WYKŁADY Z PSYCHOLOGII

Poradnictwo I 2000/2001

PROCESY EMOCJONALNE

1.

Co to jest EMOCJA? - jest to reakcja człowieka na otoczenie, która odzwierciedla
jego stosunek do tego otoczenia. Emocje są wyrazem stosunku człowieka do rze-
czywistości i świata. Poprzez emocje człowiek wyraża swoją ciekawość do świata,
niechęć, obawę przed światem. Poprzez emocje człowiek przeżywa rzeczywistość.
Dzięki procesom poznawczym odpowiadamy na pytanie "co to jest? Z czego się
składa, kształtuje mój indywidualny stosunek.

a)

cechy emocji (opisujące)

-

znak

-

treść

-

natężenie

ZNAK

•

dodatnie (pozytywne)

-

zadowolenie

-

satysfakcja

-

radość

•

negatywne (ujemne)

-

gniew

-

złość

-

agresja

Dzielimy wg biegunów PRZYJEMNOŚĆ - PRZYKROŚĆ.
Takiego podziału dokonał Wundt. Do tej pory odwołujemy się do klasyfikacji
Wundta. W rzeczywistości człowiek ma mieszane uczucia.

Jakich emocji doznaje człowiek gdy ogląda dreszczowiec:
-

gdyby to był strach, odeszlibyśmy od telewizora (jest to lęk + ciekawość).

-

gdzie się kończy lek a zaczyna ciekawość

-

ż

ycie emocjonalne człowieka jest bardzo złożone (mieszane)

-

gdzie kończy się przyjaźń, a zaczyna nienawiść, miłość i zazdrość

Miłość jest emocją najsilniejszą na biegunie pozytywnym, zazdrość jest na prze-

ciwnym biegunie najsilniejsza.

Jest to trudna klasyfikacja, pojawiły się więc nowe.

INTELIGENCJA EMOCJONALNA - zdolność do sprecyzowania i określenia
własnych stanów emocjonalnych. Człowiek jest w stanie zrozumiec innych i ich stan
emocjonalny; jest w stanie określić jakie emocje przeżywa w danej sytuacji i zrozu-
mieć innych w różnych sytuacjach emocjonalnych. Inteligencja emocjonalna - to
czynnik skuteczności, który warunkuje i determinuje jakość, skuteczność, efektyw-
ność stosunków interpersonalnych i warunkuje relacje w społeczeństwie. Obecnie
mówi się w psychologii, że ten poziom inteligencji określa fakt współpracy ludzi w

zespołach. Inteligencja emocjonalna jest przydatna u ludzi związanych z praca emo-
cjonalną (lekarz, psycholog, pedagog).

Człowiek, który jest w stanie zrozumieć własny6 stan emocjonalny ma również moż-
liwość kontroli własnych sytuacji, musi określić jakie emocje przeżywa; jeżeli to ro-
zumie, to potrafi je opanować. Człowiek zastanawia się dlaczego ma empatię w sto-
sunku do człowieka - czy jest to może rywalizacja? Człowiek rozumie emocje in-
nych osób i jest w stanie dostosować się do nastrojów emocjonalnych innych osób.
Mówimy o zdolnościach zrozumienia stanów emocjonalnych innych osób czyli tzw.
EMPATII. Inteligencja kształtuje się stopniowo, od zdolności (inteligencji ogólnej)
np. empatia - dziecko w 2-4 lat nie jest w stanie zrozumieć, że rodzic jest smutny i
nie może mu czytać - czyli jego poziom jest niski lub nie ma go. Musi rozwijać się
najpierw ogólny rozwój inteligencji.

TREŚĆ

Lista emocji człowieka jest listą otwartą (jest ich nieskończenie wiele, tyle ile jest
przymiotników):

Dwa bieguny:

Przykre: lek, agresja, złość, gniew, żal, poczucie winy, wstyd

Radosne: miłość, radość, satysfakcja

NATĘśENIA

o wysokim stopniu natężenia

o słabszym stopniu

natężenia

gniew, miłość

np. niezadowolenie,

sympatia

zainteresowanie

W czym przejawiają się stany emocjonalne? Jakie są zewnętrzne przejawy emocji,
uczuć?

