357

Mar ta To pol ska

1,2(A,B,C, D,E,F)

, Ra fał Sa pu ła

1,2(A,D,F,G)

,

Adam To pol ski

1,2(B,C,D,E,F)

, Krzysz tof Mar czew ski

2,3(A,C ,D,E,F,G)

1

Za moj ska Kli ni ka Re ha bi li ta cji Wy ższej Szko ły Za rzą dza nia i Ad mi ni stra cji, Za mo ść

2

Ka te dra Fi zjo te ra pii Wy ższej Szko ły Za rzą dza nia i Ad mi ni stra cji, Za mo ść

3

Oddziału Nefrologiczno-Endokrynologiczny Chorób Metabolicznych i Wewnętrznych ze Stacją Dializ,
Szpi tal Wo je wódz ki im. Ja na Paw ła II, Za mo ść

1

Rehabilitation Clinic, University of Management and Administration, Zamość

2

Department of Physiotherapy, University of Management and Administration, Zamość.

3

Department of Endocrinology, Nephrology, Metabolic and Internal Diseases with Dialysis Centre,
Pope John Paul II Regional Public Hospital, Zamość

Ana li za nie peł no spraw no ści ko biet
z prze wle kły mi bó la mi dol ne go od cin ka
krę go słu pa

Analysis of disability of women with chronic
low back pain

Sło wa klu czo we: Kwe stio na riusz Nie peł no spraw no ści Ro land-Mor ris, nie peł no spraw ność,
prze wle kłe bó le dol ne go od cin ka krę go słu pa
Key words: Roland-Morris Disability Questionnaire, disability, chronic low back pain

STRESZ CZE NIE

Wstęp. Ce lem pra cy by ło okre śle nie stop nia i spe cy fi ki nie peł no spraw no ści, w opar ciu o Kwe stio na riusz Nie peł no spraw -

no ści Ro land-Mor ris (Ro land-Mor ris Di sa bi li ty Qu estion na ire RMDQ), w gru pie ko biet z prze wle kły mi bó la mi dol ne go od cin -
ka krę go słu pa. Sto pień nie peł no spraw no ści spo wo do wa ny bó la mi dol ne go od cin ka krę go słu pa u ko biet mo że być zwią za -
ny z wie kiem oraz licz bą cho rób współ to wa rzy szą cych.

Ma te riał i me to dy. Ba da nie zo sta ło pro wa dzo ne od lu te go do lip ca 2010 w Za moj skiej Kli ni ce Re ha bi li ta cji Wy ższej

Szko ły Za rzą dza nia i Ad mi ni stra cji w Za mo ściu, w gru pie ko biet z bó la mi dol ne go od cin ka krę go słu pa, epi zo dy bó lo we po -
ja wia ły się dwa lub wię cej ra zy i trwa ły dłu żej niż trzy mie sią ce. Ba da nie zo sta ło prze pro wa dzo ne wśród 236 ko biet w wie -
ku 18-65 lat (śred ni wiek pa cjen tek wy no sił 42 la ta, od chy le nie stan dar do we ±16 lat).

Wy ni ki. Śred nia licz ba punk tów wg zastosowanego kwestionariusza dla ca łej ba da nej gru py wy nio sła 5,25 (SD ± 5,67).

Stwier dzo no nie peł no spraw ność: ni ską u 31,6 % ko biet, śred nią u 18,8 % pa cjen tek i wy so ką u 3,4 % osób.

Wnio ski. Nie peł no spraw ność spo wo do wa na bó la mi dol ne go od cin ka krę go słu pa u ko biet za le ży od wie ku i wzra sta

wraz z nim oraz licz by cho rób współ to wa rzy szą cych.

SUMMARY

Background. The goal of the study was to determine the degree and specificity of disability based on the Roland - Morris

Disability Questionnaire (RMDQ) in the sample of women with chronic low back pain. The degree of disability due to low
back pain may be associated with age and the number of concomitant diseases.

Material and methods. The study was carried out from February to July 2010 and the Rehabilitation Clinic of the

Zamość University of Management and Administration in the sample of women with low back pain. The subjects experienced
pain episodes two or more times and the duration of each episode was minimum 3 months. The sample comprised 236
women aged 18-65 lat (the mean age was 42 years ±16 years SD).

Results. The average score according guestionnaire for the whole sample was 5.25 (SD ± 5.67). Three degrees of

disability were noted: low in 31.6 %, average in 18.8 % and high in 3.4 % of the subjects.

Conclusions. Disability due to low back pain depends on age and the number of concomitant diseases.

A

RTYKUŁ ORYGINALNY /

O

RIGINAL ARTICLE

Zaangażowanie Autorów
A – Przygotowanie projektu

badawczego

B – Zbieranie danych
C – Analiza statystyczna
D – Interpretacja danych
E – Przygotowanie manuskryptu
F – Opracowanie piśmiennictwa
G – Pozyskanie funduszy

Author’s Contribution
A – Study Design
B – Data Collection
C – Statistical Analysis
D – Data Interpretation
E – Manuscript Preparation
F – Literature Search
G – Funds Collection

Adres do korespondencji / Address for correspondence
Mar ta To pol ska,
22-437 Ła bu nie, Wierz bie 94
tel. [phone], fax: [phone], e-ma il: mar tu li na [e-mail]

Liczba słów/Word count: 5749

Tabele/Tables: 3

Ryciny/Figures: 2

Piśmiennictwo/References: 34

Otrzymano / Received

19.01.2011 r.

Zaakceptowano / Accepted

05.12.2011 r.

F

F

i

i

z

z

j

j

o

o

t

t

e

e

r

r

a

a

p

p

i

i

a

a

P

P

o

o

l

l

s

s

k

k

a

a

© MEDSPORTPRESS, 2011; 4(4); Vol. 11, 357-366

117 Topolska:Layout 1 2012-01-18 18:02 Strona 1

WSTĘP

Jak wy ni ka z ba dań mię dzy 70% a 95% do ro słych osób

bę dzie cier pieć z po wo du bó lu dol ne go od cin ka krę go słu pa
w pew nym mo men cie ich ży cia [1].

Bó le dol ne go od cin ka krę go słu pa są znacz ny mi pro ble -

ma mi za rów no me dycz ny mi jak i fi nan so wy mi w kra jach
uprze my sło wio nych [2,3]. Szcze

gó ło we roz

po zna nie ni

-

skich bó lów krę go słu pa jest mo żli we tyl ko u 15% pa cjen -
tów. W więk szo ści przy pad ków są to bó le nie spe cy ficz ne
[3]. U 80-90% osób cier pią cych z po wo du ostre go bó lu od -
cin ka L -S krę go słu pa ro ko wa nia są do bre, a po pra wa na -
stę pu je w cią gu mie sią ca [4]. Jed nak u 10-20% cho rych
stan ostry roz wi ja się w prze wle kły ból, utrzy mu ją cy się dłu -
żej niż 3 mie sią ce [5].

