Kultura języka polskiego

Składnia – skróty składniowe,

spójniki skorelowane;

Imiesłowowe równoważniki zdania

Warszawa, 21.03.2010 r.

Skróty składniowe (1)

• Tendencja do skrótu to jednak z najbardziej

wyraźnych tendencji we współczesnej

polszczyźnie i wielu innych językach.

Językoznawcy nie próbują jej przeciwdziałać,

uważają natomiast, że nie wszystkie skróty są

poprawne i wskazują te, których w starannym

tekście należy unikać.

•

Skrótu polegającego na tym, że do dwóch

czasowników dodajemy jedno (wspólne dla nich)

dopełnienie – wolno dokonać tylko wtedy, gdy

czasowniki te rządzą tym samym przypadkiem.

Poprawne jest więc zdanie: lubię i cenię twoją

żonę – czasowniki lubię (kogo, co) i cenię (kogo,

co) – rządzą biernikiem. Nie można natomiast

powiedzieć poznała i zakochała się w chłopaku –

poznała bowiem rządzi biernikiem (kogo, co),

zakochała się – miejscownikiem (w kim, w czym).

Skróty składniowe (2)

• Z tego samego powodu niepoprawne jest

użycie jednej przydawki przy dwóch
rzeczownikach odczasownikowych,
pochodzących od czasowników mających
różny rząd. Błędne jest zatem wyrażenie:
zapobiegania i leczenia próchnicy: zapobiega
się czemuś (celownik), leczy się coś (biernik).
Poprawne byłoby np. wyrażenie: prowadzenie
i koordynowanie prac w tym zakresie, gdyż
koordynujemy coś (biernik) i prowadzimy coś
(także biernik).

Skróty składniowe (3)

• Rząd to także właściwość składniowa przyimków. Te

niedługie zazwyczaj wyrazy, określające zazwyczaj

stosunki przestrzenne lub inne rzeczowników albo

innych części mowy, przy których stoją, np. na, pod,

obok, przed, mają właściwie tylko jedną wyraźną

cechę gramatyczną – rządzą określonym

przypadkiem. Do – rządzi dopełniaczem, mówimy do

kogo, do czego, ku – rządzi celownikiem, mówimy ku

komu, ku czemu, przed rządzi narzędnikiem,

mówimy: przed kim, przed czym. Posługując się

przyimkami, pamiętać trzeba, że nie wolno dwóch

przyimków rządzących różnymi przypadkami

przyporządkować do jednego rzeczownika. Z tego

powodu błędne jest: latały obok i nad stołem, a

poprawne: listy do i od redakcji.

Skróty składniowe i spójniki

skorelowane

• Jak poprawić zdania, w których występują błędne skróty

składniowe, takie jak wyżej opisane? Należy powtórzyć po raz

drugi, we właściwej formie odpowiedni wyraz lub zaimek, którym

można go zastąpić, np. muchy latały obok stołu i nad stołem,

muchy latały obok stosłu i nad nim. Drugie rozwiązanie –

polegające na zastosowaniu zaimka – wydaje się stylistycznie

lepsze, jest też bardziej uniwersalne. Powiemy: poznała chłopaka

i zakochała się w nim, zapobieganie próchnicy i leczenie jej.

•

Oprócz skrótów składniowych problemem z zakresu kultury

języka, który pojawił się w ćwiczeniu wstępnym jest użycie

spójników powiązanych ze sobą, stanowiących swoistą klamrę.

Często są one mylone, co polega na niewłaściwym doborze

takich „par”, np. niektóre osoby zamiast im – tym, mówią

niepoprawnie: im – czym, zamiast: raczej – niż, niepoprawnie:

raczej – jak, zarówno – jak i, niepoprawnie: zarówno – a także.

Słownik poprawnej polszczyzny przestrzega przed takimi

„mezaliansami”, ustrzec się ich pomogą też ćwiczenia

następujące w tej lekcji.

Skróty - ćwiczenie

• W których zdaniach dokonano poprawnego skrótu?

  Lecznicze wody pili przed i po kolacji.

  Widzowie obserwowali i zachwycali się tańcem rosyjskiej

pary.

  Przepisy określają zasady tworzenia i gospodarowania

rezerwami finansowymi.

  Szanowali i cenili starszego pana, za jego rzeczowość i

kompetencję.

  Oskarżono go o to, że zajmował się dystrybucją i

rozprowadzaniem pirackich płyt.

