Rodzina jako środowisko wychowawcze 

 
 

Rodzina – naturalne środowisko wychowawcze; jest tym składnikiem środowiska 

wychowawczego, który oddziałuje na jednostkę najdłuŜej, niekiedy przez całe jej Ŝycie. 
Rodzina stanowi jednak zarazem grupę społeczną, elementarną komórkę Ŝycie w 
społeczeństwie. Twórca socjologii August Comte uwaŜał rodzinę za najwaŜniejszą 
podstawową grupę społeczną, na której opiera się całe społeczeństwo. Niektórzy wiąŜą ideę 
ochrony rodziny głównie ze stanowiskiem Kościoła Katolickiego i jego pro rodzinną 
aktywnością. NaleŜy jednak dąŜyć do upowszechnienia przekonania, Ŝe sprawa rodziny jest 
sprawą wszystkich ludzi, gdziekolwiek by oni nie egzystowali na świecie – i to bez względu 
na to jaki wyznają oni światopogląd i religię. Lepsza lub gorsza egzystencja rodzinna wiąŜe 
się bezpośrednio z jakością ich Ŝycia oraz warunkuje w znacznej mierze stopień sprawności 
funkcjonowania społeczeństwa. Rodzina bardzo intensywnie uczestniczy w przemianach 
społecznych, ulega przemianom pod wpływem czynników zewnętrznych oraz w trakcie 
swych przemian sama wpływa modyfikująco na zewnętrzne układy społeczne, a wpływy te 
bywają niejednokrotnie bardzo istotne, znaczące, których nie sposób nie brać pod uwagę. 
Rodzina jest istotnym elementem społecznych interakcji, od sposobu i poziomu jej 
funkcjonowania wiele w społeczeństwie zaleŜy, moŜe ona kierować zarówno pozytywne i 
negatywne zjawiska w społeczeństwie jako całości. Rozwijająca się cywilizacja wywiera 
istotny wpływ na rodzinę. 
 

Zapoczątkowane w XIX w. procesy industrializacji i urbanizacji w sposób 

wszechstronny, totalnie zmieniły Ŝycie społeczeństwa w XX w. WzmoŜona industrialna 
produkcja podniosła wyraźnie stopę Ŝyciową ludności krajów wysoko i średnio rozwiniętych. 
Coraz liczniejsze rozrastające się instytucje potrzebowały coraz większej liczby coraz lepiej 
wykształconych pracowników i odpowiednio przygotowanych zawodowo. Co powodowało 
podnoszenie się poziomu wykształcenia i kultury społeczeństwa. Nastąpiła poprawa sytuacji 
zdrowotnej ludności wielu krajów i wydłuŜenia długości Ŝycia. Usprawnione zostało 
funkcjonowanie gospodarstw domowych, dzięki wprowadzeniu techniki                   
materialno – usługowej. Upowszechnienie się domowych środków przekazu informacji i 
kultury wpłynęło na tryb i styl Ŝycia rodzin. Zaznaczała się coraz bardziej emancypacja 
rodziny małej w stosunku do rodziny duŜej i szerszej familii. Malały więzi                  
rodzinno – sąsiedzkie, modyfikacjom podlegały więzi rodzinno – towarzyskie. W pierwszej 
połowie XX w. wzrosła znacznie liczba rozwodów, a w drugiej połowie XX w. proces ten 
nasilił się. Coraz częściej formowano tezę, Ŝe mamy do czynienia z kryzysem rodziny. 
 

