DZIEJE MUNDURU LE

Ś

NIKA [LE

Ś

NEGO]

Mundur od blisko 200 lat towarzyszy codziennemu trudowi le

ś

ników, b

ę

d

ą

c tak mocno

powi

ą

zany ze specyfik

ą

le

ś

nego zawodu wyodr

ę

bnia t

ę

grup

ę

zawodow

ą

na tle innych

ś

rodowisk pracowniczych.

Mundur le

ś

ny kształtuje wizerunek firmy >Lasy Pa

ń

stwowe<, całego

ś

rodowiska zawodowego

le

ś

ników i pracowników le

ś

nictwa. Jako swoisty symbol - pozwala z łatwo

ś

ci

ą

zidentyfikowa

ć

le

ś

ników, którzy s

ą

odbierani w opinii społecznej, jako ludzie uczciwi i pracowici, dysponuj

ą

cy

rozległ

ą

wiedz

ą

przyrodnicz

ą

i techniczn

ą

, jako ci, którzy s

ą

gospodarzami i obro

ń

cami

wielkiego narodowego dobra jakim s

ą

lasy i ojczysta przyroda.

Mundur jest symbolem słu

ż

by Narodowi, swoistej misji, jak

ą

jest ci

ęż

ka i odpowiedzialna

praca całych pokole

ń

le

ś

ników.

Historia polskiego, narodowego munduru le

ś

nego si

ę

ga czasów Królestwa Polskiego

(Kongresowego) - wówczas to car Rosji i król Polski Aleksander I pragn

ą

c stworzy

ć

oddan

ą

dla domu panuj

ą

cego elit

ę

notabli, wydał dekret ustanawiaj

ą

cy mundur le

ś

ny i podnosz

ą

cy

status Administracji Le

ś

nej Rz

ą

dowej do rangi Królewskiego Korpusu Le

ś

nego.

Odt

ą

d, a

ż

po czasy nam współczesne polscy le

ś

nicy nosz

ą

mundury z haftem srebrnym, który

wyobra

ż

a li

ś

cie d

ę

bowe i

ż

oł

ę

dzie.

W dniu 1(13 - wg stosowanego wówczas w Rosji starego stylu kalendarza) grudnia 1819 roku
ujrzał

ś

wiatło dzienne dekret ustanawiaj

ą

cy polski mundur le

ś

ny - data ta jest cezur

ą

dziejów

narodowego le

ś

nego uniformu. Po raz pierwszy okre

ś

lono tu - tak szczegółowo - wzory

dystynkcji słu

ż

bowych, krój i barw

ę

stroju le

ś

nika, który zachował polsk

ą

narodow

ą

symbolik

ę

.

W podniesieniu statusu Administracji Le

ś

nej Rz

ą

dowej w Królestwie do rangi Królewskiego

Korpusu Le

ś

nego (KKL) mo

ż

na niew

ą

tpliwie dopatrywa

ć

si

ę

analogii do istniej

ą

cego

współcze

ś

nie Pa

ń

stwowego Gospodarstwa Le

ś

nego Lasy Pa

ń

stwowe, przyjmuj

ą

c to

wydarzenie za pocz

ą

tek formalno-prawnego wyodr

ę

bnienia słu

ż

by le

ś

nej w oddzieln

ą

gał

ąź

administracji pa

ń

stwowej. Przyj

ę

te tu rozwi

ą

zania miały charakter prekursorski, słu

żą

c

przykładem dla organizacji administracji le

ś

nej Imperium Rosyjskiego. Imperialny Korpus

Le

ś

ny w Rosji powołany został dopiero w 1837 roku, a podwaliny rosyjskiego ustawodawstwa i

administracji le

ś

nej przygotował nie kto inny - ale wła

ś

nie Ludwik Plater, do

ś

wiadczony le

ś

nik

stoj

ą

cy na czele administracji le

ś

nej Królestwa a

ż

do wybuchu Powstania Listopadowego. To

z jego dorobku i do

ś

wiadcze

ń

polskich le

ś

ników czerpali Rosjanie, organizuj

ą

c podstawy

własnej administracji le

ś

nej, oraz przyodziewaj

ą

c swoich le

ś

ników we wzorowane na

mundurach Królewskiego Korpusu Le

ś

nego: >mundury z haftem srebrnym na kołnierzu i

r

ę

kawach, wyobra

ż

aj

ą

cym li

ś

cie d

ę

bowe i

ż

oł

ę

dzie<.

