ROZWÓJ IMIESŁOWÓW W JĘZYKU POLSKIM

I.

Podstawa prasłowiańska

Ogólna charakterystyka imiesł. w języku psł.:

1)

Różne typy im. tworzono w języku psł. różnymi przyrostkami, które po połączeniu z

tem. I lub II mogły ulegać też różnym procesom fonetycznym, np. im. czasu ter. czynny

– przyrostek *-ntj-, który po połączeniu z tematem I i po powstaniu nosówki dał

charakterystyczne –Njtj- (*tj w różnych językach słowiańskich w okresie rozpadu

wspólnoty psł. się rozwinęło, w j. pol. dało –(ą)c-);

2)

Wszystkie imiesłowy były ściśle związane z kategorią czasu – por. im. czasu ter., im.

czasu przeszłego (inaczej w polszczyźnie dziś);

3)

Wszystkie imiesłowy były odmienne (w języku polskim nie – por. im. przysłówkowe);

4)

Imiesłowy mogły występować w odmianie prostej (rzeczownikowej) i złożonej

(zaimkowej);

5)

Wszystkie imiesłowy były zróżnicowane rodzajowo (odmiana przez rodzaje – męski,

nijaki, żeński), tylko niektóre formy były wspólne (rodz. męski i nijaki im. czasu ter.

czynnego oraz im. czasu przeszłego czynny I);

6)

Imiesłowy mogły się odmieniać według typu twardotematowego lub

miękkotematowego;

7)

Imiesłowy w rodzaju męskim i nijakim odmieniały się na ogół według deklinacji –o-

(twardotematowe) lub –jo- (miękkotematowe); w rodzaju żeńskim – według deklinacji

–a- (twardotematowe) lub –ja- (miękkotematowe).

Sposoby tworzenia imiesłowów i ich typy:

IMIESŁOWY

tworzone od tematu I

tworzone od tematu II

tj. tematu czasu ter.

tj. tematu bezokolicznika (czasu przesz.)

(wariant z suf. tem. -o-,-no-)

im. czasu teraźniejszego

im. czasu przeszłego

sposób tworzenia –

sposób tworzenia –

w zależności od koniugacji

w zależności od zakończenia tematu

1)

im. czasu ter. czynny

1) im. czasu przeszłego czynny I

M.lp.m., n.

M.lp. ż.

m., n.

ż.

I

nes-y

nes-Njtj-i

tem. II na spółgł.

nes-ъ

nes-ъši

II

dvign-y

dvign-Njtj-i

tem. II na samogł.

zna-vъ

zna-vъši

III znaj-ę

znaj-Njtj-i

2) im. czasu przeszłego czynny II

IV

xval-ę

xval-ętj-i

suf. –l- + końc. rodz.

nes-l-ъ, nes-l-o, nes-l-a

2) im. czasu ter. bierny

3) im. czasu przeszłego bierny

sufiks –m + końc. rodzajowe

tem. II na:

a)-a-, -ě-

zna-n-ъ, zna-n-o, zna-n-a

neso-m-ъ, neso-m-o, neso-m-a

b) spółg. lub -i: nes-en-ъ, nes-en-o, nes-en-a

c) tem. II = rdzeniowi zak. na

-y-, -ę-, -i-, -u-: kry-t-ъ, kry-t-a, kry-t-a

II.

Rozwój imiesłowów w języku polskim

Imiesłów czasu ter. czynny

Przyrostek -

Nj

Nj

Nj

Nj

tj-, -ętj- > stpol. -ąc-, -ęc-, por. B. lp. m. i n. niosąc (<*nesNjtjъ), M. lp. ż.

chwalęcy (<*xvalętji).

W jęz. psł. ten imiesłów w M. lp. m. i n. miał temat krótszy na –y w dekl. –o-//-e-; -no-//-ne-

(*nesy, *dvigny), oraz na –ę w kon. –jo-//-je-, -i- (*znaję, *xvalę); w języku stp. uogólniło się

wszędzie –ę, por. stp. niosę, dźwignę, znaję, chwalę, a więc formalnie M.lp. r. m. i n. tego

imiesłowu zrównał się z formą 1 os. lp. czasu ter.