Po mi mo cią głych sta rań kli nicz nych i na uko wych, bó le

krę go słu pa po zo sta ją wciąż istot nym i trud nym pro ble mem
zdro wot nym [6].

Ce lem pra cy by ło okre śle nie stop nia i spe cy fi ki nie peł -

no spraw no ści wśród ko biet z prze wle kły mi bó la mi dol ne go
od cin ka krę go słu pa. Pra ca jest rów nież pró bą od po wie dzi
na py ta nie: czy nie peł no spraw ność spo wo do wa na bó la mi
dol ne go od cin ka krę go słu pa u ko biet za le ży od wie ku i licz -
by cho rób współ to wa rzy szą cych.

MA TE RIAŁ I ME TO DY

Ba da nie by ło pro wa dzo ne od lu te go do lip ca 2010 w Za -

moj skiej Kli

ni ce Re

ha bi li ta cji Wy

ższej Szko

ły Za

rzą dza nia

i Ad mi ni stra cji w Za mo ściu w gru pie ko biet z bó la mi dol ne -
go od cin ka krę go słu pa, epi zo dy bó lo we po ja wi ły się dwa
lub wię cej ra zy i trwa ły dłu żej niż trzy mie sią ce. Ba da nie
zo sta ło prze pro wa dzo ne wśród 236 ko biet w wie ku od 18
do 65 lat (śred ni wiek pa cjen tek wy no sił 42 la ta, od chy le nie
stan dar do we ±16 lat). Wszyst kie uczest nicz ki wy ra zi ły i pi -
sem ną zgo dę na prze pro wa dze nie ba dań.

W ce lu okre śle nia po zio mu nie peł no spraw no ści uży to

Kwe stio na riu sza Nie peł no spraw no ści Ro land – Mor ris (Ro -
land – Mor ris Di sa bi li ty Qu estion na ire, RMDQ), ska lę bó lu
VAS i an kie tę wła sną za wie ra ją cą wy wiad so cjal ny i cho ro -
bo wy. Ob li czo no rów nież wskaź nik BMI i WHR.

Ory gi nal na wer sja Kwe stio na riu sza Nie peł no spraw no -

ści Ro land – Mor ris zo sta ła opu bli ko wa na przez Ro land’a
i Mor ris’a w 1983 [7]. Kwe stio na riusz Nie peł no spraw no ści
Ro land – Mor ris jest po wszech nie sto so wa ny do oce ny stop -
nia nie peł no spraw no ści z po wo du bó lu dol ne go od cin ka krę -
go słu pa [8]. Sza ry i Opa ra w swo ich ba da niach udo wad nia -
ją, że pol ska wer sja Kwe stio na riu sza jest rze tel nym na rzę -
dziem do oce ny ja ko ści ży cia i nie peł no spraw no ści osób
z bó la mi dol ne go od cin ka krę go słu pa [9].

Kwe stio na riusz skła da się z 24 zdań, na któ re pa cjent

od po wia da tak lub nie. Wy ni ki an kie ty za wie ra ją się w za -
kre sie od 0 do 24, gdzie 0 świad czy o bra ku nie peł no spraw -
no ści a 24-znacz ną nie peł no spraw ność [7,8]. Pa cjent ki po -
dzie lo no na czte ry gru py nie peł no spraw no ści w za le żno ści
od licz by punk tów uzy ska nych w Kwe stio na riu szu Nie peł -
no spraw no ści Ro land-Mor ris. Ni ski sto pień nie peł no spraw -
no ści od 4 do 10 punk tów, śred ni od 11 do 17 punk tów, wy -
so ki od 18 do 24 punk ty. Licz ba punk tów od 0-3 świad czy
o bra ku nie peł no spraw no ści [2].

BACKGROUND

Studies indicate that about 70% to 95% of adult popu -

lation will suffer from low back pain at certain moments in
their life [1]. Low back pain is a serious, both medical and
financial problem in industrialised countries [2,3]. A detailed
diagnosis is possible only in 15% of all patients suffering from
this condition. Most of the cases present with nonspecific
pain [3]. For 80-90% patients with acute pain in the L-S
segment prognoses are good and improvement is noted
within a month [4]. However, in 10-20% of patients chronic
pain develops, persisting for over 3 months [5]. Despite
con tinuous efforts, both in clinical setting and research,
back pain remains a serious medical concern [6]. The goal
of the study was to determine the degree and specificity of
disability among women with chronic low back pain. The
authors also made an attempt to answer the question
whether disability due to low back pain depends on age
and concomitant diseases.

MATERIAL AND METHODS

The study was carried out between February and July

2010 at the Rehabilitation Clinic of the Zamość University
of Management and Administration, in the sample of wo -
men with low back pain who experienced pain episodes
more than twice and the episodes lasted longer than three
months. The study was carried out among 236 women
aged 18-65 years (the mean patients’ age was 42±16 SD).
All the subjects gave their written consent to participate in
the study.

To determine the disability level the Roland-Morris

Disa bility Questionnaire (RMDQ) was used as well as the
VAS pain scale and the tailored questionnaire containing
an opinion poll and anamnesis. The BMI and WHR indices
were also calculated.

The original version of Roland-Morris questionnaire

was published in 1983 [7].The questionnaire is commonly
used to assess the degree of disability due to low back pain
[8]. Szary and Opara in their study show that the Polish
version of the questionnaire is a reliable diagnostic tool for
evaluation of the quality of life and disability in patients with
low back pain [9].

The questionnaire consists of 24 questions with “yes’ or

“no” answers. The score ranges from 0 to 24 where 0 in -
dicates lack of disability and 24-substantial disability [7, 8].
The patients were divided into four groups based on the
score obtained from the RMDQ. 4 to 10 points indicated
low, 11 to 17 points – medium and 18 to 24 points – high
degree of disability. 0 – 3 points indicated lack of disability [2].

Statistic analysis was carried out using Microsoft Office

Exel 2003 program. An unequal variance student-t test was
applied to assess statistic significance of disability level
depending on the studied factors. Chi-square test was car -
ried out to study the statistically significant correlations be -

358

Topolska M. i wsp., Analiza niepełnosprawności kobiet z przewlekłymi bólami

117 Topolska:Layout 1 2012-01-18 18:02 Strona 2

Ana li zę sta ty stycz ną prze pro wa dzo no przy uży ciu pro -

gra mu Mi cro soft Of fi ce Exel 2003. Oce nia jąc istot ność sta -
ty stycz ną stop nia nie peł no spraw no ści od ba da nych czyn -
ni ków prze pro wa dzo no te sty t-Stu den ta na nie rów ne wa -
rian cje. Test chi kwa drat zo stał prze pro wa dzo ny dla zba da -
nia istot nych za le żno ści po mię dzy stop niem nie peł no spraw -
no ści a wy kształ ce niem i miej scem za miesz ka nia. Za istot ne
uzna no te wy ni ki, dla któ rych war to ści w za sto so wa nym te -
ście na le ża ły do ob sza ru kry tycz ne go od po wied nie go roz -
kła du przy po zio mie istot no ści p<0,05.

