1

Materiały z embriologii – wybrane zagadnienia z organogenezy - konspekt

UWAGA!!! – JEST TO KONSPEKT –

TZN. ŻE KAŻDY TEMAT TRZEBA

ROZWINĄĆ I SAMODZIELNIE OPRACOWAĆ WŁASNY REFERAT W OPARCIU
O INNE MATERIAŁY.

Rozwój układu naczyniowego

Układ naczyniowy podlega istotnym zmianom podczas rozwoju osobniczego, w okresie
którego można wyróżnić 3 zasadnicze stadia:

•

stadium żółtkowe, kiedy rozwijający się embrion korzysta z zapasów, w które jest
wyposażony,

•

stadium łożyskowe, kiedy organ pośredni (łożysko) rozwija się między organizmem
matki a płodem,

•

stadium neonatalne, kiedy organizm uzyskuje samodzielność.

Wszystkie elementy składowe tego układu pochodzą z mezodermalnego listka zarodkowego –

serce, naczynia krwionośne, komórki krwi.

Proces rozwoju serca:

- rozpoczyn

a się około 1/10 ciąży wytworzeniem dwóch śródbłonkowych cew

sercowych, które następnie łączą się tworząc cewę pojedyńczą,

-

cewa składa się cewy wewnętrznej – wsierdzia oraz otaczającego ją mankietu

nasierdziowo –

śródsierdziowego

-

około ¼ ciąży następuje uformowanie serca w czteroczęściową strukturę, które zostaje

zapoczątkowane przez utworzenie guzów wsierdziowych w kanale przedsionkowo –

komorowym i grzebieni w obrębie pnia i stożka tętniczego

- wytworzenie przegrody w przedsionku (przegroda pierwsza, przegroda wtórna, otwór

owalny)

-

powstawanie przegrody kanału przedsionkowo-komorowego ( dwa guzy wsierdziowe,

kanał prawy trójdzielny; kanał lewy dwudzielny)

2

-

powstawanie przegrody komór ( trzy elementy ją tworzące – dolny guz wsierdziowy

kanału p.-k.; grzebień prawego stożka, grzebień lewego stożka

- powstawanie przegrody w opuszce serca –

podział opuszki na pień tętniczy, stożek

tętniczy, część beleczkowatą prawego przedsionka (pień tętniczy przegrodą spiralna

zostaje podzielony na dwie największe tętnice – aortę i tętnicę płucną

Rozwój układu tętniczego jest ściśle związany z:

-

powstawaniem łuków skrzelowych i towarzyszących im tętnic, które następnie
przekształcają się w główne pnie tętnicze,

-

przebudową tętnic żółtkowych – powstają z nich tętnice trzewna, krezkowa górna i

krezkowa dolna,

-

przekształceniem tętnic pępkowych – po urodzeniu części dalsze tych tętnic ulegają
zrośnięciu i wytwarzają się z nich więzadła pępkowe pośrodkowe, natomiast części
bliższe pozostają w postaci tętnicy biodrowej wewnętrznej i tętnic pęcherzykowych

W zarodku można wyróżnić 3 systemy żylne

-

żółtkowy, który zostanie przekształcony w układ żyły wrotnej,

-

układ żył zasadniczych, który wytwarza układ żyły głównej,

-

układ żyły pępkowej, która po urodzeniu zanika.

W czasie urodzenia zachodzą w systemie krążenia istotne zmiany związane z faktem
przejęcia wymiany gazowej przez płuca oraz zamknięciem światła żyły pępkowej i tętnic
pęcherzykowych.

Rozwój układu pokarmowego
Nabłonek wyściełający układ pokarmowy oraz jego wytwory są pochodzenia

ento

dermalnego; pozostałe składniki mezodermalnego. Wytworzenie fałdu głowowego i fałdu

ogonowego oraz fałdów bocznych zarodka doprowadza do tego, że wysłana entodermą jama
uwypukla się do wnętrza zarodka wytwarzając prajelito, z którego powstają następnie dwa
ślepo zakończone odcinki – jelito przednie i tylne, które następnie różnicuje się w cztery
odcinki, których rozwój jest zazwyczaj oddzielnie omawiany. Są to:

-

jelito gardłowe – od błony gębowo-gardłowej do uchyłka tchawiczo-oskrzelowego,

- jelito przednie –

leżące doogonowo do gardła i dochodzące do zawiązka wątroby,

3

-

jelito środkowe – zaczynające się doogonowo w stosunku do pączka wątrobowego
(przednie wrota jelita) dochodzące do 1/3 długości okrężnicy (tylne wrota jelita)

- jelito tylne – od tylnych wrót jeli

ta do błony stekowej.

