Koło Naukowe Ekonomistów SGGW

Tytuł: Czy obecnie działa prawo Malthusa?

Daniel Druzd

Wydział Nauk Ekonomicznych

Koło Naukowe Ekonomistów

2

Czy obecnie działa prawo Malthusa?

Tematem pracy jest teoria ludnościowa Thomasa Roberta Malthusa – pastora i ekonomisty

angielskiego. Została ona sformułowana w latach 1798 - 1803 w dziele Rozprawa o prawie

ludności i jego oddziaływaniu na przyszły postęp społeczeństwa. Składają się na nią dwa

twierdzenia. Pierwsze dotyczy przyrostu ludności i mówi, że przyrost ten przy braku ograniczeń

następuje w postępie geometrycznym, podwajając się co 25 lat. Drugie, dotyczące wzrostu ilości

środków żywnościowych, wskazuje, iż wzrost ten następuje w postępie arytmetycznym.

To biologiczna pułapka, z której ludzkość nigdy nie zdoła się uwolnić. Potencjał wzrostu populacji

jest nieskończenie większy niż zdolność ziemi do wytworzenia niezbędnej do jej utrzymania ilości

żywności.

1

Rys. 1. Postęp arytmetyczny i geometryczny

3

Źródło: opracowanie własne

Dzieło Malthusa powstało na gruncie obserwacji zjawisk zachodzących w Anglii końca

XVIII wieku. Anglia utraciła wówczas samowystarczalność w dziedzinie wyżywienia a gwałtowna

industrializacja i urbanizacja przyczyniły się do ogromnej nędzy najbiedniejszych warstw

społeczeństwa. Zaś bezpośrednią inspiracją do opracowania teorii była chęć polemiki

1

Malthus T. R., Rozprawa o prawie ludności i jego oddziaływaniu na przyszły postęp

społeczeństwa, De Agostini, Altaya, Warszawa 2003, s. 47, 48, 63.

z populacjonistyczną myślą ekonomiczną i polityczną, które znajdowały wówczas wielu

zwolenników.

Malthus w swojej teorii oparł się na przesłankach mówiących: że żywność jest konieczna

do istnienia człowieka oraz, że gatunek ludzki ma skłonność do niepohamowanego wzrostu

liczebnego. Wzrost ludności następuje zawsze, gdy zwiększają się środki utrzymania, dążąc tym

samym do granicy dostępności tych środków.

2

Rys. 2. Tempo wzrostu liczby ludności a tempo wzrostu produkcji żywności według

koncepcji T. R. Malthusa.

Źródło: Okólski Marek, Demografia : podstawowe pojęcia, procesy i teorie

w encyklopedycznym zarysie , SCHOLAR, Warszawa 2005, s. 205

4

Ogólnym przesłaniem teorii jest przeświadczenie o konieczności ograniczania wzrostu

demograficznego. Według Malthusa sama natura przywraca równowagę między ludnością

a żywnością przez tzw. „ograniczenia pozytywne” polegające na nasileniu umieralności związanej

z klęską głodu, epidemią lub wojnami. Ubóstwo jest zatem postrzegane jako represja przyrody,

która ma przeciwdziałać nadmiernemu wzrostowi populacji poprzez zwiększenie liczby zgonów.

Malthus uważał jednak, że ludy cywilizowane mogą zastąpić represje przyrody „ograniczeniami

prewencyjnymi” polegającymi na wstrzemięźliwości moralnej – późniejszym zakładaniu rodziny,

dobrowolnym powstrzymaniu się od posiadania potomstwa, szczególnie przez osoby nie mające

odpowiednich środków do życia.

3

Popierał także utrzymywanie płac na poziomie minimum

2

Okólski Marek, Demografia : podstawowe pojęcia, procesy i teorie w encyklopedycznym zarysie ,

SCHOLAR, Warszawa 2006, s. 205

3

Majdański Walenty, Planowanie zaludnieniem, Łomianki 2004, s. 28.

kosztów utrzymania. W jego założeniu bowiem podniesienie poziomu płac wywołuje wyższą

rozrodczość, a to znowu pociąga za sobą nacisk na ograniczoną podaż żywności. Rozrodczość osób

nie dysponujących odpowiednimi środkami utrzymania jest nadto przyczyną nędzy i bezrobocia.

4

Na przestrzeni dwóch wieków teoria Malthusa znajdowała wielu zwolenników wśród demografów,

ekonomistów, filozofów, socjologów i innych badaczy. Byli oni przedstawicielami dwóch nurtów:

maltuzjanizmu i neomaltuzjanizmu, które opowiadają się za ograniczeniem wzrostu ludności,

upatrując w nim główne źródło niestabilności w społeczeństwie. Maltuzjaniści są wierni

założeniom Malthusa. Neomaltuzjanizm natomiast wyrósł na gruncie teorii Malthusa

i maltuzjanizmu skorygowanych w świetle wiedzy XIX i XX wieku. Podstawową różnicą między

neomaltuzjanizmem a maltuzjanizmem jest sposób ograniczania wzrostu demograficznego.

