcji są uczniowie. Na pierwszy rzut oka wy-

daje si

ę, że nauczyciel nie może w tej kwestii wiele zdziałać, gdyż profil klasy, licz-

ba uczniów i ich stan wiedzy s

ą mu nadane „z góry”. Inaczej mówiąc otrzymuje

okre

śloną grupę osób, z którą ma pracować. Kiedy jednak przyjrzymy się dokład-

niej codziennej pracy nauczyciela zauwa

żymy, że w nawet niezbyt licznej grupie

dokonuje on ró

żnego typu selekcji. Począwszy od odpowiedniego rozmieszczenia

uczniów w klasie, przez przydzielenie im zada

ń i funkcji najbardziej optymalnych z

punktu widzenia ich predyspozycji, a ko

ńcząc na szeroko rozumianym poradnic-

twie zawodowym.

Poniewa

ż tempo rozwoju społeczno – gospodarczego szybko wzrasta

uczniowie cz

ęsto nie potrafią dostosować się do istniejących realiów. Dlatego też

nauczyciel na podstawie poczynionych obserwacji musi dokona

ć selekcji i pomóc

uczniom w wyborze zawodu b

ądź kierunku dalszego kształcenia.

W ramach prowadzonej preorientacji zawodowej nauczyciel mo

że w szkole:

29

- diagnozowa

ć zapotrzebowanie uczniów na informacje i pomoc w planowa-

niu kszta

łcenia i kariery zawodowej;

- udost

ępniać informacje edukacyjne i zawodowe właściwe dla danego po-

ziomu kszta

łcenia;

- prowadzi

ć (na godzinach wychowawczych, lekcjach przedmiotowych, zaję-

ciach pozalekcyjnych, w ramach kó

łek zainteresowań) zajęcia przygotowu-

j

ące do świadomego planowania kariery i podjęcia roli zawodowej;

- kierowa

ć w sprawach trudnych do specjalistów: doradców zawodowych,

lekarzy;

- wspó

łpracować z instytucjami wspierającymi wewnątrzszkolny system do-

radztwa zawodowego.

Drugim obszarem dokonywania selekcji przez nauczyciela jest dobór metod

nauczania i

środków dydaktycznych, tzw. selekcja poza grupą uczniów. Metody

nauczania okre

ślają drogę realizacji celu, a więc sposób pracy nauczyciela z

uczniami. W zakresie metod nauczania optymalny poziom, z punktu widzenia jako-
ści procesu kształcenia, nauczyciel uzyskuje głównie w wyniku właściwego wyboru
metod. Dodatkowymi czynnikami determinuj

ącymi dobór metod są cele, treści na-

uczania, poziom intelektualny i wiek uczniów, a tak

że przygotowanie metodyczne

nauczyciela i wyposa

żenie techniczne placówki szkolnej. Nauczyciel spośród wielu

mo

żliwych metod musi wybrać te najbardziej odpowiednie, a ich przydatność może

okre

ślić poprzez postawienie w odniesieniu do każdej z nich następujących py-

ta

ń:

30

- Czy metoda uczy samodzielnego my

ślenia i działania?

- Czy rozwija sfer

ę zainteresowań?

- Czy aktywizuje i motywuje do pracy?

29

M. Piorunek, M. Wo

źniak: Nauczyciel jako doradca zawodowy. „Nowa Szkoła” 2006, nr 8, s. 48-49

30

W. Wrze

śniewski: Wybrane zagadnienia dydaktyki biologii. Poznań 2005, s. 44

35

- Czy jest skuteczna w zakresie zdobywania wiadomo

ści, umiejętności

i kszta

łtowania postaw?

- Czy umo

żliwia oceniać postępy czynione przez uczniów?

- Jaki narzuca styl pracy uczniom i nauczycielom?
- Czy umo

żliwia łatwe ocenianie pracy ucznia?

- Czy emocje wyzwalaj

ące się w trakcie stosowania metody wpływają pozy-

tywnie czy negatywnie na proces dydaktyczny?

- Czy metoda jest czasoch

łonna?

- Czy sprzyja rywalizacji, czy wspó

łpracy?

- Jakich

środków dydaktycznych wymaga zastosowanie danej metody?

- Czy metoda umo

żliwia uczniom samodzielne podejmowanie decyzji?

- Czy metoda uczy formu

łowania wniosków?

- Czy umo

żliwia korzystanie z różnych źródeł informacji?

- Czy umo

żliwia pracę w grupach, czy pracę indywidualną?

Równie

ż selektywność w wyborze środków dydaktycznych jest bardzo istotna.

Odpowiedni ich dobór niezb

ędny jest ze względu na istotne funkcje jakie pełnią

środki dydaktyczne:

31

- wzmacniaj

ą percepcję informacji dydaktycznej;

- przyspieszaj

ą opanowanie określonych czynności;

- steruj

ą przebiegiem procesu opanowania określonej wiedzy i umiejętności;

- rozwijaj

ą samodzielność myślenia, działania i podejmowania trafnych decyzji.

Umiej

ętności selekcjonowania przydatne są nauczycielowi także w odniesie-

niu do podr

ęczników szkolnych. Wybierając ten właściwy z dużej liczby oferowa-

nych na rynku nauczyciel powinien pami

ętać, że dobry podręcznik to przede

wszystkim podr

ęcznik zgodny z programem nauczania i pełniący przypisane mu

funkcje tzn. informacyjn

ą, motywacyjną i ćwiczeniową.