WY NI KI

War tość śred nia uzy ska nych punk tów Kwe stio na riu sza

Ro land – Mor ris dla ca łej ba da nej gru py wy no si 5,25 (SD
± 5,67) (Ta be la 1).

Dla ca łej ba da nej gru py ko biet stwier dzo no nie peł no -

spraw ność: ni ską u 31,6%, śred nią u 18,8%, wy so ką u 3,4%.
U 46,2% ba da nych licz ba uzy ska nych punk tów Kwe stio na -
riu sza Ro land-Mor ris mia ła war tość od 0 do 3 punk tów, co
świad czy o bra ku nie peł no spraw no ści.

Ta be la 2 i Ry su nek 1 przed sta wia ją pro cen to wy i gra -

ficz ny roz kład nie peł no spraw no ści w prze dzia łach wie ko -
wych od 18 do 29 lat, od 30 do 39 lat, od 40 do 49 lat, od 50
do 59 lat, od 60 do 65 lat u ko biet z prze wle kły mi bó la mi
dol ne go od cin ka krę go słu pa.

U 88,1% ko biet w wie ku od 18 do 29 lat nie stwier dzo -

no nie peł no spraw no ści spo wo do wa nej ze spo łem bó lo wym.
Na to miast u ko biet w wie ku od 40 do 49 lat odsetek ten
dra stycz nie ob ni żył się do 17,9%.

tween disability levels and the subjects’ educational back -
ground and place of living. The results with values belong -
ing to the critical area for the adequate distribution at sig -
nifi cance level p<0.05 were regarded statistically significant.

RESULTS

The average score obtained from the RMDQ for the

entire sample is 5.25 (SD±5.67) (Table 1).

For the whole sample, the disability levels were found

to be low in 31.6%, medium in 18.8% and high in 3.4%. In
46.2% the score obtained from RMDQ was from 0 to 3
points, which indicates lack of disability.

Table 2 and Fig.1 present the percentage and graphic

distribution of disability levels within the following age
compartments: from 18 to 29, from 30 to 39, from 40 to 49,
from 50 to 59 and from 60 to 65 years, in women with
chronic low back pain.

In 88.1% of women aged 18-29 years no disability

related to pain syndrome was diagnosed.

In the age group from 40 to 49 years this ratio dra -

matically deceased to 17.9 %. The highest disability level
was found in the group aged 40 to 49, amounting to 35.7
%, the value only slightly higher than that obtained from the

359

Topolska M. et al., Analysis of disability of women with chronic pain

Tab. 1. Średnia liczba uzyskanych punktów (odchylenie standardowe)
Tab. 1. Average score (standard deviation – SD)

Tab. 2. Stopnie niepełnosprawności według Kwestionariusza Roland-Morris (wartości podawane w %)
Tab. 2. Degrees of disability as measured by Roland-Morris Disability Questionnaire (values expressed in %)

117 Topolska:Layout 1 2012-01-18 18:02 Strona 3

Naj wy ższą nie peł no spraw ność śred nie go stop nia stwier -

dzo no w gru pie ko biet od 40 do 49 lat i wy no si ła ona 35,7%
i by ła tyl

ko nie

znacz nie wy

ższa od war

to ści osią

gnię tej

w gru pie pa cjen tek od 60 do 65 lat, wy no szą cej 34,9%, zaś
w gru pie osób od 18 do 29 lat nie peł no spraw ność śred nie -
go stop nia do ty czy ła je dy nie 1,2% przy pad ków.

W wie ku od 18 do 39 lat nie za ob ser wo wa no osób

z wy so kim stop niem nie peł no spraw no ści. Naj wię cej ko biet
z wy so ką nie peł no spraw no ścią, wy no szą cą 7,1%, od no to -
wa no wśród ko biet w wie ku od 40 do 49 lat.

Pod su mo wu jąc: u ko biet w wie ku od 18 do 39 lat stwier -

dza się naj czę ściej ni ską nie peł no spraw ność lub brak wpły -
wu prze wle kłych ze spo łów bó lo wych dol ne go od cin ka krę -
go słu pa na spraw ność ru cho wą. U ko biet w wie ku od 40 do 65

group of patients aged 60 to 65 year. In the group aged 18-
29 years there were only 1.2 % cases with medium degree
disability levels.

In the subjects aged 18-39 years no subjects with high

degree disability were noted. The biggest number of such ca -
ses (7.1 %) was noted among the subjects aged 40-49 years.

In conclusion, low disability or no effect of chronic low

back pain syndromes on motor ability are most often diag -
nosed in women aged 18-39 years. In the group of subjects
aged 40-65 years, a high degree of disability was found;
such levels of disability were not observed in the group
aged 18-39 years.

Fig. 2. presents percentage values obtained from the

24 questions included in RMDQ. The most often selected

360

Topolska M. i wsp., Analiza niepełnosprawności kobiet z przewlekłymi bólami

Ryc. 1. Stopnie niepełnosprawności wg Kwestionariusza Roland-Morris w zależności od wieku
Fig. 1. Degrees of disability as measured by Roland-Morris Disability Questionnaire depending on age

Ryc. 2. Średnie wartości procentowe udzielonych odpowiedzi na 24 pytania Kwestionariusza Roland-Morris
Fig. 2. The average percentage values for answers to 24 questions the Roland-Morris Disability Questionnaire

117 Topolska:Layout 1 2012-01-18 18:02 Strona 4

lat stwier dzo no wy so ki sto pień nie peł no spraw no ści, cze go nie
ob ser wo wa no wśród ko biet w wie ku od 18 do 39 lat.

Ry c. 2 za wie ra war to ści pro cen to we udzie la nych od po -

wie dzi na 24 py ta nia z Kwe stio na riu sza Ro land – Mor ris.
Naj czę ściej za kre śla ne zda nie, wy bra ne przez 65,1% ba -
da nych do ty czy ło czę stej zmia ny uło że nia cia ła, ma ją cej na
ce lu przy ję cie naj wy god niej szej po zy cji dla ple ców. 43,4%

answer (by 65.1% of the respondents) concerned frequent
changes in body posture to assume the most comfortable
position for the back. 43.4% chose the answer concerning
back pain caused by vertical position. 42.1% answered that
due to back pain they lay more often than usual to rest.
3.1% reported they avoided hard work during everyday
household activities due to back pain.