  Dyskutanci przedstawiali argumenty za i przeciw

rozwiązaniom, proponowanym przez prezesa..

  Urząd zajmował się wydawaniem i unieważnianiem tych

dokumentów.

  Ulotka zawiera informacje o tym, jak za pomocą naszego

preparatu dbać i pielęgnować włosy.

  Tak wyglądała scena polityczna przed i po wojnie.

  Osoby stojące za i przed kasą zaczęły głośno wyrażać swoje

oburzenie.

Spójniki skorelowane -

ćwiczenie

• Dokonaj korekty tekstu:
• Ilekroć zaczynali rozmowę, to zawsze powracał ich

dawny spór. Działo się tak dlatego, ponieważ mieli

inne podejścia do życia i inne poglądy. O ile Karol był

pesymistą, przekonanym, że wszystko pójdzie źle, to

Basia tryskała optymizmem i wierzyła zawsze, że jej

się wszystko uda. Nie tylko o ogólną postawę wobec

życia tu chodziło, a także wszystkie codzienne

zachowania. Gdy mieli alternatywę: albo zostajemy w

domu, lub idziemy do kina – on z obawy przed tym,

co może się zdarzyć, wybierał pierwsze, ona zaś –

drugie. Zarówno jednak on, i ona, mieli pewną

sympatyczną cechę wspólną: lubili spędzać czas w

towarzystwie przyjaciół.

Imiesłowy (1)

• Od polskich czasowników można tworzyć

dwa typy imiesłowów: przymiotnikowe i

przysłówkowe. Te pierwsze dzielą się na

czynne, zakończone na –ący: czytający,

widzący, bijący oraz bierne, zakończone na

–ny, -ony, -ty: przeczytany, zobaczony, bity.

Te drugie dzielą się na współczesne,

zakończone na –ąc, i uprzednie, zakończone

na –łszy/-wszy. Tematem niniejszej lekcji jest

drugi typ imiesłowów, a dokładniej: zasady

budowania poprawnych konstrukcji

składniowych z imiesłowami

przysłówkowymi.

Imiesłowy (2)

• Pierwsza z nich dotyczy podmiotu w zdaniu

głównym i zdaniu podrzędnym, wyrażonym

równoważnikiem imiesłowowym: oba te zdania

muszą mieć ten sam podmiot mianownikowy,

wskazujący wykonawcę czynności, o których w nich

mowa. Z tego powodu poprawne jest zdanie: idąc

przez park, wspominał spotkanie z przyjacielem, a

niepoprawne: jadąc przez most, spadła mu czapka

– w jednej części zdania podmiot – wykonawca

czynności to ON, w drugiej – CZAPKA. Z tego

samego powodu niepoprawne jest też zdanie

trzecie: była o to pytana, zdając egzamin. Przecież

zdawała ONA, a pytał ktoś inny. Błąd w tej

konstrukcji jest trudniejszy do rozpoznania, mamy

tu bowiem do czynienia ze stroną bierną.

Imiesłowy (3)

• Druga zasada wiąże się z nazwą imiesłowów: współczesny i

uprzedni. Za pomocą imiesłowu współczesnego mówimy o

czynnościach równoczesnych z tymi, które wyraża zdanie

główne i porównywalnie długo trwających. Imiesłów

uprzedni wskazuje na czynność wcześniejszą niż czynność

zdania głównego. Niepoprawne jest więc: wchodząc do

domu, przygotował małą przekąskę dla siebie i dla dzieci –

przecież nie przygotowywał przekąski w czasie wchodzenia.

Należało tu użyć imiesłowu uprzedniego: wszedłszy do

domu, przygotował małą przekąskę dla siebie i dla dzieci.

Niepoprawne jest też zdanie: pracując przed wojną jako

szewc, boleśnie skaleczył się w rękę. Praca, o której mowa

w zdaniu głównym to czynność trwająca długo, skaleczenie

– czynność jednorazowa. Poprawnie należało powiedzieć:

gdy pracował... Równoważnika można byłoby użyć tylko

wtedy, gdyby np. ktoś kaleczył się w rękę przez dłuższy

czas: pracując przed wojną jako szewc, co dzień boleśnie

kaleczył się w rękę. Oczywiście to ostatnie pociąga za sobą

zmianę treści zdania, i to zmianę (niejako po dwakroć)

bolesną.