Z odcinków tych rozwijają się odpowiednio:

-

elementy głowy i szyi,

-

przełyk, tchawica i pączki płucne; żołądek i bliższa część dwunastnicy, w której
górnej części powstają uwypuklenia nabłonka dające początek wątrobie i trzustce,

-

pierwotna pętla jelit, a następnie – część dwunastnicy od ujścia pęcherzyka
żółciowego, dalsze odcinki jelita cienkiego, jelito grube i część okrężnicy,

-

okrężnica zstępująca, górna część kanału odbytu, część dolna pochodzi z ektodermy
dołka odbytowego; doogonowa część jelita tylnego jest rozdzielona przez przegrodę
moczopłciową na leżące ku tyłowi - odbytnicę i kanał odbytu oraz leżące ku przodowi

-

pęcherz moczowy i cewkę moczową.

Jama gębowa rozwija się z pierwotnej zatoki ustnej, ślepo zakończonej ektodermalnej
szczeliny oddzielonej od jelita pierwotnego błona gębowo-gardłową, która około 1/10
ciąży ulega przerwaniu i zatoka uzyskuje połączenie z dogłowową częścią jelita
pierwotnego. Po bokach zatoki ustnej rozwijają się 4 pary łuków skrzelowych, a

rozw

ijające się z nich wyniosłości dają początek wargom, policzkom, podniebieniu i

językowi.
Rozwój wątroby

-

wątroba zaczyna się rozwijać około 1/10 ciąży z entodermalnego nabłonka

pierwszego odcinka jelita cienkiego,

-

endoderma wpukla się w krezkę brzuszną tworząc zatokę wątrobową,

-

krezka rozrasta się w poprzek i tworzy przegrodę poprzeczną,

-

w dolnej części zatoki pojawia się pasmo nabłonkowe, z którego wytwarza się
przewód pęcherzykowy i pęcherzyk żółciowy,

-

nabłonek zatoki rozrasta się w pasma wrastające do mezenchymy krezki, w której
pojawiają się naczynia tętnicze i żylne,

-

komórki endodermy zaczynają różnicować się w hepatocyty, impulsem wywołującym
różnicowanie jest moment zetknięcia z komórkami mezenchymy,

-

przewody żółciowe wykształcają się z części pasm nabłonkowych leżących bliżej
dwunastnicy, natomiast z dalszych beleczki wątrobowe.

Rozwój trzustki

-

rozpoczyna się w tym samym okresie co rozwój wątroby,

4

-

nabłonek endodermalny dwunastnicy wytwarza trzy zawiązki – jeden grzbietowy i

dwa brzuszne, z których lewy zanika,

-

dwa pozostałe wskutek obrotu dwunastnicy zbliżają się do siebie i zrastają,

-

zawiązki wydłużają się w dwa przewody, które się rozgałęziają dając początek
przewodom wyprowadzającym,

-

z końcowych odcinków tych przewodów powstają pęcherzyki wydzielnicze.

Rozwój układu rozrodczego

-

gonady męska i żeńska rozwijają się z jednego niezróżnicowanego zawiązka,

-

rozwój każdego z nich składa się z fazy obojętnej i fazy żeńskiej lub męskiej,

-

faza obojętna trwa u osobników żeńskich około 3/10 ciąży, a u męskich około 2/10,

-

zawiązek gonad tworzy się jako zagęszczenie komórek mezenchymatycznych,
pomiędzy fałdem śródnercza, a korzeniami krezki jelita, pokryty jest mezodermalnym
nabłonkiem jamy ciała,

-

nabłonek rozwija się w wielowarstwowy walcowaty, razem z zagęszczeniem
mezenchymalnym wytwarza fałd płciowy, który uwypukla się do pierwotnej jamy
ciała, wypierany przez fałd sródnercza, z którym razem tworzy fałd moczopłciowy,

-

około 2/10 ciąży gonady obu płci są jednakowe, składają się z kory i rdzenia;
nabłonek jamy ciała wnika w zawiązki i tworzy pierwotne sznury płciowe,

-

gonocyty czyli pierwotne komórki płciowe, pochodzą z endodermy pęcherzyka
żółtkowego, skąd migrują do zawiązków gonad.