Powołany przez Aleksandra I Królewski Korpus Le

ś

ny podzielony został na osiem klas

słu

ż

bowych (ka

ż

dej z nich przyporz

ą

dkowano odpowiedni mundur), do których nale

ż

eli

pierwotnie:

Klasa I

a) minister prezyduj

ą

cy w Komisji Rz

ą

dowej Przychodów i Skarbu,

b) dyrektor jeneralny Lasów Rz

ą

dowych i nadle

ś

ny naczelny Lasów Rz

ą

dowych;

Klasa II

nadle

ś

ni jeneralni Lasów Rz

ą

dowych;

Klasa III

a) nauczyciele Szkoły Le

ś

nictwa,

b) referent, sekretarz, nadrachmistrz w Wydziale Lasów w Komisji Rz

ą

dowej Przychodów i

Skarbu;

Klasa IV

a) asesorowie nadle

ś

ni,

b) nadle

ś

ni,

c) sekretarze le

ś

ni;

Klasa V

a) nadle

ś

niczowie,

b) miernicy le

ś

ni,

c) urz

ę

dnicy le

ś

ni biurowi w Komisji Rz

ą

dowej Przychodów i Skarbu nieuj

ę

ci w klasie trzeciej;

Klasa VI

a) podle

ś

ni

b) uczniowie Szkoły Le

ś

nictwa;

Klasa VII

stra

ż

nicy;

Klasa VIII

strzelcy le

ś

ni.

Przekształcenia administracyjne do jakich doszło w kolejnych latach po wydaniu >dekretu
mundurowego< spowodowały,

ż

e powstało szereg nowych stanowisk słu

ż

bowych, nie

zmieniono jednak rozporz

ą

dze

ń

mundurowych - przyporz

ą

dkowuj

ą

c nowe stanowiska

słu

ż

bowe do istniej

ą

cych dot

ą

d o

ś

miu klas mundurowych Królewskiego Korpusu Le

ś

nego w

sposób nast

ę

puj

ą

cy:

Klasa I: a) minister prezyduj

ą

cy w Komisji Rz

ą

dowej Przychodów i Skarbu, b) dyrektor

jeneralny Lasów Rz

ą

dowych, c) nadle

ś

ny naczelny;

Klasa II: a) nadle

ś

ni jeneralni, b) inspektor w

ę

glarstwa;

Klasa III: a) naczelnicy wydziału lasów w KRzPiS i kom. wojew., b) naczelnicy sekcji w KRzPiS
i kom. wojew., c) profesorowie Szkoły Szczególnej Le

ś

nictwa;

Klasa IV: a) asesorowie nadle

ś

ni, b) nadle

ś

ni, c) komisarze le

ś

ni, d) inspektorzy magazynu

drzewa, d) podinspektorzy w

ę

glarstwa;

Klasa V: a) nadle

ś

niczowie, b) adiunkci kl. I sekcji technicznej, c) mierniczowie le

ś

ni, d)

urz

ę

dnicy linii biurowej nie obj

ę

ci w kl. III, e) kontroler magazynu drzewa, f) łowczy, g)

sekretarz sekcji le

ś

nej przy komisji wojewódzkiej i przy inspektoracie w

ę

glarstwa;

Klasa VI: a) podle

ś

ni, b) podłowczowie, c) pisarze przy urz

ę

dach le

ś

nych, d) pisarze przy

magazynie drzewa, e) adiunkci le

ś

ni kl. II sekcji technicznej, f) uczniowie szkoły le

ś

nej;

Klasa VII stra

ż

nicy;

Klasa VIII strzelcy le

ś

ni.

W omawianym okresie struktura Lasów Rz

ą

dowych Królestwa Polskiego przedstawiała

nast

ę

puj

ą

c

ą

konstrukcj

ę

- central

ę

administracji le

ś

nej stanowiły:

- Dyrekcja Jeneralna Lasów w Komisji Przychodów i Skarbu Królestwa (tzw. >Urz

ę

dnicy

Steruj

ą

cy<), nale

ż

eli tu: minister prezyduj

ą

cy w Komisji Rz

ą

dowej Przychodów i Skarbu

(stanowisko to piastowali nast

ę

puj

ą

cy kolejno po sobie: Tadeusz Matuszewicz, Marcin

Badeni, Jan W

ę

gle

ń

ski, Franciszek Xawery ks. Drucki-Lubecki), dyrektor jeneralny-radca

stanu Ludwik hr Plater, nadle

ś

ny naczelny - Juliusz baron Brincken (od 1818 roku);

-Wydział Lasów w Komisji Rz

ą

dowej Przychodów i Skarbu, składaj

ą

cy si

ę

z: referenta,

nadrachmistrza, rachmistrza, sekretarza, sekretarza tłumacza, podsekretarza i dziennikarza.
Terenow

ą

administracj

ę

le

ś

n

ą

sprawowało 8. komisji wojewódzkich, w składzie których zarz

ą

d

lasów spoczywał w r

ę

kach nadle

ś

nych jeneralnych i 1 lub 2 asesorów nadle

ś

nych.