361

Topolska M. et al., Analysis of disability of women with chronic pain

Tab. 3. Wartości procentowe udzielanych odpowiedzi w poszczególnych przedziałach wiekowych
Tab. 3. Percentage of answers provided in relevant age groups

117 Topolska:Layout 1 2012-01-18 18:02 Strona 5

ko biet wy bra ło zda nie do ty czą ce bó lów ple ców spo wo do -
wa nych pio no wą po zy cją cia ła. 42,1% ba da nych wy bra ło
od po wiedź na stę pu ją cą: „Z po wo du bó lów ple ców czę ściej
niż zwy kle kła dę się, że by od po cząć”. 39,1% pa cjen tek,
z po wo du bó lów ple ców uni ka cię żkich prac do mo wych.

Pod su mo wu jąc: Pa cjent ki z bó la mi krę go słu pa czę sto

zmie nia ły uło że nie cia ła po to, aby od na leźć po zy cję an tal -
gicz na dla krę go słu pa, zaś po zy cja sto ją ca na si la ła ból krę -
go słu pa, dla te go czę ściej od po czy wa ły w po zy cji le żą cej,
uni ka jąc cię żkich prac do mo wych.

Ta be la 3 za

wie ra war

to ści pro

cen to we od

po wie dzi

twier dzą cych na po szcze gól ne py ta nia. Przy kła do wo: 16,7
% ko biet w wie ku od 30 do 39 lat udzie li ło od po wie dzi „tak”
na zda nie: Z po wo du bó lu ple ców więk szość dnia spę dzam
w do mu. Czy li po zo sta łe 83,3% (100%-16,7%) pa cjen tek
w tym wie ku od po wie dzia ło na to py ta nie „nie”.

Zba da no ko re la cję mię dzy wie kiem a stop niem nie peł -

no spraw no ści wg Kwe stio na riu sza Nie peł no spraw no ści Ro -
land-Mor ris. Otrzy ma na war tość 0,7 wska zy wa ła na wy so -
ką do dat nią ko re la cję, co ozna cza ło, że wraz z wie kiem
nie peł no spraw ność na si li ła się.

Uzy ska ne wy ni ki sta ty sty ki t na nie rów ne wa rian cje po -

zwa la ją, na po zio mie istot no ści 0,05 stwier dzić wy stę po wa -
nie istot nych sta ty stycz nie za le żno ści mię dzy stop niem nie -
peł no spraw no ści a: wie kiem (p=0,0000), licz bą cho rób współ -
to wa rzy szą cych (p=0,0000), wskaź ni kiem BMI (p=0,0000)
i wskaź ni kiem WHR (p=0,0000). Wy nik te stu chi kwa drat
po twier dził ta kże na po zio mie istot no ści 0,05 wy stę po wa -
nie istot nych sta ty stycz nie za le żno ści po mię dzy stop niem
nie peł no spraw no ści a wy kształ ce niem (p=0,0000).

Prze te sto wa no rów nież za le żność stop nia nie peł no spraw -

no ści od miej sca za miesz ka nia (mia sto, wieś). Otrzy ma ny wy -
nik (p=0,61) nie wy ka zał istot nych sta ty stycz nie za le żno ści.

Uzy ska ne wy ni ki sta ty sty ki te stu t-Stu den ta na nie rów -

ne wa rian cje po zwa la ły (na po zio mie istot no ści 0,05) stwier -
dzić brak istot nych sta ty stycz nie za le żno ści mię dzy stop -
niem nie peł no spraw no ści a ska lą bó lu VAS (p=0,06) i wy -
ko ny wa nym za wo dem (p=0,96).

DYS KU SJA

Ba da nie by ło pró bą uka za nia spe cy fi ki nie peł no spraw -

no ści wśród ko biet z prze wle kły mi bó la mi krę go słu pa ze
szcze gól nym uwzględ nie niem zmie nia ją ce go się na si le nia
nie peł no spraw no ści funk cjo nal nej wraz z wie kiem. Prze -
pro wa dzo ne ba da nia po twier dza ły wy so ką za le żność nie -
peł no spraw no ści od wie ku (p=0,0000).

Stwier dzo no rów nież istot nie sta ty stycz nie za le żno ści

mię dzy stop niem nie peł no spraw no ści a: wie kiem (p=0,0000),
licz bą cho rób współ to wa rzy szą cych (p=0,0000), wskaź ni -
kiem BMI (p=0,0000), wskaź ni kiem WHR (p=0,0000) i wy -
kształ ce niem (p=0,0000). Prze ba da ne czyn ni ki w spo sób
po śred ni lub bez po śred ni wpły wały na po głę bie nie nie peł -
no spraw no ści w ba da nej gru pie ko biet.

Kwe stio na riusz Ro land-Mor ris umo żli wił szyb ką i wia ry -

god ną oce nę sta nu pa cjen ta [10]. W opar ciu o ba da nie le kar -
skie po wstał ob raz funk cjo nal nych mo żli wo ści pa cjen tek, któ -
ry umo żli wiał okre śle nie opty mal ne go pro gra mu uspraw nia nia,
ukie run ko wa ne go przede wszyst kim na po pra wę funk cjo nal ną
[11]. Kwe stio na riusz Ro land-Mor ris jest rów nież sku tecz ną

The questionnaire indicates that the patients with back

pain frequently changed their body position to avoid pain.
Standing position aggravated back pain, therefore the res -
pondents admitted they more often assumed a reclining
po sition to rest and avoided hard work during their eve -
ryday activities.

Table 3 presents percentage values corresponding to

the positive answers to each question. For example, 16.7%
of women aged 30-39 years selected “yeas” for the state -
ment: I spend most of the time at home due to back pain.
The remaining 83.3 % (100%-16.7%) chose answer „no”.

The correlation was studied between age and disability

degree according to RMDQ. The obtained value of 0.7 in -
dicated a high positive correlation which means that disa -
bility aggravates with age. The obtained results of unequal
variance t-statistics allow determining statistically signifi -
cant correlations at the significance level 0.05 between dis -
ability levels and age (p=0.0000), the number of con co -
mitant diseases (p=0.0000), BMI (p=0.0000) and WHR (p=
0.0000). The result of chi-square test also confirmed sta -
tistically significant correlations at the level 0.05 between
the degree of disability and educational background (p=
0.0000).

The correlation between the degree of disability and the

place of living (city, village) was also tested. The obtained
re sult (p=0.61) did not show any statistically significant
correlations.

The results of uneven variance t statistics (at the sig -

nificance level 0.05) did not reveal any statistically signi -
ficant correlations between the degree of disability and
VAS pain scale (p=0.06) and the subjects’ current jobs
(p=0.96).