Imiesłowy (4)

• Trzecia zasada mówi, że imiesłowowy

równoważnik zdania może zastąpić zdanie

podrzędne czasu, co oczywiste, może też

zastępować zdanie podrzędne warunku, czyli

oparte na schemacie: jeżeli – to, np. ćwicząc

regularnie, rozwiniesz mięśnie (= jeśli będziesz

ćwiczył, rozwiniesz). Nie wszyscy językoznawcy są

zgodni, co do tego, że takie zdania są poprawne,

dlatego też lepiej ich unikać. W żadnym razie nie

można natomiast zastępować równoważnikami

zdań podrzędnych celu lub skutku, dlatego

niepoprawne jest: przyszedł do niego syn, prosząc

o pomoc przy budowie.

Imiesłowy - ćwiczenie

• Zaznacz zdania poprawne:

  Siedząc przy biurku, paliła się lampa.

  Dostała się na studia, mając dobre oceny z

egzaminu maturalnego.

  Został zatrzymany, usiłując wręczyć kasjerce

fałszywy banknot.

  Pomagając synowi, rozmyślał nad jego przyszłością.

  Analizując wyniki po raz drugi, znaleziono

przyczynę błędu.

  Robiąc takie rzeczy, zostaniesz uznany za idiotę.

  Przejechawszy przez wielką łąkę, natrafił na

opuszczony dom.

  Mamy nadzieję, że proponując pomoc, nie chodziło

ci tylko o zrobienie dobrego wrażenia.

  W warcabach pion sąsiadujący z pionem

przeciwnika, za którym znajduje się wolne pole, bije

ten pion, przeskakując go.

Imiesłowy – tekst do korekty

• Rozmyślając nad swoją trudną sytuacją, wcisnął się

w najciemniejszy kąt strychu. Mając nad sobą dwa

duże pudła, został przez nikogo niezauważony.

Przeczołgując się dwa metry dalej, tym bardziej nie

będzie widoczny. Uczyniwszy to, z ulgą

rozprostował grzbiet, choć do ocalenia było jeszcze

daleko. Wiedział o tym, bo ukrywając się przez cały

poprzedni rok na tym strychu, raz już przeżył tak

niebezpieczną przygodę. Zbliżywszy się do

dziwnego urządzenia, został uderzony z wielką siłą

w kark. Wyswobadzając się, musiał kilkakrotnie

gwałtownie szarpnąć całym ciałem. Przeżył, ale

wspominając to, włosy mu stawały dęba. Prawdę

powiedziawszy, nie miał nic do powiedzenia ani

wtedy, ani teraz, był przecież szczurem.

Imiesłowy – dodatek

• Z poprawnym zastosowaniem imiesłowowych

równoważników zdania wiążą się jeszcze dwie kwestie.

Pierwsza, ważniejsza i trudniejsza dla osoby piszącej

teksty, to interpunkcja. Otóż równoważnik taki, nawet

jeśli jest wyrażony tylko jednym wyrazem: właśnie tym

imiesłowem, musi być oddzielony przecinkiem lub

wydzielony przecinkami. Poprawna (obecnie, ten przepis

obowiązuje od mniej więcej dziesięciu lat) interpunkcja to

zatem: szedł, pogwizdując; spostrzegł ją i, uśmiechając

się fałszywie, przeszedł na drugą stronę ulicy.

•

Kwestia druga to użycie równoważników

imiesłowowych zdań bezpodmiotowych. I tu nastąpiła

zmiana. Obecnie, jak poucza Słownik poprawnej

polszczyzny pod red. prof. A. Markowskiego (stosowny

przepis sformułowała prof. H. Jadacka) za poprawne

uznaje się zdania: Uwzględniając zależności (1) i (2),

wykonano badania...; Opierając się na wynikach badań,

określono źródła powstania korzyści ekonomicznych; Na

działkach świetnie się odpoczywa, obcując z przyrodą i

majsterkując.

Imiesłowy - ćwiczenie

• Wstaw przecinki:
• Szedł powoli myśląc intensywnie. Widząc

wzgórze przystanął. Zawołał głośno nie
chcąc by towarzysze którzy zostali w tyle o
nim zapomnieli. Przeszedłszy mostek znów
się zatrzymał i patrząc w dal schylił głowę.
Ujrzawszy znaki ruszył znowu. Szedł
prędko prawie biegł nie chcąc by
dziewczynka którą wreszcie odnalazł znów
mu znikła z pola widzenia.