Podstawow

ą

jednostk

ę

organizacyjn

ą

stanowiły le

ś

nictwa (których ilo

ść

nie była liczb

ą

stał

ą

) i

np. w 1818 roku było ich ł

ą

cznie 80. Na czele le

ś

nictw stali nadle

ś

niczowie, a wyj

ą

tkowo

nadle

ś

ni lub lub nadle

ś

ni jeneralni honorowi (np. w le

ś

nictwie Sokolniki, obecnie Łódzka

Dyrekcja Lasów), którym do pomocy byli przydani podle

ś

ni (1 lub 2). Le

ś

nictwa dzieliły si

ę

na

stra

ż

e (w ró

ż

nej liczbie: od 2 (np. le

ś

nictwo Stulno w województwie podlaskim), a

ż

do 13 (w

le

ś

nictwach: Ostroł

ę

ka - województwo płockie i Kupiszki - województwo augustowskie), gdzie

dozór pełnili stra

ż

nicy i strzelcy. Do ko

ń

ca lat 20. tych XIX w., a wi

ę

c do momentu wybuchu

Powstania Listopadowego funkcjonowało 71 urz

ę

dów le

ś

nych; ponadto istniały tzw.

administracje oddzielne:

Inspektorat (Dozór) W

ę

glarstwa (w województwach sandomierskim i krakowskim)

nadzoruj

ą

cy wypał w

ę

gla drzewnego na potrzeby hutnictwa - skład osobowy: inspektor,

sekretarz, podinspektorzy (objazdów: starachowickiego i samsonowskiego);

Dozór Rz

ą

dowego Magazynu Drzewa i Innych Płodów Le

ś

nych w Warszawie - skład

osobowy: inspektor, kontroler, pisarz magazynu na Bugaju, pisarz magazynu na Solcu oraz 2
stró

ż

ów;

Mazowiecki Królewski Urz

ą

d Łowów pod Skierniewicami - skład osobowy: łowczy, pisarz, 3

podłowczych (podłowiectwa w Rudzie, Skierniewicach,

Ś

wi

ę

tych Laskach), 6 stra

ż

ników i

strzelców;

Szkoła Szczególna Le

ś

nictwa, na któr

ą

składały si

ę

: Szkoła Teoretyczna w Warszawie i

Szkoła Praktyki Ni

ż

szej w Le

ś

nictwie Bodzentyn. Odr

ę

bny status posiadały:

Administracja Lasów Suprymowanych i Duchownych i Lasy Komunalne - kierowane przez
Komisj

ę

Rz

ą

dow

ą

Wyzna

ń

i O

ś

wiecenia Publicznego ( gdzie tzw. Dozór Zwierzchni

sprawowali - nadle

ś

ny jeneralny, asesor i pisarz, a obejmowała ona ł

ą

cznie 6 urz

ę

dów

le

ś

nych);

Administracja Lasów Górniczych - podlegaj

ą

ca Wydziałowi Górniczemu Komisji Rz

ą

dowej

Spraw Wewn

ę

trznych.

Urz

ę

dników le

ś

nych dzielono na oficjalistów >linii administracyjnej< (klasy od I do VII) oraz >

linii biurowej i naukowej< (klasa III oraz wymienieni w pkc. c urz

ę

dnicy zaliczeni do klasy V

KKL) - ł

ą

cznie stanowili oni le

ś

ny korpus oficerski, a poszczególne stopnie słu

ż

bowe miały

swe odpowiedniki w stopniach oficerskich Wojska Polskiego. Osobn

ą

grup

ę

KKL stanowili >

oficjali

ś

ci strzeg

ą

cy< [stra

ż

le

ś

na] (klasy VII i VIII) - gdzie (wg Połuja

ń

skiego): >stra

ż

nicy, byli

to ci spo

ś

ród strzelców, którzy wyró

ż

niali si

ę

wzorow

ą

i długoletni

ą

słu

ż

b

ą

<. Półoficjalnym

organem Królewskiego Korpusu Le

ś

nego stał si

ę

>Sylwan< - redagowany przez Juliusza

barona Brinken nadle

ś

nego naczelnego Lasów Rz

ą

dowych Królestwa Polskiego oraz Hipolita

Stefana Franciszka Cieleckiego naczelnika Sekcji Technicznej Wydziału Lasów w Komisji
Rz