W drugiej połowie XX w. dalszy intensywny rozwój nauki i techniki spowodował 

znaczące przeobraŜenia społeczno – ekonomiczne i kulturowe. Nauka stała się siłą wiodącą 
rozwoju technicznego i ekonomicznego a takŜe kulturowego i oświatowego. Wystąpił 
ogromny rozwój informatyki, komputery wkroczyły w większość dziedzin Ŝycia. Rozwinęły 
się potęŜne, ponadpaństwowe instytucje produkcyjne i usługowe torując drogę 
międzynarodowej integracji. Przepływ ludności odbywa się przewaŜnie z krajów mniej 
rozwiniętych i uboŜszych do krajów bardziej rozwiniętych. Wymieszania kulturowe 
zwiększają poczucie obcości w społeczeństwie. Narastają zagroŜenia ekologiczne, oraz 
zagroŜenia społeczne. Wynikają z rozluźnienia więzi społecznej i zmniejszonej kontroli 
społecznej, a takŜe ze strony rodziny. Sytuacja rodziny jest zróŜnicowana zaleŜnie od tego, 
czy jest ona zlokalizowana w rozwiniętym społeczeństwie postindustrialnym, czy średnio 
rozwiniętym podlegającym tylko pewnym wpływom wewnątrzkrajowym i zewnętrznym 
postindustrializmu. Ogromnie wzrosło zabezpieczenie zdrowotne członków rodzin. 
Medycyna zrobiła ogromne postępy, osiągając bardzo duŜą skuteczność leczenia. Opanowano 
choroby epidemiczne, przyśpieszono leczenie wielu chorób, rozpowszechniono transplantacje 
organów wewnętrznych, wzrosła skuteczność leczenia chorób nowotworowych. 

Rozpowszechniono system opieki nad chorymi. Zmalała śmiertelność kobiet w czasie 
porodów, a takŜe porodowa i poporodowa śmiertelność niemowląt. Rozwój medycyny 
przyczynił się do znacznego zmniejszenia przyrostu naturalnego, a w skali rodzin do 
zmniejszenia jej dzietności. 
 

W odniesieniu do kwestii narodowych dostrzec moŜna malejący patriotyzm. Ludzie 

coraz mniej skłoni są do poświęceń dla Ojczyzny i coraz mniej cenią poświęcenie innych. Są 
coraz mniej skłoni do wyrzeczeń w imię racji wyŜszych, coraz bardziej cenione są wartości 
słuŜące jednostce i własnej rodzinie. Narasta obojętność wobec miejscowych „akcji 
społecznych”. Jednostka jest coraz bardziej zainteresowana własnymi sprawami i sprawami 
swej rodziny. Dezintegrują się kręgi sąsiedzkie, maleje siła wspólnotowych więzi w 
większości kręgów towarzyskich – podobnie jak w kręgach koleŜeńsko – pracowniczych. 
Coraz więcej zdarza się przypadków nieliczenia się z innymi ludźmi w trakcie realizacji 
swych indywidualnych celów. Jednostka jest wolna i ma na celu jedynie interes indywidualny 
(własne dobro).  
 

Praca - do czasów pojawienia się produkcji przemysłowej zaistniały w rodzinie trzy 

istotne zmiany. W okresie preindustrialnym praca stanowiąca potrzebę utrzymania – 
wykonywana była na terenie domu rodzinnego. W okresie industrializacji, mąŜ „wychodzi” z 
domu do pracy najemnej w pozarodzinnych instytucjach pracy, w następnej kolejności czyni 
to Ŝona, nareszcie na skutek umasowienia pozadomowego (rozwój szkolnictwa ), dzieci 
wychodzą z domu rodzinnego do szkoły. Ojcowie, matki i dzieci wchodzą w odrębne 
pozadomowe środowiska, które wypełniają znaczną część ich Ŝycia. Następują przesunięcia 
pozycji społecznych wewnątrz rodziny i modyfikacja ról społecznych pełnionych przez jej 
członków. Poszerza się zakres swobody Ŝon i dzieci. Zwiększają się moŜliwości decydowania 
o sobie, o swoich losach. W drugiej połowie XX w. wyliczone wyŜej procesy nasiliły się 
jeszcze bardziej. Wzrosła liczba pracujących Ŝon, okres szkolny dzieci wydłuŜył się. 
Uwidoczniło się zjawisko emancypacji młodzieŜy w stosunku do rodziców, oraz silnie 
zaznaczona emancypacja Ŝon w stosunku do męŜów.  
 