DISCUSSION

The study was an attempt to present the specificity of

disabilities among women with chronic back pain, espe cially
considering the changing degree of functional disability,
depending on age. The study outcome confirmed the high
correlation between disability and age (p=0.0000). Statisti -
cally significant correlations were also found between the
degree of disability and the number of concomitant dise -
ases (p=0.0000), BMI (p=0.0000), WHR (p=0.0000) and
edu cational background (p=0.0000). The studied factors
directly or indirectly contributed to disability aggravation in
the studied sample.

The Roland-Morris Disability Questionnaire (RMDQ)

ena bled quick and reliable evaluation of patients’ condi -
tions [10]. Based on medical examination, the patients’
func tional potential was diagnosed, which allowed to de ve -
lop the rehabilitation program whose main goal was to
achieve functional improvement [11]. RMDQ is also an effec -
tive method to check rehabilitation effects in a long-term and
short-term perspective [12].

362

Topolska M. i wsp., Analiza niepełnosprawności kobiet z przewlekłymi bólami

117 Topolska:Layout 1 2012-01-18 18:02 Strona 6

me to dą spraw dze nia efek tyw no ści re ha bi li ta cji w per spek -
ty wie krót ko i dłu go ter mi no wej [12].

U 10,7% ko biet w wie ku od 18 do 29 lat stwier dzo no się

ni ską nie peł no spraw ność, na to miast w gru pie o dzie sięć lat
star szej (30-39 lat) nie peł no spraw ność ta się ga ła już 66,7%.

Jak wy ni ka z prze pro wa dzo nych ba dań, nie zbęd ne by ło

wdro że nie dla tych osób spe cjal nych pro gra mów pro fi lak ty ki
bó lów krę go słu pa, aby za po biec roz wo jo wi do le gli wo ści bó -
lo wych. Wy ni ki ba dań wy ka za ły ści sły zwią zek mię dzy stop -
niem nie

peł no spraw no ści a wie

kiem ba

da nych ko

biet

(p=0,0000). Wraz z wie kiem nie peł no spraw ność na si la ła się,
wy ka zu jąc sil ną ko re la cję do dat nią (war tość ko re la cji = 0,7).

Na le ży jed nak skon cen tro wać się na czyn ni kach po głę -

bia ją cych nie peł no spraw ność, a nie na sa mym pro ble mie
bó lu. Po nie waż jak wy ni ka z ba dań prze pro wa dzo nych przez
Re ne man’a i wsp. [13] zwią zek po mię dzy na tę że niem bó lu
i oba wy zwią za ne z bó lem a funk cjo nal ną oce ną mo żli wo -
ści u osób z bó la mi dol ne go od cin ka krę go słu pa był sła by
lub nie istot ny. Rów nież wła sne ba da nia po twier dza ły brak za -
le żno ści mię dzy od czu wa niem bó lu (ska la bó lu VAS) a stop -
niem nie peł no spraw no ści (p=0,06).

Bar dzo po moc ne by ło by rów nież stwo rze nie i wdro że -

nie pro gra mów pro mo cji zdro wia dla pa cjen tów z bó la mi
dol ne go od cin ka krę go słu pa re ali zo wa nych już w szko łach
pod sta wo wych, po nad gim na zjal nych i li ce ach.

Jak wy ni ka z ba dań własnych u oko ło dzie wię ciu na dzie -

sięć osób w wie ku od 18 do 29 lat do le gli wo ści bó lo we nie po -
wo do wa ły nie peł no spraw no ści. Na to miast już u osób o dzie -
sięć lat star szych (30-39 lat) ta ki stan stwier dzo no je dy nie
u jed nej na czte ry oso by. Ten trzy krot ny spa dek licz by osób
bez do le gli wo ści bó lo wych po wo du ją cych nie peł no spraw ność
wy ma ga prze pro wa dze nia dal szych ba dań i do ko na nia wni kli -
wej ana li zy ma ją cej na ce lu od kry cie czyn ni ka spraw cze go.

Ana liza do ko nana przez Preu per i wsp. [14] do ty czy ła

re la cji po mię dzy czyn ni ka mi psy cho lo gicz ny mi ta ki mi, jak;
za gro że nia psy cho spo łecz ne, de pre sja, po czu cie wła snej
war to ści, lęk przed ru chem, na tę że nie bó lu i re ak cje ra dze -
nia so bie ze stre sem, mie rzo nej z Kwe stio na riu sza Oce ny
Zdol no ści do Dzia

ła nia (Func

tio nal Ca

pa ci ty Eva

lu ation

– FCE), a Kwe stio na riu szem Nie peł no spraw no ści Ro land-
Mor ris. Wy ni ki ba dań wska zy wa ły na umiar ko wa ną za le -
żność po mię dzy czyn ni ka mi psy cho lo gicz ny mi a nie peł no -
spraw no ścią u pa cjen tów z prze wle kły mi bó la mi dol ne go
od cin ka krę go słu pa. In ni ba da cze na to miast po twier dza li
sil ny zwią zek mię dzy ba da ny mi czyn ni ka mi [15].

U 1,2%-8,3% osób do trzy dzie ste go dzie wią te go ro ku

ży cia stwier dzo no śred nią nie peł no spraw ność i nie od no to -
wa no nie peł no spraw no ści wy so kiej. Na to miast u osób po -
wy żej czter dzie ste go ro ku ży cia po ja wiał się du ży od se tek
osób ze śred nią (25%-35,7%) i wy so ką (4,7%-7,1%) nie -
peł no spraw no ścią sil nie rzu tu ją cą na ob ni że nie ja ko ści ży -
cia. Oso by te po win ny być pod da ne wni kli wej dia gno zie
i sku tecz nej re ha bi li ta cji.

Kon tro la spraw no ści ru cho wej prze pro wa dzo na przez

Lu oma jo ki i wsp. [16] wy ka za ła znacz ną po pra wę u pa cjen -
tów z bó la mi L-S krę go słu pa, po za sto so wa niu kon kret ne -
go, in dy wi du al ne go pro gra mu ćwi czeń. Od po wied nio do -
bra ny pro gram ćwi czeń po pra wia funk cję na okres 3 mie -
się cy, nie ste ty efekt nie utrzy my wał się dłu żej niż rok.

Low degrees of disability were found in 10.7% of wo -

men aged 18-29 years while in the groups of 10 years older
subjects (30-39 years) the disability reached as much as
66.7%. The study revealed the necessity to implement spe cial
programs of back pain prophylaxis to prevent pain pro

-

gression. The study results show a close relationship be tween
the degree of disability and age of the studied fe

males

(p=0.0000). It was found that disability worsened with age
showing a strong positive correlation (correlation value = 0.7).