Np. skrajne niezadowolenie - wyraz twarzy, mimika - jest jednym z podstawowych
czynników odzwierciedlenia stanu emocjonalnego, ale nie odzwierciedla w sposób
jednoznaczny (człowiek się maskuje, można być uśmiechniętym, ale niezadowolo-
nym)

- ruchy ciała, pantomimika.

Stany emocjonalne odzwierciedlają nam stany fizjologiczne np. egzamin - zmiany
tętna, temp. ciała

Stany psychiczne znajdują swoje odzwierciedlenie w parametrach fizjologicznych.
W psychologii istniał i będzie istnieć problem: co jest pierwotne, a co wtórne? Czy
stany emocjonalne pociągają stany fizjologiczne, czy stany fizjologiczne pociągają
stany emocjonalne?

Stany emocjonalne są wtórne w stosunku do zmian fizjologicznych (Jones, Lange).
Teoria, że stany fizjologiczne były najpierw, np. dziecko widzi dzikiego psa, za-
czyna uciekać, podnosi się ciśnienie krwi i ono powodu lęk, była mocno skryty-
kowana np. łzy są wyrazem smutku, ale dać cebulę człowiekowi - też będzie płakał.

Cammon - druga teoria, która twierdzi, że są pierwotne najpierw stany psychiczne, a
wtórne są stany fizjologiczne. Teoria psychologiczna ma większe uznanie niż fizjo-

logiczna, ale fizjologiczna też ma swoje uzasadnienie, np. leki psychotropowe - wy-
wołują uczucie zadowolenia.

Stany emocjonalne najczęściej doznawane przez człowieka:

LĘK - istnieją różne klasyfikacje lęku; jest to uczucie negatywne, które pojawia się

w takiej sytuacji, gdzie człowiek nie ma pełnej informacji (lęk przed nieznanym).

Lęk przed nieznanym, jest genetycznie uwarunkowany, wszystko jest nieznane
przed rzeczywistością. W dorosłym życiu lęk wywoływany z powodu braku peł-
nej informacji. Dziecko ma lęk przed ciemnością, boi się nie tyle ciemności, ile
uważa, że matka może zniknąć. Jest to zrozumiałe, bo dziecko nie myśli logicz-
nie. Ciemność dla dziecka i dorosłego jest taka sama, ale dziecko dodatkowo
uważa, wraz ze zgaszeniem światła znika matka.

Lęk przed wodą - nie przed samą substancją, ale przed przestrzenią bez granic;
jest to związane z niskim poziomem inteligencji i rozwoju.

Lęk bezprzedmiotowy (niepokój wewnętrzny).

AGRESJA - uczucie, które często występuje u ludzi, nasilenie jej w obecnych cza-

sach wzrasta.

Wg szkoły Freuda - jest to zjawisko wrodzone, z którym się rodzimy. Agresja
jest przejawem popędu śmierci, czyli dążenie do samounicestwienia. Jest to wro-
dzony instynkt, na który człowiek nie ma wpływu. Agresja może być skierowana
na samego siebie - autoagresja - może mieć bodźce pozytywne, dobra złość - sku-
pienie się na treści, mobilizacji. Agresja w obronie własnej, to zjawisko pozytyw-
ne, które pełni funkcję obronną.

C. Lorenz, w książce "Tak zwane zło" - człowiekiem kierują podstawowe, wro-
dzone instynkty np. instynkt pożywienia, instynkt agresji.

Inny nurt przyjmuje szkoła psychologiczna Bandury; mówi, że agresja jest
zjawiskiem nabytym, czyli uczenia się form zachowania innych ludzi. Człowiek
próbuje naśladować te formy zachowania. Czyli następuje modelowanie agresji
osoby dorosłej (osoby znaczącej czyli bliskiej mu osoby). Proces modelowania
można zmienić poprzez kary i nagrody. Modelowanie postępowania osoby zna-
czącej (agresja) plus wzmacnianie tego przez chwalenie równa się występowanie
agresji u dziecka. Ale ta teoria naśladowania nie zawsze występuje - wręcz prze-
ciwnie dziecko stawia wyraźny opór przeciwko postępowaniu rodziców. Wg be-
hawioryzmu ta koncepcja ma zalety jak i wady.

Dollard - Müller - agresja jako reakcja na niepowodzenie, frustracja.