Faza żeńska rozwoju:

-

pierwotne sznury płciowe rozpadają się na nieregularne gronka komórek,

-

gronka zawierające pierwotne komórki płciowe usytuowane w rdzeniu stopniowo
zanikają, są zastępowane unaczynionym zrębem, który przekształca się w zrąb jajnika,

-

komórki nabłonka powierzchniowego nadal dzielą się, tworzą sznury korowe, które
następnie rozpadają się, otaczają pierwotne komórki płciowe, które przekształcają się
w oogonie, a następnie przekształcają się w oocyty I rzędu, a komórki nabłonkowe w
komórki pęcherzykowe

Faza męska rozwoju

-

jeżeli zarodek jest genetycznie męski, chromosom Y zawiera czynnik powstawania
jądra,

-

komórki powierzchniowe wnikają głęboko w głąb zawiązka i tworzą sznury płciowe
jądrowe lub rdzenne,

5

-

w okolicy wnęki sznury tworzą delikatną sieć, która da początek sieci jądra,

-

sznury tracą kontakt z nabłonkiem powierzchniowym i oddziela je od niego warstwa
tkanki z której powstanie błona biaława,

-

około połowy ciąży sznury przybierają kształt podkowiasty, a ich zakończenia
zachowują połączenia z siecią jądra,

-

sznury płciowe składają się teraz z pierwotnych komórek płciowych oraz komórek

podporowych Sertolego,

-

komórki Leydiga pochodzą z mezenchymy fałdu, leżą pomiędzy sznurami płciowymi,
rozwijają się wkrótce po rozpoczęciu różnicowania sznurów,

- pod kon

iec ciąży komórki zaczynają produkować testosteron, wpływając na

różnicowanie przewodów płciowych i narządów zewnętrznych,

-

sznury zostają lite aż do pokwitania, kiedy to różnicują się w kanaliki,

-

w czasie, kiedy powstaje światło, łączą się z siecią, która uchodzi do kanalików
odprowadzających jądra powstałych z kanalików wydalniczych układu śródnercza.

Różnicowanie przewodów płciowych

-

początkowo zarodki mają dwie pary przewodów: śródnerczowe (Wolfa),

przyśródnerczowe (Müllera)
Różnicowanie przewodów męskich:

-

z uwsteczniającego się śródnercza pozostaje część kanalików dając początek
kanalikom odprowadzającym jądra,

-

przewody śródnercza (Wolfa) nie uwsteczniają się; każdy z nich przekształca się w
główny przewód płciowy, który poniżej ujścia kanalików wydłuża się i tworzy
przewód najądrza; dalsza część przewodu od najądrza do miejsca uwypuklenia
pęcherzyka nasiennego ma grubą ścianę i tworzy nasieniowód,

-

przewód przyśródnerczowy zanika,

-

gruczoły dodatkow (krokowy i opuszkowo-cewkowy rozwijają się w obrębie zatoki

moczo-

płciowej, która rozwija się z dolnego odcinka steku.

Różnicowanie przewodów płciowych żeńskich;

-

przewód przyśródnerczowy Müllera przekształca się w główny przewód płciowy,

-

wykształcają się z niego jajowód, macica i górny fragment pochwy,

- przewó

d śródnercza wyrodnieje,

-

rozwój zewnętrznych narządów płciowych jest związany ze zmianami zachodzącymi

w okolicy steku.