ą

dowej Przychodów i Skarbu. Publikowane we

ń

były m. in. bie

żą

ce akty prawne tycz

ą

-ce

si

ę

lasów i le

ś

nictwa. Ze wzgl

ę

du na wysoki poziom zamieszczonych tam tekstów

(poruszaj

ą

cych rozmaite problemy gospodarstwa le

ś

nego) >Sylwana<;

ś

miało nazwa

ć

mo

ż

na

encyklopedi

ą

le

ś

n

ą

swoich czasów. Rol

ę

almanachu słu

ż

by le

ś

nej, zawieraj

ą

cego kalendarz,

porady gospodacze i łowieckie, wreszcie rokroczny wykaz stanu osobowego KKL spełniał
dodatek do >Sylwana< - >Rocznik Korpusu Le

ś

nego Królestwa Polskiego<.

W my

ś

l cytowanego wcze

ś

niej dekretu mundurowego wydanego przez Aleksandra I,

oficjalistom le

ś

nym zaliczonym do tzw. >klas oficerskich<, a wi

ę

c od I do VI - przysługiwały:

1. Mundur wielki, ustalony wg jednakowego kroju dla wszystkich klas tej grupy - a składaj

ą

cy

si

ę

z:

a) fraka mundurowego w kolorze ciemnozielonym z kołnierzem stoj

ą

cym - tej barwy co i

mundur (spi

ę

tym z przodu na haftki), zapinanego na jeden rz

ą

d guzików, z mankietami i

klapkami nad kieszeniami równie

ż

koloru ciemnozielonego (mankiety całe), z zawini

ę

tymi

połami barwy munduru, wyko

ń

czonego wypustk

ą

jasnozielon

ą

, opatrzonego siedemnastoma

guzikami z Polskim Orłem (9 z przodu, po 3 pod klapkami kieszeniowymi oraz 2 w stanie), ze

ś

ci

ę

tym prosto dolnym brzegiem (w pasie) kryj

ą

cym koszul

ę

i kamizelk

ę

;

b) kapelusza stosowanego tej barwy co mundur, bez pióra; ze srebrnymi kutasami
zwieszaj

ą

cymi si

ę

na rogach kapelusza, opatrzonego na wzór stosowanych w wojsku oznak

generalskich srebrnym bulionowym kordonem uło

ż

onym na białej kokardzie i zapi

ę

tym na

guzik z tłoczonym na

ń

Orłem Białym - dla klasy I; za

ś

dla pozostałych klas KKL - kordonem z

gładkiego srebrnego galonu, równie

ż

zapi

ę

tym na guzik mundurowy;

c) spodni gładkich wpuszczanych w buty;

d) butów oficerskich półpalonych zachodz

ą

cych ponad kolana. Mundur wielki wyst

ę

pował w

dwu wersjach: jako mundur galowy (

ś

wi

ą

teczny) - do którego przysługiwały spodnie w kolorze

białym; oraz powszedni (podstawowy) - do którego noszono spodnie ciemnozielone.

Oficerowie le

ś

ni (za wyj

ą

tkiem uczniów Szkoły Szczególnej Le

ś

nictwa) wyst

ę

powali przy

szpadzie (szpada płaska z r

ę

koje

ś

ci

ą

metalow

ą

biał

ą

, ławka za

ś

i gałka z metalu

ż

ółtego,

felcech srebrny). Oficjalistom linii administracyjnej, a wi

ę

c zaliczonym do klas I, II, IV,

cz

ęś

ciowo V oraz VI, a tak

ż

e oficjalistom strzeg

ą

cym (kl. VII i VIII) przysługiwały ostrogi

srebrne, na sprz

ą

czki zapinane. Urz

ę

dnicy linii biurowej nie nosili ostróg. Ró

ż

nica stopni

zaznaczona była:

-za pomoc

ą

kordonu na kapeluszach (o czym ju

ż

wspomniałem);

-w epoletach wykonanych w formie grubego skr

ę

conego srebrnego bulionu, przypi

ę

tego na

mały srebrny guzik:

dla klas I i II >na ka

ż

dem ramieniu<,

dla klasy IV >ieden bulion na prawem ramieniu, taki iak przepisany dla klassy pierwszey<,

pozostali urz

ę

dnicy le

ś

ni nie posiadali epoletów;

- w hafcie na kołnierzu, mankietach i klapkach kieszeniowych, którego głównym motywem
były gał

ą

zki d

ę

bu z >li

ś

ciami i

ż

oł

ę

dziami< - symbol trwało

ś

ci i mocy, mitologiczne

ś

wi

ę

te

drzewo Słowian.