Każda z tych teorii ma prawo istnienia i wyjaśnia przyczynę zachowania.

FRUSTRACJA - jako kategoria psychologiczna, w której opisujemy stany emocjo-

nalne. Jest to stan emocjonalny, który człowiek przeżywa w sytuacjach, gdzie nie
jest w stanie osiągnąć zamierzonego celu. Gdy na drodze do tego celu występuje
pewna przeszkoda. Jest to stan rozczarowania, jest to sytuacja, gdy na drodze do
celu nie możemy osiągnąć sukcesu. To co człowiek przeżywa nazywamy frustra-
cją.

Teorię frustracji opracował Rosenzweig (amerykański psycholog) - człowiek re-
aguje na porażki, wyróżnia 3 sposoby reakcji na frustrację:

- reakcja na zewnątrz – człowiek obwinia inne osoby

- agresja

reakcja do wnętrza – człowiek obwinia samego siebie (autoagresja) – czę-

sto towarzyszy temu poczucie winy

bagatelizowanie – człowiek myśli w kategoriach „nic takiego się nie stało”,
realizuje wartość tego znaczenia, przypisuje porażce mniejsze znaczenie.

Która sytuacja jest korzystniejsza?

Rozwojowo jest korzystniejsza sytuacja obwiniania samego siebie, jeśli wi-

dzimy swój błąd to myślmy jak go rozwiązać. Jest to paradoks rozwoju – on kosz-
tuje. Jeśli winę przerzucamy na kogoś, stoimy w miejscu, bo następnym razem
popełniamy ten sam błąd. Kosztem rozwoju jest wstawanie o 6

00

, 7

00

, ale przyj-

mujemy to i to jest cena naszego rozwoju. Każde działanie jest związane z kosz-
tami emocjonalnymi i fizycznymi. Sytuacja obwiniania świata jest pozornie ko-
rzystniejsza samopoczuciowo, ale nie rozwijamy się.

STRES – kiedy pojawia się niepewność, określenie niepewnych sytuacji. Prekurso-

rem pojęcia był Hansselye, (będąc lekarzem), obserwując zachowania człowieka z
punktu widzenia lekarza. Obserwując zachowania pacjentów, ich różne dolegli-
wości, dopatrzył się identycznych objawów: trema, zmiana temp. ciała, wzrost
poziomu adrenaliny. Objawy te nie zależą od treści zagrożeń, ściślej – stwierdzo-
no, że istnieje zespół, syndrom, pewnych objawów, które można zaobserwować w
sytuacjach trudnych jako tzw. ogólny syndrom adaptacyjny = czyli stres.

Syndrom adaptacyjny – przystosowanie = adaptacja, jest procesem, celem,

którego jest utrzymanie i zachowanie równowagi między jednostką a otoczeniem.
Jednostka przystosowana do otoczenia sprosta wymaganiom otoczenia (z punktu
widzenia biologicznego). Organizm przystosowany do otoczenia jest zdrowy. Jak
zbadać, że człowiek jest zdrowy? Człowiek zdrowy ma równowagę (zbadać tem-
peraturę); kiedy zachoruje zmienia się równowaga. W momencie, kiedy równo-
waga zostaje zachwiana, organizm zaczyna walczyć z chorobą, odzwierciedle-
niem tej walki – sytuacja stresowa – podnosi się ciśnienie. Organizm ponosi kosz-
ty zwalczania sytuacji stresowych. Zespół adaptacyjny to próby przywrócenia
poprzedniej równowagi

Analizując stres jako proces, wyodrębniono 3 fazy rozwoju sytuacji stresowej:



reakcja na bodziec stresowy (stresowy) – szok stresowy (jest to ostre reagowanie or-
ganizmu na bodziec stresowy. Na tym etapie, człowiek, organizm próbuje odrzucić,
odizolować się od tego bodźca. Pierwsza reakcja na smutną wiadomość - (najmoc-
niejszym bodźcem stresowym jest śmierć bliskiej osoby) - utrata pracy, rozwód, eg-
zaminy, to próba odrzucenia stresu, człowiek mówi „nie”.