Hierarchia - kształtuje się nowa hierarchia dóbr rodzinnych. Satysfakcja z Ŝycia 

rodzinnego i małŜeńskiego stała się wysoko cenionym dobrem obwarowanym wymaganiami 
wobec członków rodziny. Brak tej satysfakcji usprawiedliwia w oczach poszkodowanych 
podjęcie kroków rozwodowych. Za podstawowy warunek satysfakcji małŜeńskiej uznano 
długotrwałą miłość. JeŜeli miłość wygasa, współmałŜonkowie poszukują szczęścia w innych 
związkach, a dobro dzieci uznawane jest za rzecz drugorzędną. Następuje wzrost wymagań 
nie trwałości, lecz jakości Ŝycia rodzinnego. 
 

Dawniej rodzina jest przede wszystkim instytucja powołaną do wychowywania i 

opieki nad dzieckiem. Była teŜ traktowana jako instytucja organizująca i zapewniająca 
materialne warunki Ŝycia jej członków. Obecnie toruje sobie drogę przekonanie, Ŝe Ŝycie 
małŜeńskie ma wtedy sens, jeśli daje pełną satysfakcję współmałŜonkom. 
 

Generalnie moŜemy zaobserwować: 

1)

 

wzrost liczby konfliktów małŜeńskich i rozwodów 

2)

 

wzrost zatrudnienia kobiet (nie tylko z pobudek ekonomicznych) 

3)

 

zmalenie wartości dzieci dla rodziców (dobra konkurencyjne) 

4)

 

indywidualizacja form aktywności w rodzinie i zainteresowań 

Rola rodziny: 

1)

 

prokreacyjna – seksualne (ciągłość biologiczna) 

podstawowe potrzeby dziecka np. potrzeba bezpieczeństwa, zaleŜność i miłość. 
Rodzina kształtuje nowe potrzeby poznawcze, emocjonalne, społeczne. 

2)

 

materialno – ekonomiczne 

3)

 

kontrolna – maleją moŜliwości kontroli formalnej 

4)

 

socjalizacyjno – wychowawcza 

rodzina stanowi teren socjalizacji dziecka, przyjmowania przez nie zadań i 
obowiązków wykraczających poza osobiste potrzeby i interesy. 

5)

 

rodzina jest dla dziecka polem doświadczalnym, na którym wypróbowuje swoje siły i 
moŜliwości. 

6)

 

Rodzina przekazuje dziecku dorobek kulturowy społeczeństwa 

7)

 

Rodzice i inni członkowie rodziny dostarczają dziecku modeli osobowych i wzorów 
zachowań w konkretnych sytuacjach Ŝycia codziennego 

Rodzina stanowi zarazem podstawową grupę społeczną, elementarną  
komórkę Ŝycia w społeczeństwie. 

 

Rodzina wprowadza dziecko w Ŝycie społeczne i w świat kultury. 

 

Funkcja religijna -  przekazanie norm i zasad religijnych.  

 
 

Rola rodziny jako środowiska wychowawczego nie ogranicza się do wczesnych lat 

Ŝ

ycia dziecka, trwa aŜ do osiągnięcia samodzielności, zdobycia wykształcenia i 

przysposobienia do zawodu ( około do 20 roku Ŝycia). Oparcia w rodzinie wymaga okres 
dojrzewania, w którym kształtuje się stosunek do zagadnień własnego Ŝycia i Ŝycia 
społeczeństwa. Szczególne zadania wychowawcze spadają na rodzinę we współczesnym 
ś

wiecie przeciwieństw i niepokojów. Rodzina ma chronić dorastające pokolenie „przed zbyt 

brutalnym zetknięciem się z rzeczywistością”, powinna być nosicielem kultury w środowisku 
w którym dziecko Ŝyje, powinna stanowić bazę i oparcie ( wg Walla). W Polsce Ludowej 
rodzina otoczona jest wszechstronną opieką, uznana jest bowiem za podstawową komórkę 
Ŝ

ycia społecznego, warunkującą rozwój i rozkwit narodu.