We should, however, concentrate on the factors res -

pon sible for disability progression, not the pain alone. As
the results obtained by Reneman et al. [13] indicate, the
cor relation between pain intensity, pain-related fears and
functional assessment of the potential in patients with low
back pain was either weak or insignificant. The authors’
study also confirmed the lack of relationship between pain
sensation (VAS pain scale) and the degree of disability
(p=0.06).

It would be helpful to develop and implement health

promotion programs for patients with low back pain, al -
ready in primary and secondary schools.

Own research has shown that in about 9 among 10

indivi duals aged 18-29 pain is not the cause of disability.
Con versely, in 10 years older individuals (30-39 years), only
one person among four reported lack of disability because of
pain. This threefold decrease in the number of subjects
without pain ailments resulting in disability requires further
studies and insightful analysis to reveal the causative factor.

Preuper et al. [14] explored the relationship between

psy chological factors, such as: psychosocial threat, de pres -
sion, self-esteem, fear of movement, pain intensification
and stress coping reactions, measured using the Func tio -
nal Capacity Evaluation (FCE) questionnaire and the out -
come of RMDQ. The results indicated a moderate correla tion
between the psychological factors and disability in pa tients
with chronic low back pain. Other researchers, in turn, con -
firmed a strong correlation between the studied factors [15].

1.2%-8.3% individuals below 39 years of age were

diagnosed with medium degree of disability and no case of
high degree disability was found in this age group. Conver -
sely, in people above 40 years of age the percentage of
cases with medium (25%-35.7%) and high (4.7%-7.1%)
degree disability, strongly affecting their quality of life, was
substantially higher.

Such patients require thorough diagnosis and aequate

rehabilitation.

Motor ability control performed by Luomajoki et al. [16]

showed significant improvement in patients with pain in the
L-S spinal segment on application of a specific, individua -
lised exercise program. Properly selected exercise pro grams
were found to improve motor function for 3 months, unfortu -
nately the effect did not maintain longer than one year.

According to many researchers’ opinions, complex re -

ha bilitation procedures, especially therapeutic exercises,
are the best conservative approaches that can be applied
to prevent pain in the lumbar spine [17,18]. However, the
results pertaining to selection of the most appropriate exer -
cises are controversial. Most of the researchers did not
consider pain characteristics [19,20].

363

Topolska M. et al., Analysis of disability of women with chronic pain

117 Topolska:Layout 1 2012-01-18 18:02 Strona 7

We dług opi nii wie lu na ukow ców kom plek so we za bie gi

re ha bi li ta cyj ne, a przede wszyst kim ćwi cze nia lecz ni cze, są
naj lep szą me to dą za cho waw czą sto so wa ną w ce lu za po -
bie ga nia bó lom od cin ka lę dźwio we go krę go słu pa [17,18].
Jed na kże wy ni ki do ty czą ce naj bar dziej od po wied nie go ro -
dza ju ćwi czeń są kon tro wer syj ne. Więk szość ba da czy nie
uwzględ nia ła cha rak te ry sty ki bó lów [19,20].

Helm ho ut i wsp. [21] do ko na li ana li zy czyn ni ków wpły -

wa ją cych na po pra wę i utrzy ma nie efek tów uspraw nia nia
u osób z bó la mi dol ne go od cin ka krę go słu pa. Efek ty re ha -
bi li ta cji za le ża ły przede wszyst kim od stop nia nie peł no spraw -
no ści funk cjo nal nej, stra chu przed ru chem, na si le nia i cza -
su trwa nia do le gli wo ści bó lo wych przed re ha bi li ta cją, pro mie -
nio wa nia bó lu, wspar cia spo łecz ne go, nie po ko ju psy cho lo -
gicz ne go oraz wspar cia spo łecz ne go. Do szli oni do wnio -
sku, iż pa cjen ci ci czę sto wy ma ga li rów no le głej z re ha bi li -
ta cją, te ra pii po znaw czo-be ha wio ral nej w wal ce z bó lem.

Le cze nie by ło naj sku tecz niej sze w przy pad kach łą cze -

nia far ma ko te ra pii [22], ki ne zy te ra pii, fi zy ko te ra pii [23-27],
ró żnych ro dza jów ma sa żu [28,29] i te ra pii ma nu al nej [30,31],
zaś po sze rze nie pro gra mu pod sta wo we go o au to te ra pię,
po zwa la ło na przy spie sze nie le cze nia ze spo łów bó lo wych
krę go słu pa [32].

Fo ster i wsp. [33] prze ba da li dwa dzie ścia po ten cjal nych

czyn ni ków psy cho lo gicz nych wpły wa ją cych na od zy ska nie
spraw no ści przez oso by z bó la mi dol ne go od cin ka krę go -
słu pa. Pod uwa gę wzię li oni mię dzy in ny mi: ni ską sa mo -
oce nę, brak po czu cia wła snej war to ści i ni ski próg to le ran -
cji bó lu. Czyn ni ki te pro wa dzi ły do bier no ści, bra ku ak tyw -
no ści fi zycz nej, re duk cji lub za prze sta nia prób ra dze nia so -
bie ze stre sem, uni ka nia okre ślo nych za cho wań po wo du ją -
cych ból. Wszyst kie te czyn ni ki bę dą pro wa dzić do po głę -
bia nia nie

peł no spraw no ści w przy

szło ści. Do

szli oni do

wnio sku, że pa cjen ci, któ rzy by li w sta nie le piej ra dzić so -
bie w ob li czu prze ciw no ści lo su, by li mniej na ra że ni na roz -
wój dłu go ter mi no wej nie peł no spraw no ści.

Po słu gu jąc się Kwe stio na riu szem Nie peł no spraw no ści

Ro land-Mor ris Helm ho ult 'a i wsp. [21] do ko na li po dzia łu nie -
peł no spraw no ści. Stwier dzi li oni, iż oso by z nie peł no spraw -
no ścią śred nią i wy so ką osią ga ły lep sze wy ni ki efek tów re ha -
bi li ta cji niż oso by z ni skim stop niem nie peł no spraw no ści.

Wnio sek ten zo stał przez nich wy tłu ma czo ny, ja ko,, pra -

wo ma le ją cych przy cho dów”, oso by ze śred nim i wy so kim
po zio mem nie peł no spraw no ści na po cząt ku mia ły więk szy
po ten cjał do po pra wy niż te z ni skim po zio mem nie peł no -
spraw no ści.

War tość śred nia uzy ska na z Kwe stio na riu sza dla ba da -

nej gru py wy no si ła 5,25 punk tów i by ła ni ższa od war to ści
śred nich, rów nych 8,6 punk tów uzy ska nych przez Fo ster
i wsp. [33] w Wiel kiej Bry ta nii. W ba da niach pro wa dzo nych
w Ame ry ce śred nia z Kwe stio na riu sza wy nio sła 14,5 [34].