faza zwalczania (mobilizacji) – organizm próbuje ze wszystkich sił walczyć z sytu-
acją stresową. Koszty zwalczania charakteryzują się tym, że organizm próbuje wal-
czyć ze stresem



wyczerpanie emocjonalne – może być wysokie i prowadzić do tzw. chorób streso-
wych, człowiek musi się zrelaksować, odbudować swoje siły, wyczerpanie. W mo-
mencie, gdy tego relaksu nie ma, bodziec stresowy w dalszym ciągu działa, najlep-
szym relaksem jest sen, który pozwala odbudować swoją równowagę. Aby móc się
zrelaksować, nie należy palić papierosów, pić kawy – jest to następne obciążenie dla
organizmów. Na choroby stresowe narażony jest układ krążenia – choroby naczyń
krwionośnych – efekt długotrwałych stresów; układ trawienia – wątroba, woreczek
ż

ółciowy. Przyjęto, że choroby stresowe zależą od płci. U kobiet – układ trawienny,

u mężczyzn – układ krążenia. Zawał serca nie jest już rzadkością u kobiet, ponieważ
przyjęły one na siebie więcej obowiązków.

W psychologii został opisany typ człowieka narażonego na stres (odporność fizycz-
na, psychiczna) – Rosenman:

Typ A – jest mocno narażony stresem
Typ B – mniej narażony na sytuacje stresowe

Jak zachowuje się człowiek typu A?

√

Wysoki poziom motywacji

√

Wysokie zaangażowanie zawodowe

√

Dążenie do perfekcji

√

Człowiek próbuje wszystkie zadania wykonać jak najlepiej, jest przekonany, że nie
może popełnić błędu

√

Niewłaściwe podejście do czasu (narzekanie na jego brak); twierdzenie, że jest za
mało czasu, a w rzeczywistości przeznaczanie go na pracę lub myślenie o niej

√

Cechuje go nieustanna obawa, że nie sprosta swoim zadaniom.

√

śyje po to, aby pracować

√

Przeznaczony dla mężczyzn?

W latach 50–tych – zjawisko pracoholizmu – uzależnienie od pracy, brak czasu na
wszystko inne

Jak zachowuje się typ B?

√

Niski lub przeciętny poziom motywacji

√

niskie zaangażowanie zawodowe

√

obojętność

√

brak stawiania przed sobą wygórowanych celów

√

Pracuje po to, aby żyć.

To były początki nad badaniem stresu – koncepcja fizjologiczna, to, co przebiega na
poziomie fizjologicznym

Lazarus – zaproponował psychologiczną koncepcję stresu – koncepcja poznawcza.
Zwraca on uwagę, że natężenie stresu, zależy od indywidualnej oceny sytuacji trud-
nej. Zależy jak, dany, konkretny człowiek ocenia, wartościuje sytuację trudną. Jedna
i ta sama sytuacja może być dla jednostki X mniej znacząca, niż dla jednostki Y. Eg-
zamin – jest stresem, czyli subiektywnie determinuje pojawienie się stresu.
Jeżeli edukację widzi się jako jedyną drogę do samorealizacji – stres wzrasta.
Kiedy całe życie jest przyporządkowane tu i teraz, jeżeli od danej sytuacji zależy ca-
łe moje życie – stres się podwyższa.
Lazarus twierdził:
„natężenie stresu zależy od oceny sytuacji stresowej, są to tzw. mechanizmy co-
pingu – mechanizmy radzenia sobie ze stresem.
COPING może być czynny, aktywny, jest to przykład otwartych sposobów radzenia
sobie ze stresem i poszukiwanie metod zwalczania go w sobie. Próba poszukiwania
różnych informacji na rozwiązanie sytuacji trudnej, działa na zasadzie prób i błędów.
COPING może być bierny; jest to ciągłe mówienie o stresie, o trudnościach, pro-
blemach – narzekanie, nie podejmując konkretnych wysiłków.

Lazarus zwracał uwagę, że sposób radzenia sobie ze stresem, koszty radzenia sobie z
nim, zależą od oceny; można zmienić koszty radzenia sobie w sytuacjach stresowych
-poprzez zmiany nastawienia do sytuacji trudnej,
-poprzez przewartościowanie sytuacji stresowej – czyli tzw. refleksja czy ta sytu-
acja jest rzeczywiście tak trudna;
-poprzez zmianę nastawienia do sytuacji stresowej. Reguluje to koszty zwalczania
sytuacji stresowej.
Człowiek jest w stanie zmienić swoje nastawienie do rzeczywistości. Nie jesteśmy w
stanie zmienić świata obiektywnego, ale subiektywnie możemy to zrobić. Jeżeli każ-
dej sytuacji problemowej przypisuje znaczenie dogmatu – to przez takie przeżywanie
– wzrastają koszty. Człowiek musi regulować natężenie sytuacji stresowych, ustalić
co jest dla niego ważne, a co nie.