W języku staropolskim zachowały się jedynie 3 formy im. czasu ter.:

•

M.lp. m.: Mojżesz wszedł na gorę, (..), niosę (= niosący) z sobą cki (BZ), forma ta już w stp.

wychodzi z użycia (niejednoznaczna, równa 1 os. lp. czasu ter..), zastępuje ją pierwotna

forma B.lp. m.;

•

M.lp. ż.: chwalęcy (< *xvalętji), por. Maria (...) chwalęcy (= chwaląca) swego oblubieńca;

dziewka wstała weselęcy się (= weseląca się); forma ta zanika w II poł. XVI w. na rzecz

formy na –ąc;

•

B. lp. m.: niosąc (< *nesNjtjъ), por. pojdzie dziewka Rebeka, niosąc (= niosąca) wiadro;

gdyż uznamionował dzień śmierci przybliżając się (= przybliżającej się), zawołał syna

swego (BZ);forma ta rozszerza się i pojawia się przy rzecz. wszystkich rodzajów, czyli zatraca

przynależność rodzajową, i następnie ulega adwerbizacji (staje się przysłówkiem), zaczyna

pełnić funkcję okolicznikową i w ten sposób powstaje w polszczyźnie imiesłów

przysłówkowy współczesny. Proces ten kończy się w XVII w.

Formy odmiany złożonej (zaimkowej) uległy procesowi adiektywizacji (uprzymiotnikowienia). Z

odmiany złożonej im. czasu ter. czynnego kształtuje się polski imiesłów przymiotnikowy

czynny: niosący, niosąca, niosące.

Imiesłów czasu ter. czynny

odmiana prosta B. lp. m. , inne przypadki giną

odmiana złożona (zaimkowa)

im. przysłówkowy współczesny

im. przymiotnikowy czynny

niosąc, robiąc, chwaląc

robiący, robiąca, robiące

Imiesłów czasu ter. bierny

Budowa: temat I + sufiks -m- + końcówki rodzajowe.

Dla czas. kon. –o-//-e-, -no-//-ne- podstawą był temat wariantywny z –o-, -no-, por. (*neso-m-ъ,

*peko-m-ъ, a nie od tematu spalatalizowanego, występującego w 2 os. lp. czasu ter. *nese-,

*peče-.

W jęz. polskim ten imiesłów zanikł. Z odmiany złożonej zaimkowej pozostały nieliczne leksemy.

Uległy one adiektywizacji, tj. stały się przymiotnikami: rodzimy, rzekomy, wiadomy (< *vědomъ),

świadomy. Przekształciły się one w przymiotniki pod względem fleksji, ale także i znaczenia, które

się zleksykalizowało, por.

rzekomy ‘ten, który jest mówiony, od czas. rzec’ > ‘pozorny’.

Na ich wzór (a więc w wyniku analogii) powstały formacje takie, jak: widomy, niewidomy,

ruchomy, łakomy, znikomy, znajomy.

Wtórnie niektóre te formacje podlegają substantywizacji (urzeczownikowieniu), np. mój znajomy

mi to powiedział; niewidomy szedł ulicą.

Z odmiany prostej zachowały się nieliczne formy: rzekomo – jako partykuła (wyjechał rzekomo na

urlop), wiadomo – w różnych funkcjach, m.in. predykatu, przysłówka, partykuły (por. wiadomo, co

się stało; nie wiadomo, jak; jak wiadomo, o ile mi wiadomo), świadom – przymiotnik r. m. w

formie krótkiej (jako orzecznik w orzeczeniu imiennym), po kryjomu – jako przysłówek złożony (z

dawnego C. lp. r. m. – por. M. kryjom-ъ, D. kryjom-a, C. kryjom-u).

Imiesłów czasu przeszłego czynny I

Imiesłów ten tworzono dwojako:

Tem. II na spółgłoskę – przyrostek *-ъ > pol. –ø, np. nes-ъ > stp. nios, w rodz. ż. *-ъši >

pol. –szy, np. *nes-ъši > stpol. niosszy

Tem. II na samogłoskę – przyrostek *-vъ > pol. –w, np. *pozna-vъ > stp. poznaw, w rodz.

ż. *-vъši > pol. –wszy, np. *pozna-vъši > stpol. i współcz. poznawszy

W języku stp. zachowały się tylko 2 formy tego imiesłowu:

a) M. lp. m.: obrociw, posław, uźrzew, usłyszew, rzek, znios / rzekw, zniosw (analogicznie do im. z

przyr. –v). Formy te wyszły z użycia w XVI w., wyparte przez im. na –szy, -wszy;

b) M. lp. r. ż.: zrobiwszy, przeczytawszy; przyniosszy, padszy // padwszy (na wzór typu

poznawszy). Formy na –wszy trwają bez zmian do dziś. Formy na –szy od tematów zakończonych

na spółgłoskę istniały do XVII w. Już w XV w. pojawia się neologizm na –łszy jako wynik

kontaminacji (skrzyżowania) imiesłowu na –szy z imiesłowem na –l (czynnym II), tj. przyniósszy

)( przyniósł > przyniósłszy, por.

przyniós-szy

przynieść

przyniós-łszy

przyniós-ł

Dawna forma M. lp. ż. uległa adwerbizacji (uprzysłówkowieniu) i stała się imiesłowem

przysłówkowym uprzednim (dziś tworzony tylko od czas. dokonanych).