Nie stwier dzo no za le żno ści mię dzy stop niem nie peł no -

spraw no ści a miej scem za miesz ka nia (p= 0,61).

Prze pro wa dzo ne ba da nia wy ja śni ły tyl ko nie któ re kwe -

stie zwią za ne z nie peł no spraw no ścią ko biet spo wo do wa ną
bó la mi dol ne go od cin ka krę go słu pa. Wska za ne by ły by ba -
da nia cha rak te ry zu ją ce ten pro blem wśród mę żczyzn oraz
ba da nia nad czyn ni ka mi wpły wa ją cy mi na po głę bie nie nie -
peł no spraw no ści funk cjo nal nej. Cha rak te ry sty ka nie peł no -

Helmhout at al. [21] studied the factors contributing to

the improvement and maintaining the rehabilitation effects
in patients with low back pain. Rehabilitation outcome
depended mainly on the degree of functional disability, fear
of movement, intensity and duration of pain ailments before
rehabilitation, radiation of pain, social support and expe -
rien ced anxiety. The authors concluded that the patients,
apart from rehabilitation, often required cognitive and beha -
vioural therapy to fight pain.

The treatment proved most effective in cases of com -

bined pharmacotherapy [22], kinesitherapy, physical the rapy
[23-27], different forms of massage [28,29] and manual the -
rapy [30, 31]; extending the program by self treatment ena -
bled accelerating treatment of back pain syndromes [32].

Foster et al. [33] studied 20 potential psychological fa -

ctors affecting fitness regaining in patients with low back
pain. They considered, among other factors, low self-esteem
and a low pain tolerance threshold. These factors lead to
passiveness, lack of physical activity, reduction or giving up
stress coping and avoidance of certain behaviours which
caused pain. All these factors may lead to disability pro -
gression in future. The authors concluded that the patients
able to better cope with stress were less at risk of a long
term disability.

Based on the RMDQ, Helmhoult et al [21] divided disa -

bilities into several categories. They found that the patients
with medium and high degree disability achieved better
results of rehabilitation that the patients with low degree
disability. This was described as the hypothesis of “dimi -
nishing returns”. The patients with medium and high de gree
disability had a bigger baseline potential to improve than
their counterparts with low degree disability.

The mean score obtained from the Questionnaire for

the study sample was 5.25 points and was lower than the
mean score (8.6 points) obtained by Foster et al. [33] in Great
Britain. The mean score obtained from the Question naire in
the U.S. was 14.5 [34]. No correlation was found between the
degree of disability and the place of living (p= 0.61).

Our study let us explain only certain aspects of disa -

bility due to low back pain in the sample of females. Further
studies in male samples are required as well as research
on the factors contributing to progression of functional
disability. Characteristics of disability due to low back pain
will allow us to develop rehabilitation programs to achieve
optimal effects. Generally we know that achieving and main -
taining the desired rehabilitation effects require insightful
analysis of the discussed issue.

364

Topolska M. i wsp., Analiza niepełnosprawności kobiet z przewlekłymi bólami

117 Topolska:Layout 1 2012-01-18 18:02 Strona 8

spraw no ści spo wo do wa nej bó la mi dol ne go od cin ka krę go -
słu pa po zwa li na stwo rze nie ta kie go pro gra mu re ha bi li ta cji,
po któ rym uzy ska no by opty mal ne efek ty. Po wszech nie wia -
do mo, że osią gnię ci i utrzy ma nie po żą da nych efek tów uspraw -
niania wy ma ga wni kli wej ana li zy te go pro ble mu.

WNIO SKI

1. Nie peł no spraw ność spo wo do wa na bó la mi dol ne go od -

cin ka krę go słu pa u ko biet za le ża ła od wie ku i wzra sta
wraz z nim.

2. Nie peł no spraw ność spo wo do wa na bó la mi dol ne go od -

cin ka krę go słu pa u ko biet za le ża ła od licz by cho rób współ -
to wa rzy szą cych, a tym sa mym wraz ze wzro stem licz -
by cho rób współ to wa rzy szą cych wzra sta ł sto pień nie -
peł no spraw no ści.

3. Sto pień nie peł no spraw no ści za le ży od wy kształ ce nia

badanych ko biet.

4. Wy so ki sto pień nie peł no spraw no ści stwier dzo no u od

4,7% do 7,1% ko biet w wie ku od 40 do 65 lat.

5. U ko biet w wie ku od 30 do 39 lat stwier dzo no po nad sze -

ścio krot nie częst sze wy stę po wa nie bó lu niż u pa cjen tek
z ni ską nie peł no spraw no ścią w wie ku od 18 do 29 lat.

CONCLUSIONS

1. Disability due to back pain depended on age and pro -

gressed with age in the studied sample.

2. Disability due to back pain depended on the number of

concomitant diseases, thus the degree of disability in cre -
ases proportionally to the number of concomitant dise -
ases.

3. The degree of disability depended on the subjects’ edu -

cational background.

4. High degree disability was noted in 4.7%-7.1% of wo -

men aged 40-65 years.

5. In women aged 30-39 years the pain was over 6 times

more frequent than in the patients with low degree disa -
bility aged 18-29 years.

365

Topolska M. et al., Analysis of disability of women with chronic pain

PIŚMIENNICTWO / REFERENCES

1. Walker BF. The prevalence of low back pain: a systematic review of the literature from 1966 to 1998. Journal of Spinal Disorders

2000; 13: 205-217.

2. Waddell G. Back Pain Revolution. II wyd. Churchill - Livingstone; 2004.
3. Airaksinen O, Brox J, Cedraschi C, i wsp. European guidelines for the management of chronic nonspecific low back pain. Eur

Spine J 2006; 15, (2): 192-300.

4. Pengel L, Herbert R, Maher C, Refshauge K. Acute low back pain: systematic review of its prognosis. BMJ 2003; 327 (7410):

323-325.

5. Van Tulder MW, Croft PR, van Splunteren P, Miedema HS, Underwood MR, Hendriks HJ. Disseminating and implementing the

results of back pain research in primary care. Spine (Phila Pa 1976) 2002; 27 (5): E121- E127.

6. Selkowitz DM, Kulig K, Poppert EM, i wsp. The immediate and long-term effects of exercise and patient education on physical,

functional, and quality-of-life outcome measures after single-level lumbar microdiscectomy: a randomized controlled trial protocol
BMC Musculoskelet Disord 2006; 7: 70.

7. Roland M, Morris R. A study of the natural history of low back pain: Part 1. Development of a reliable and sensitive measure

of disability in low back pain. Spine 1983; 8: 141-144.