Maltuzjaniści proponują środki „wstrzemięźliwości moralnej”, natomiast reprezentanci

neomaltuzjanizmu zalecają kontrolę urodzeń.

Neomaltuzjanizm odrodził się po II wojnie światowej w obliczu eksplozji demograficznej

w krajach mniej rozwiniętych. Pojawiały się publikacje, jak np. Granice wzrostu – raport dla Klubu

Rzymskiego z 1972r., rysujące wizję zagłady cywilizacyjnej i biologicznej. Wskazywano,

że niekontrolowany wzrost ludności spowoduje przekroczenie możliwości wyznaczanych przez

naturalne granice w skali globu ziemskiego, co niechybnie doprowadzi do katastrofy.

5

Katastroficzna wizja rozwoju ludzkości bulwersowała współczesnych Malthusowi

uczonych. Wielu wybitnych myślicieli podjęło polemikę z jego tezami tuż po ich ogłoszeniu.

W ciągu przeszło 200 lat wiele razy kwestionowano ich słuszność. Przeciwnicy teorii wskazywali

także na to, iż Malthus nie doceniał roli postępu technicznego we wzroście wydajności produkcji

rolnej. Już w pierwszej połowie XIX wieku dowodzono na podstawie doświadczeń wielu państw,

5

że wzrost produkcji w rolnictwie może następować dużo szybciej, aniżeli zakładał anglikański

duchowny. W drugiej połowie XIX stulecia również rozrodczość i przyrost naturalny stopniowo

zaczęły się obniżać. Z kolei, teoretycy socjalizmu zarzucali Malthusowi ukrywanie sprzeczności

kapitalizmu. Malthus bowiem za przyczynę ubóstwa uznał obiektywne prawo natury regulujące

wzrost liczby ludności, nie zwracając przy tym uwagi na stosunki panujące w kapitalizmie.

Weryfikacja teorii Malthusa w praktyce wypadła negatywnie. Malthus błędnie zakładał, że sprawa

rozmnażania się ludności to wyłączna funkcja popędu płciowego. Wzrost ludności często zależy

od innych czynników, jak na przykład światopoglądu czy osobistych upodobań. Malthus

nie przewidział, że w wyniku rozwoju cywilizacji w XX w. pojawi się nowy trend demograficzny -

wraz ze wzrostem dobrobytu spada dzietność.

4

Okólski Marek, Demografia : podstawowe pojęcia, procesy i teorie w encyklopedycznym zarysie ,

SCHOLAR, Warszawa 2006, s. 205

5

Meadows Donella H. i in., Granice wzrostu, PWE, Warszawa 1973, s. 200.

Tym samym tempo wzrostu światowej populacji nie jest stałe, a w dłuższym okresie obniża

się. W latach 1950-2000 średnioroczny przyrost naturalny świata wynosił 17,8 promila, w latach

2000-05 już tylko 12,4 promila, a według prognoz ONZ w latach 2000-50 populacja będzie rosła

w średniorocznym tempie 8,15 promila.

6

Rys. 3. Ludność świata w latach 1950 – 2050 – różne warianty

Źródło: Population Division of the Department of Economic and SociaI Affairs of the United

6

Nations Secretariat (2007). World Population Prospects. The 2006 Revision. Highlights.

New York: United Nations

Dalej, charakteryzujący ostatnie dwa wieki znaczny przyrost naturalny nie jest

spowodowany nagłym zwielokrotnieniem urodzeń. Przyczyny tego zjawiska leżą po stronie nauki

i cywilizacji. Rozwój medycyny, farmakologii i całego lecznictwa przyniósł znacznie

skuteczniejszą możliwość walki z chorobami. Nasilenie przyrostu naturalnego w niektórych

regionach, nie zostało zatem spowodowane zwiększeniem liczby urodzeń, ale spadkiem liczby

zgonów.

6

Population Division of the Department of Economic and SociaI Affairs of the United Nations

Secretariat (2007). World Population Prospects. The 2006 Revision. Highlights. New York: UN.