32

Dobry podr

ęcznik powi-

nien zatem kszta

łtować zainteresowania i pobudzać do nauki. Ponadto powinien

ukszta

łtować w uczniach umiejętności i nawyki niezbędne w praktycznym wykorzy-

staniu wiedzy. Istotny jest tak

że odpowiednie dopasowanie podręcznika do pozio-

mu kszta

łcenia.

Ostatnim obszarem, w obr

ębie którego nauczyciel dokonuje selekcji to sto-

sunki mi

ędzyludzkie. Selektywność będzie tutaj dotyczyła – oczywiście jeśli jest to

mo

żliwe – wyboru współpracowników do tworzenia zespołów przedmiotowych, czy

organizowania wspólnych przedsi

ęwzięć o charakterze turystyczno-sportowym

w celu stworzenia kreatywnego zespo

łu realizującego dane zadanie.

Nauczyciel powinien równie

ż w sposób selektywny komunikować się z rodzi-

cami uczniów, bior

ąc pod uwagę ich wykształcenie i przekonania. Ważne bowiem

jest wytworzenie mi

ędzy nauczycielem a rodzicem partnerskich relacji i ukierunko-

wanie wspó

łpracy na zapewnienie uczniowi potrzebnej pomocy i wsparcia. Selek-

cja w tym obszarze b

ędzie również dotyczyła różnorodności w komunikacji i podej-

ściu do uczniów, w myśl zasady, która mówi, że dobre kształcenie i wychowanie to
takie, które uwzgl

ędnia indywidualność każdego ucznia. Zatem komunikaty skie-

rowane do ucznia, zarówno werbalne jak i niewerbalne powinny by

ć dla niego zro-

zumia

łe i jednoznaczne. Będą takie wtedy, gdy nauczyciel uwzględni poziom roz-

woju intelektualnego ucznia i jego uzdolnienia w obszarze komunikowania si

ę.

31

H. Budze

ń: Usprawnienia procesu nauczania. Radom 2003, s. 16

32

W. Nowakowski: Metodyka nauczania przedmiotów zawodowych. Pozna

ń 1999, s. 46-47

36

Wnioski i podsumowanie
Na podstawie powy

ższych rozważań można sformułować następujące wnio-

ski:

- Selekcja jest procesem, który towarzyszy cz

łowiekowi już od najmłodszych

lat. Z jednej strony jest on podmiotem selekcji, z drugiej za

ś sam często

musi odnale

źć się w roli selekcjonera.

- Dokonywanie selekcji przez nauczyciela ma bardzo istotny wp

ływ na pro-

ces kszta

łcenia i jego jakość, gdyż selekcja umożliwia lepsze rozpoznanie i

zaspokojenie potrzeb uczniów, a tak

że identyfikację zróżnicowanych ich

predyspozycji. Z kolei ró

żnice wśród uczniów wynikają ze zmienności mię-

dzyosobniczej w populacji ludzkiej.

- Nauczyciel prowadz

ąc działania selekcyjne musi być przede wszystkim

dobrym obserwatorem i diagnostykiem oraz kierowa

ć rozwojem osobowym

i intelektualnym uczniów w sposób dla nich jak najbardziej optymalny.

- Wspó

łczesny nauczyciel powinien wykazać się umiejętnościami selekcjo-

nerskimi w odniesieniu do metod swojej pracy oraz przy wyborze

środków

dydaktycznych w tym zw

łaszcza podręczników szkolnych. Selektywnego

podej

ścia wymaga się również od nauczyciela w kontaktach z pozostałymi

osobami zwi

ązanymi z procesem kształcenia i wychowania.

- Od w

łaściwego i terminowego przeprowadzenia działań selekcyjnych

w odniesieniu do uczniów b

ędzie zależał ich rozwój, kariera szkolna oraz

praca zawodowa, a zatem ich przysz

łość.

Zawód nauczyciela zawsze by

ł, a wydaje się, że w ostatnich latach stał się

jeszcze bardziej trudny i odpowiedzialny. Na nauczycieli jako specyficzn

ą grupę

zawodow

ą nastąpił bowiem transfer odpowiedzialności, a więc przenoszenie od-

powiedzialno

ści za szeroko rozumiane wypełnianie zadań edukacyjnych z całego

spo

łeczeństwa na jego wybraną grupę.

33

Aby sprosta

ć coraz surowszym wymaganiom nauczyciel musi rozwijać się

wraz z post

ępem otaczającego go świata i realizować nowe zadania. Jedną z naj-

wa

żniejszych ról współczesnego nauczyciela jest rola selekcjonera. Z jednej strony

powinien on stara

ć się jak najlepiej realizować ten proces, z drugiej natomiast po-

winien podj

ąć się przekonania osób związanych z procesem kształcenia, że selek-

cja nie jest wrogiem ucznia tylko jego sprzymierze

ńcem. Ważne jest to, aby osoby,

których dotyczy selekcja w szkole zrozumia

ły, iż proces ten nie polega na podziale

na lepszych i gorszych, ale na stworzeniu ka

żdemu jak najlepszych warunków

rozwoju.

Cho

ć w dzisiejszych czasach w wielu, również w pracy nauczyciela, przypad-

kach zdarza si

ę, że o jego awansie decyduje liczba zgromadzonych dokumentów

i za

świadczeń, ale pocieszające jest to, że praktyka weryfikuje wiedzę i umiejętno-

ści. Dlatego też nauczyciel chcąc dobrze spełnić swoją misję, jaką niewątpliwie jest
jego praca musi odnale

źć lub wykształcić w sobie umiejętności selekcjonerskie.

33

S. Kwiatkowski: Oczekiwania spo

łeczne wobec nauczycieli – w kierunku szlachetnej utopii. „Nowa

Szko

ła” 2006, nr 8, s. 36