8. Roland M, Fairbank J. The Roland-Morris Disability Questionnaire and the Oswestry Disability Questionnaire. Spine 2000; 25:

3115-3124.

9. Szary S, Opara JA. Classification systems and quality of life in back pain. Ortop Traum Rehab 2004; 6 (3): 373-381.
10. Smeets RJEM, van Geel ACM, Kester ADM, Knottnerus JA. Physical capacity tasks in chronic low back pain: What is the

contributing role of cardiovascular capacity, pain and psychological factors? Disabil Rehabil 2007; 29: 577-586.

11. Nowotny J, Nowotny-Czupryna O, Czupryna K. Problem badań funkcjonalnych w fizjoterapii. Fizjoter Pol 2009; 9 (3): 245-257.
12. Underwood M. United Kingdom back pain exercise and manipulation (UK BEAM) randomised trial: effectiveness of physical

treatments for back pain in primary care. BMJ 2004; 11; 329(7479): 1377.

13. Reneman MF, Schiphorts HR, Kleen PM, Geertzen JHB, Dijkstr PU. Are Pain Intensity and Pain Related Fear Related to

Functional Capacity Evaluation Performances of Patients with Chronic Low Back Pain? J Occup Rehabil 2007;17: 247- 258.

14. Preuper HRS, Reneman MF, Boonstra AM, Dijkstra PU, Versteegen GJ, Geertzen JHB, Brouwer S. Relationship between

psychological factors and performance-basedand self-reported disability in chronic low back pain. Eur Spine J 2008; 17(11):
1448-1456.

15. Simmonds MJ, Olson SL, Jones S, Hussein T, Lee CE, Novy D, Radwan H: Psychometric characteristics and clinical useful -

ness of physical performance tests in patients with low back pain. Spine 1998; 23: 2412-2421.

16. Luomajoki H, Kool J, de Bruin ED, Airaksinen O. Improvement in low back movement control, decreased pain and disability,

resulting from specific exercise intervention. Sports Med Arthrosc Rehabil Ther Technol 2010; 2: 11.

17. Hayden JA, van Tulder MW, Malmivaara A, Koes BW. Exercise therapy for treatment of non-specific low back pain. Cochrane

Database Syst Rev 2005: 20 (3): CD000335.

18. Hayden JA, van Tulder MW, Tomlinson G. Systematic review: strategies for using exercise therapy to improve outcomes in

chronic low back pain. Ann Intern Med 2005; 142 (9):776-85.

19. Van Tulder M, Koes B. Low back pain and sciatica: chronic. Clin Evid 2002; 1032-1048.

117 Topolska:Layout 1 2012-01-18 18:02 Strona 9

20. Stuge B, Laerum E, Kirkesola G, Vollestad N. The efficacy of a treatment program focusing on specific stabilizing exercises for

pelvic girdle pain after pregnancy:a randomized controlled trial. Spine (Phila Pa 1976) 2004; 29 (4): 351-359.

21. Helmhout PH, Staal JB, Heymans M. Prognostic factors for perceived recovery or functional improvement in non-specific low

back pain: secondary analyses of three randomized clinical trials. Eur Spine J 2010; 19 (4): 650-659.

22. Hawrylak A, Skolimowski T, Barczyk K, Wójtowicz D. Ruchomość kręgosłupa lędźwiowego u osób z bólami dolnego odcinka

kręgosłupa. Fizjoter Pol 2004; 4 (2): 100-106.

23. Lisiński P, Jachowska A, Samborski W. Metody fizjoterapeutyczne w leczeniu wysunięć krążka międzykręgowego w odcinku

lędźwiowym kręgosłupa. Fizjoter Pol 2006; 6 (3): 222-227.

24. Szulkowska K, Fronczek M, Kujawa J. Ocena skuteczności prądów interferencyjnych i ultradźwięków u chorych z zespołem

bólowym kręgosłupa. Fizjoter Pol 2010; 10 (3): 181-192.

25. Ratajczak B, Boerner E, Hawrylak A, Demidaś A. Przezskórna elektryczna stymulacja nerwów w leczeniu bólów dolnego

odcinka kręgosłupa. Fizjoter Pol 2008; 8 (2): 179 – 188.

26. Kiljański M, Śliwiński Z, Kufel Z, Kiebzak W, Woszczak M. Ocena równowagi ciała u pacjentów ze zmianami zwyrodnieniowymi

kręgosłupa lędźwiowego po kriostymulacji ogólnoustrojowej połączonej z fizjoterapią. Fizjoter Pol 2007; 7 (3): 286-298.

27. Miller E. Porównanie skuteczności działania krioterapii miejscowej i ogólnousprawniającej w bólu przewlekłym. Fizjoter Pol

2006; 6 (1): 27-31.

28. Szubzda M, Kaźmierczak U, Hagner W, Dzierżanowski M. Wpływ masażu leczniczego na poprawę ruchomości i zmniejszenie

dolegliwości bólowych kręgosłupa. Fizjoter Pol 2007; 7 (2): 165-170.

29. Andrzejewski W, Kassolik K, Karaś A, Karaś G, Trzęsicka E. Ocena efektywności masażu medycznego u osób z bólami

dolnego odcinka kręgosłupa. Fizjoter Pol 2006; 6 (2): 150-156.

30. Boerner E, Rytel W, Bieć E, Ratajczak B, Demczuk-Włodarczyk E, Aneta Demidaś A. Ocena skuteczności terapii mikro -

amperowej w chorobie zwyrodnieniowej kręgosłupa lędźwiowego w porównaniu z terapią tradycyjną. Fizjoter Pol 2005; 5 (2):
221-227.

31. Guranowski T, Kuliński W, Lipiec Z. Doświadczenia własne w leczeniu zespołów bólowych odcinka lędźwiowo-krzyżowego krę -

gosłupa metodą McKenziego. Fizjoter Pol 2002; 2 (3): 185-193.

32. Wiśniewska T, Kowalski IM, Wiśniewska M. Wpływ autoterapii na efektywność leczenia zespołów bólowych kręgosłupa.

Fizjoter Pol 2006; 6 (2): 138-142.

33. Foster NE, Thomas, Bishop A, Dunn KM, Main CJ. Distinctiveness of psychological obstacles to recovery in low back pain

patients in primary care Published as: Pain 2010; 148 (3): 398-406.

34. Dobscha SK, Corson K, Perrin N, i wsp. Collaborative Care for Chronic Pain in Primary Care. A Cluster Randomized Trial.

JAMA 2009; 301 (12): 1242-1252.

366

Topolska M. i wsp., Analiza niepełnosprawności kobiet z przewlekłymi bólami

117 Topolska:Layout 1 2012-01-18 18:02 Strona 10