Gospodarczy rozwój ostatnich dwóch wieków nie potwierdził też pesymistycznych prognoz

Malthusa dotyczących potencjału rolnego. Wprowadzenie nowych metod uprawy, nowych

gatunków roślin, nawozów, środków ochrony roślin itd. spowodowało bardzo szybki wzrost

produkcji zbóż, a tym samym wzrost produkcji rolnej. Niezasadne okazały się też obawy, że w

przyrodzie występuje tendencja do wyczerpywania przez ludność wszelkich możliwych środków

utrzymania, co musi prowadzić do katastrofy ze względu na przyrost demograficzny. Okazało się,

że łączna produkcja żywności nadąża, nawet z nadwyżką, za szybkim wzrostem liczby

mieszkańców naszej planety. Dla przykładu - od roku 1950 do 2006 światowa produkcja zbóż

wzrosła ponad 3-krotnie. W tym czasie liczba ludności świata wzrosła nieco ponad 2,5-krotnie.

Argumentowano również, iż liczba ludności jest główną przyczyną głodu w świecie. Tymczasem

fale głodu w ostatnich dziesięcioleciach nie miały nic wspólnego z liczbą ludności. Eksperci

są zgodni co do tego, że owe fale głodu prawie bez wyjątku były spowodowane wojnami

domowymi i nieporządkami politycznymi i gospodarczymi.

7

Do uczonych podzielających taką

opinię należy z pewnością Amartya Kumar Sen, który dokładnie dwieście lat po opublikowaniu

teorii Malthusa dostał Nagrodę Nobla m.in. dlatego, że udowodnił fałszywość tej teorii. Według

Sena ubóstwo jest konsekwencją złego zarządzania gospodarką, a nie nadmiernej liczby ludności.

Odpowiadając na pytanie zawarte w temacie pracy należy zauważyć, że kilka pokoleń

po Malthusie – w niektórych rejonach świata, zwłaszcza w subsaharyjskiej Afryce nadal – jego

teoria znajduje częściowe potwierdzenie. Ludzie głodują, bo ich liczba jest duża i nadal się szybko

zwiększa, podczas gdy podaż żywności jest ograniczona i rośnie wolno albo wcale. Bowiem

rolnictwo, na którym opiera się gospodarka większości tych państw jest wysoce zacofane.

7

Dominuje tam niskotowarowe rolnictwo tradycyjne, a nakładający się na niską efektywność

rolnictwa szybki przyrost ludności pozwala sądzić, że kraje te tkwią w tzw. „maltuzjańskiej

pułapce”.

Podsumowując, wbrew teorii Malthusa, produkcja żywności rośnie szybciej niż populacja

świata. Ciągle jednak mamy do czynienia ze wzrastającą liczbą głodujących. Wg. Wally’ego Tynera

z uniwersytetu Purdue prawie połowa mieszkańców Ziemi żyje za mniej niż 2 $ dziennie. Jednak

większość głodujących żyje w krajach, gdzie żywności jest wystarczająco dużo, by nie występował

tam głód, ale pod warunkiem bardziej zrównoważonej dystrybucji surowców i żywności. Istotną

rolę odgrywa tutaj zatem polityka.

7

Majdański Walenty, Planowanie zaludnieniem, Łomianki 2004, s. 68.

Rys. 4. Two Dollars Per Day Poverty

Źródło: Tyner W., The Global Context for Agricultural Trade – Multilateral and Bilateral

8

Trade Negotiations.

Wielokrotnie krytykowane i dementowane faktami, tezy Malthusa są mimo wszystko ponownie

powtarzane z niezmienną stałością. Trzeba podkreślić, że wielkim dorobkiem Malthusa jest

zwrócenie uwagi następnych pokoleń badaczy na palące problemy związane z wyżywieniem

rosnącej populacji ludzkiej. Zapoczątkował on także badania nad demografią, analizowaniem jej

trendów, wreszcie powiązaniem demografii z ekonomią i problemami środowiska naturalnego.

Literatura

Majdański W., Planowanie zaludnieniem, Łomianki 2004.

Malthus T. R., Rozprawa o prawie ludności i jego oddziaływaniu na przyszły postęp społeczeństwa,

De Agostini, Altaya, Warszawa 2003.

Meadows Donella H. i in.. Granice wzrostu, PWE, Warszawa 1973.

Okólski Marek, Demografia : podstawowe pojęcia, procesy i teorie w encyklopedycznym zarysie ,

SCHOLAR, Warszawa 2006, s. 205

Population Division of the Department of Economic and SociaI Affairs of the United Nations

Secretariat (2007), World Population Prospects. The 2006 Revision. Highlights. New York: United

Nations.

Stankiewicz W., Historia myśli ekonomicznej, PWE, Warszawa 2007.

Tyner W., The Global Context for Agricultural Trade – Multilateral and Bilateral Trade

Negotiations (materiały z wykładu na WNE SGGW)

www.nbportal.pl/pl/np/bloki/.../historia_ekonomii_11

Zdrojewski E. Z., Demografia dla ekonomistów, Politechnika Koszalińska, Koszalin 2004.