Stres staje się nieodzownym składnikiem życia ludzkiego. W latach 70-tych pojawiło
się nowe pojęcie (Freudenberg, Burnaut) WYPALIĆ SIĘ – przy analizowaniu za-
chowań różnych grup zawodowych i ich stresy związane z wykonywaniem zawodu.
Występuje tu pracownik – człowiek wypalony, tzw. pracownik socjalny – syndrom
bezsilnego pomocnika. Jest on powołany, aby pomagać innym ludziom. Człowiek,
która ma pomagać, sam potrzebuje pomocy. Wypalenie = wyczerpania – obejmuje
przede wszystkim zawody socjalne (pedagogiczne); ale także widzimy policjantów,
funkcjonariuszy straży pożarnej. Każdy zawód jest narażony na syndrom – nic nie
obciąża człowieka tak, jak inny człowiek. Co to za syndrom? Chodzi tu o wypalenie
emocjonalne (Freudenberg).
Maslach – opiniuje składniki wypalenia zawodowego, wyodrębnia 3 składniki:



notoryczne, ciągłe, niezadowolenie z pracy



wyczerpanie emocjonalne, którego przejawem może być oschłość, obojętność,

brak empatii



dehumanizacja pracy – stopniowe przejście od podmiotowego do przedmioto-

wego podejścia do ludzi, do tych, z którymi się pracuje, którymi się opiekuje,
czyli tzw. depersonalizacja – gdy człowiek przestaje traktować człowieka in-
dywidualnie, ale jak rzecz czy przedmiot pracy.

Natężenie tego syndromu zależy od:
- odporności organizmu, od tego jakie zasoby indywidualnej odporności ma człowiek
- indywidualnego nastawienia do wykonywanej pracy

Na pierwszych etapach ten syndrom rozwija się stopniowo.

Entuzjazm pracy, dawanie z siebie wszystkiego, zainteresowanie pracą, praca „na
pełnych obrotach”, częste zostawanie po godzinach – na tym etapie człowiekowi jest
dobrze. Korzystając ze wszystkich swoich zasobów, człowiek prowadzi do wypale-
nia zawodowego. Człowiek początkowo dobrze nastawiony do pracy, zmienia swoje
zachowanie.
Na dalszych etapach wypalenia, człowiek spóźnia się do pracy, wydłuża prze-
rwy, pojawia się tzw. kryzys gratyfikacji – człowiek oczekuje pewnej satysfakcji,
gdy daje z siebie wszystko i nie zostaje mu nic, na tym etapie występuje kryzys, nie
tylko w postaci materialnej, ważne jest tzw. wsparcie społeczne (pracując w zespole
ze strony kolegów, szefa); kryzys gratyfikacji prowadzi do całkowitej obojętności i
widzimy wręcz awersję, niechęć do pracy. Początkowo mocno uzależniony od pracy
– w miejsce uzależnienia od pracy przychodzi inne uzależnienie np. alkoholowe.
Można wyleczyć człowieka od jednego uzależnienia, ale w to miejsce pojawia się
inne uzależnienie.

U pracowników na ostatnim etapie występuje alkoholizm..

Sposoby zapobiegania:

☺

umiejętność, planowanie swojego czasu, potrafienie znalezienia czasu wolnego;

na co go przeznaczyć, oddzielić pracę od życia osobistego

☺

dozować własne zaangażowanie – w zależności od ważności problemu, człowiek

nie potrafi dozować swojego zaangażowania, ciągle pracuje na wysokich obrotach;
on realizuje poprzez określenia ważności problemów (nie rozwiązywać wszystkich
naraz problemów); wsparcie ze strony innych

☺

wsparcie – każdy człowiek ogranicza swoich przyjaciół, do tych, którzy uczą są

tej samej profesji. Ważny jest zespół dobrze spójny, sprawny, trzeba się razem
wspierać, aby się nie wypalić.