6

Rozwój układu moczowego
Materiałem wyjściowym jest powstająca w okresie 1/10 do 2/10 ciąży część boczna płytki

mezodermalnej (nefrocele)

-

różnicuje się w tej części przewód śródnerczowy Wolfa, wokół którego powstają
kolejne struktury układu moczowego,

-

pranercze (opisywane u prymitywnych kręgowców) rozwija się w małym stopniu –
jest to system jamek i kanalików pojawiający się w obrębie najwyższych somitów, ma
charakter szczątkowy i szybko zanika (zostaje tylko przewód Müllera, który bierze
udział w tworzeniu układu rozrodczego żeńskiego,

-

w niesegmentowanej części mezodermy powstają komórki nerkotwórcze, z których
tworzą się kanaliki śródnercza, które często łączą się z naczyniami tworzącymi
kłębuszki – te struktury również stosunkowo szybko zanikają, pozostaje natomiast
przewód Wolfa biorący udział w tworzeniu układu rozrodczego męskiego.

Nerka ostateczna powstaje z pączka moczowodowego powstającego z kanału śródnercza
w pobliżu steku:

-

pączek kieruje się w kierunku krzyżowym i wrasta w mezodermę nerki ostatecznej,
która jest drugim elementem tworzącym ten narząd,

-

komórki pączka tworzą długie pasmo, następnie kanał, który tworzy rozgałęzienia
dające początek moczowodom, miedniczkom nerkowym, kielichom nerkowym,
przewodom brodawkowym, kanalikom zbiorczym; wokół tak rozgałęzionego
zawiązka dróg wyprowadzających mocz namnażają się komórki mezodermy zawiązka

nerki ostatecznej,

-

w obrębie mezodermy tworzą się niewielkie esowate kanaliki, które jednym biegunem
kontaktują się z licznymi naczyniami, a drugim z zakończeniami rozgałęzień zawiązka
dróg odprowadzających mocz,

-

biegun kontaktujący się z naczyniem, które tworzy kłębek naczyń włosowatych,

tworzy

ciałko nerkowe,

-

kanalik wydłuża się i tworzy kanalik nefronu,

-

zawiązek nerki ostatecznej jest uformowany w okresie około ¼ ciąży

7

Rozwój układu oddechowego:

-

zawiązek układu pojawia się około 1/8 ciąży jako uchyłek ściany brzusznej

przedniego odcinka jelita pierwotnego,

-

nabłonki układu rozwijają się z entodermy, natomiast składniki chrzęstne i mięśniowe

z mezodermy,

-

uchyłek rośnie w kierunku doogonowym tworząc cewę oddzieloną od jelita
przedniego przegrodą tchawiczo-przełykową, która odgranicza od siebie zawiązki
przełyku i tchawicy, połączenie pomiędzy tymi strukturami jest utrzymywane przez
krtań,

-

z cewy powstaje twór leżący w linii pośrodkowej – tchawica oraz dwie boczne
kieszenie, stanowiące pączki płucne,

-

pączki rozgałęziają się drzewiasto(prawy na trzy, lewy na dwie gałęzie), następnie
dzielą się dychotomicznie wytwarzając drzewo oskrzelowe, które wrasta w otaczającą
je mezodermę trzewną,

-

w rozwoju płuc wyróżniamy: okres rzekomo-gruczołowy (1/8 do 3/8 ciąży);
kanalikowy (3/8 do 5/8 ciąży); stadium pęcherzykowe (5/8 do 6/8 ciąży) ,

-

wymiana gazowa w płucach jest możliwa około 6/8 ciąży, w tym okresie pojawiają się

pneumocyty I,

-

liczba pęcherzyków i woreczków stale wzrasta podczas ostatnich 2/8 ciąży oraz w

pierwszym okresie po urodzeniu,

-

dojrzałe pęcherzyki pojawiają się dopiero po urodzeniu z chwilą podjęcia funkcji

oddychania,

-

przed urodzeniem płuca są wypełnione płynem zawierającym śluz, surfaktant, białka,

-

po urodzeniu następuje resorpcja płynu, a niewielka jego część jest usuwana przez

oskrzela i

tchawicę w trakcie porodu; na powierzchni komórek pozostaje surfaktant

tworząc najbardziej wewnętrzną ich wyściółkę.