Imiesłów czasu przeszłego czynny II

W języku polskim:

1) odmiana prosta – wchodziła w skład czasu przeszłego złożonego, z którego wykształcił się

współczesny czas przeszły, por. niosłem, niosłam, niosłeś, niosłaś, nieśliśmy, nieśliście, niosłyśmy,

niosłyście; dziś pierwotne im. dobrze widoczne w 3 os. lp. i lmn., por. czytał, czytała, czytało;

niósł, niosła, niosło (tu słowo posiłkowe nie łączyło się z imiesłowem, ale było opuszczane) –

dawne M. lp. i lmn. rodz. m., ż. i n.;

2) odmiana złożona (zaimkowa) – z niej zachowały się niektóre formy; przeszły do klasy

przymiotników, tj. uległy adiektywizacji (uprzymiotnikowieniu), por. zwiędły (liść), trwały

(związek), upadły (anioł). Formalnie mogą być równe niektórym formom osobowym czasownika

(por. kwiaty zwiędły; zajęcia trwały jeszcze długo; upadły na ziemię).

Proces leksykalizacji w formach przymiotnikowych, por.

czuły ‘ten,który czuł’ > ‘tkliwy, serdeczny’, ‘rzewny, wzruszający’, wrażliwy, wyczulony’;

oschły ‘ten, który osechł’ > ‘nieskłonny do wzruszeń, obojętny’;

okazały ‘ten, który okazał’ > ‘pokaźny, duży, mający wspaniałą prezencję’.

Imiesłów czasu przeszłego bierny

Ten imiesłów w odmianie złożonej (zaimkowej) zachował się w polszczyźnie w klasie imiesłowów

jako imiesłów przymiotnikowy bierny, por. niesiony, niesiona, niesione; znany, znana, znane.

W okresie przedpolskim i stp. doszło do takich procesów fonetycznych, jak:

- jotacyzacja, np. *platjeni > płaceni;

- przegłos lechicki e > o, np. *platjenъjь > płacony, *nesenъjь > niesiony;

- przegłos lechicki ě > a, np. *viděnъjь > widziany.

Formy odmiany prostej funkcjonowały do XVII w. jako imiesłowy, por. karan, poznan, pisan,

rozumian, słyszan. Do dziś w tekstach religijnych, por. w Credo: umęczon pod Ponckim Piłatem,

ukrzyżowan, umarł i pogrzebion. Por. też w „Potopie” jako środek archaizacji:

Kuklinowski

zamordowan! .. Kuklinowski zabit!; Jan Kazimierz pobit pod Widawą i śarnowem!.

M. lp. n. odmiany prostej pozostał do dziś jako tzw. bezosobowa forma czasownika, por. bito,

myto, poznano, pisano (por. *bito (detę)).

Ćwiczenia i pytania kontrolne:

1.

Objaśnij pochodzenie następujących form: a) chodząc, biorąc; b) chodzący, chodząca,

chodzące; c) przeczytawszy, zrobiwszy; d) rzekłszy, odniósłszy.

2.

Objaśnij współczesną tożsamość niektórych form przymiotnikowych, por. czuły (liścik), pożółkły

(liść), posiwiały (człowiek) i czasownikowych, por. one to czuły, liście już pożółkły, skronie mu

posiwiały.

3.

Przedstaw pochodzenie imiesłowów przysłówkowych w polszczyźnie.

4.

Przedstaw pochodzenie imiesłowów przymiotnikowych w polszczyźnie.

5.

Jaką genezę mają formy: a) wiadomo, b) rzekomo, c) wiadomy, rzekomy; d) po kryjomu?

6.

Czy taką samą genezę jak wiadomy mają formy znajomy, łakomy, znikomy?

7.

Objaśnij historycznie pochodzenie dzisiejszych form bezosobowych czasownika typu czytano,

pito, niesiono.

8.

Które formy psł. imiesłowów uległy adwerbizacji, a które adiektywizacji? Objaśnij te terminy.

9.

Wyjaśnij genezę tematycznego –o- w imiesłowach: pleciony, niesiony, wieziony.