2. Mundur mały (codzienny) - na który składały si

ę

, cyt.: >surdut mundurowy z takiego

ż

sukna

co i mundur, z wypustk

ą

iasnozielon

ą

i guzikami mundurowemi, tudzie

ż

do munduru

pantaliony szare na bóty z lampasem zielonym i fura

ż

erka ciemnozielona<.

3. Vicemundur (który przysługiwał dla klas od I do V) - był nim mundur przepisany dla klasy VI
KKL [tj. bez haftów], nie posiadał on >bulionów, które officyali

ś

ci nosi

ć

powinni podług

przepisów i klassy wła

ś

ciwey<.

4. Płaszcz, który miał dla wszystkich klas jednakowy wzór: wykonany był z szarego sukna, ze
stoj

ą

cym jasnozielonym kołnierzem.

Znamiennym było,

ż

e mundur le

ś

ny tego okresu - podobnie jak mundur wojskowy - zachował

polsk

ą

symbolik

ę

narodow

ą

. Oficjalnym godłem Królestwa był czarny dwugłowy orzeł carski z

polsk

ą

tarcz

ą

herbow

ą

na płaszczu gronostajowym umieszczon

ą

na jego piersiach -

tymczasem godłem wojskowym pozostał sam Orzeł Biały identyczny jak w czasach
napoleo

ń

skich, umieszczony bez regaliów na tarczy amazonek i taki te

ż

orzeł,ale bez tarczy

znalazł si

ę

na guzikach mundurów oficerów le

ś

nych: >guziki białe z Polskim Orłem< (guziki

oficjalistów strzeg

ą

cych były gładkie, bez orła). Polski Orzeł umieszczony był równie

ż

na

guziku spinaj

ą

cym kordon na kapeluszach oficerów le

ś

nych; ponadto Orły Białe niew

ą

tpliwie

zdobiły równie

ż

wyko

ń

czenia felcechów, ponad chwastami (zachowany materiał

ikonograficzny nie pozwala stwierdzi

ć

tego z cał

ą

pewno

ś

ci

ą

, lecz wskazuj

ą

na to analogie

munduru wojskowego); równie

ż

na czakach (czyli kaszkietach), stanowi

ą

cych nakrycie głowy

strzelców i stra

ż

ników le

ś

nych oraz na klamrach przy pendencie i na ładownicach znajdowały

si

ę

Białe Polskie Orły. Zasady noszenia mundurów przez le

ś

ny korpus oficerski okre

ś

lono

nast

ę

puj

ą

co, cyt.: >Urz

ę

dnicy le

ś

ni obowi

ą

zani s

ą

nosi

ć

mundur ile razy s

ą

w pełnieniu

obowi

ą

zków swoich i kiedy si

ę

Zwierzchnikom przedstawiay

ą

, wyi

ą

wszy Professorów,

Urz

ę

dników linii Biórowey i uczniów Szkoły Le

ś

ney, którzy tylko w dni galowe do noszenia

munduru s

ą

obowi

ą

zani<. Zasady mundurowe tego okresu były wi

ę

c precyzyjne i szczegółowo

dopracowane. Mundury charakteryzowały si

ę

ciekaw

ą

symbolik

ą

(której podstawowe

elementy: motyw li

ś

ci d

ę

bu i

ż

oł

ę

dzi - przetrwał do dzi

ś

w polskiej le

ś

nej symbolice

mundurowej). Mundur ów, aczkolwiek odpowiadał charakterystycznej dla swej epoki
rozbudowanej stylistyce - to jednak zachowywał umiar, pozostaj

ą

c stosunkowo prostym i

praktycznym w u

ż

yciu.

(UWAGA!
W niniejszym opracowaniu zachowano oryginaln

ą

XIX-wieczn

ą

pisowni

ę

cytatów.)

Ź

ródło:

Fragment Leszek S. Pr

ę

cikowski ,,Ludzie lasu i ch mundur".