Składnia – poprawność w związkach

zgody i rządu; skróty składniowe

(na przykładzie pism urzędowych)

Kultura języka polskiego

Uniwersytet Warszawski

21.02.2010 r.

Tematyka zajęć

Składnia zgody:
- składnia zgody formalnoznaczeniowej i

realnoznaczeniowej

- podmiot szeregowy połączony różnego typu

spójnikami i dopasowanie do niego orzeczenia.

Składnia rządu:
- skróty składniowe
- konwersy
- przyimki i gerundia.

Podmiot i orzeczenie

• Składnia zgody formalnoznaczeniowej

polega na tym, że formę orzeczenia

dostosowujemy do formy

gramatycznej podmiotu. Składnia

zgody realnoznaczeniowej – na tym,

że formę orzeczenia dostosowujemy

do treści podmiotu.

• Młodzież zdecydowała. Szlachta szła.
• Wujostwo przyjadą dziś wieczorem.

Skrótowce

• Skrótowce to wyrazy dwurodzajowe.

Można im nadać rodzaj gramatyczny
albo ze względu na rodzaj
nadrzędnego wyrazu, albo ze
względu na zakończenie skrótowca w
wymowie.

• ONZ uchwaliła, uchwalił.
• PKO wypłaciła, wypłaciło.

Rodzaj skrótowców

obcojęzycznych

• Rozstrzygające jest polskie rozwinięcie i główny jego składnik,

a więc CDU to Unia Chrześcijańsko-Demokratyczna. W

praktyce bywa i tu stosowana zasada dwurodzajowości, np.

ASEAN (stowarzyszenie? związek?) ma rodzaj męski. Polską

wersję i rozstrzygnięcie można niekiedy znaleźć w „Słowniku

skrótów i skrótowców” Jerzego Podrackiego.

• Kłopotliwe i ciekawe przypadki

• Polskie:

• - Skrótowiec kończący się na akcentowane –a może być

rodzaj nijaki, np. AK, AGH,

• - Co zrobić z PiS? Bereda radzi, by całe: Prawo i

Sprawiedliwość = dostało rodzaj nijaki: zdecydowało, a

skrótowiec: męski (formalnogramatycznie)

• Obce:

• - FIFA

• - BAV

• - OPEC

• - EFTA

Podmiot szeregowy

• 1. Jeżeli orzeczenie stoi przy podmiocie

szeregowym, którego składniki połączone są

spójnikami łącznymi, np. i, oraz – powinno

mieć formę liczby mnogiej.

• Proszę o korektę zdania:
• Pokrzywdzony i oskarżyciel posiłkowy może

skorzystać z pomocy jednego pełnomocnika.

• 2. Jeżeli składniki podmiotu są połączone

spójnikami alternatywnymi, do niedawna

dopuszczano orzeczenie w formie lp., jak i lm.

Zmiana zasady dotyczącej

orzeczenia przy podmiocie

szeregowym (1)

• [wydawać by się mogło, że ze względów logiczno-

znaczeniowych] Kiedy wykonawca jest jeden

(składniki podmiotu połączone spójnikami

alternatywnymi) lub też zdanie informuje tylko o tym,

że dana czynność nie jest wykonywana (składniki

podmiotu połączone spójnikiem rozłącznym), nie

możemy nadawać orzeczeniu formy liczby mnogiej,

wskazującej na wielu agensów. […] Zauważmy

jednak, że uznanie prymatu tego kryterium stałoby

się źródłem nieusuwalnej dysharmonii gramatycznej

w tych wszystkich przypadkach, w których orzeczenie

mające liczbę pojedynczą oraz czas przeszły […]

określałoby składniki podmiotu szeregowego różniące

się rodzajem.

Zmiana zasady dotyczącej

orzeczenia przy podmiocie

szeregowym - przykłady

• Przykłady do analizy:
• Po wygaśnięciu mandatu odpowiednio

Biuro Zarządu lub jednostka organizacyjna
m. st. Warszawy przywraca radnego do
pracy na tym samym bądź równorzędnym
stanowisku.

• Pokrycie obejmowanych akcji lub zaplata

za nabywane akcje spółki […] nie może
pochodzić z pożyczek, kredytów ani z
nieudokumentowanych źródeł.

Zmiana zasady dotyczącej

orzeczenia przy podmiocie

szeregowym (2)

• […] niezależnie od sposobów łączenia

składników podmiotu szeregowego

dopuszcza się przy nim prawie wyłącznie

orzeczenie w liczbie mnogiej, oznacza to

przede wszystkim, że norma składniowa

(zgodnie z definicją szeregu) traktuje taki

podmiot po prostu jako całość,

reprezentowaną przez więcej niż jeden

składnik. Mnoga forma orzeczenia jest stała –

nie zależy ani od liczby wykonawców

czynności, ani od sposobu łączenia wyrazów,

które ów podmiot współtworzą.

• H. Jadacka, KJP, 141

Podmiot szeregowy złożony z

wyrazów abstrakcyjnych

• Zgodnie ze stanowiskiem prezentowanym w

klasycznych wydawnictwach poprawnościowych,

wyjątkiem od tej zasady jest tylko podmiot złożony z

wspólnorodzajowych rzeczowników abstrakcyjnych.

[…]

• Niektóre podmioty szeregowe mają w swoim składzie

rzeczownik w mianowniku oraz rzeczownik w

narzędniku […]. Takie układy są źródłem wątpliwości

dotyczących formy orzeczenia. […] I przykłady

historyczne, i dzisiejsza praktyka świadczą raczej o

tym, że rozstrzygnięcia w tej sprawie są

uwarunkowane semantycznie (równorzędność

składników lub jej brak) i składniowo (szyk)

• H. Jadacka, KJP, 142

Podmiot szeregowy złożony z wyrazów

abstrakcyjnych – przykłady

• Powiadomieniu temu towarzyszy

poświadczenie lub potwierdzenie odbiorcy…

• Instytucja lub organizacja upoważniona do

wydawania świadectw zgodnie z
postanowieniami niniejszego ustępu będzie
uprawniona do cofania tych świadectw. W
każdym przypadku instytucja lub organizacja
będzie powiadamiać o cofnięciu świadectwa
państwo, w którego imieniu zostało ono
wydane.

Podmiot szeregowy połączony

przyimkami typu: Z

• Podmioty o postaci sąsiad z synem,

prezydent z małżonką wymagają
odrębnego potraktowania: forma
liczby mnogiej orzeczenia może być
uznana za sygnał równorzędności
obu składników podmiotu, a forma
liczby pojedynczej – za
wyeksponowanie pierwszego
składnika.

Przykłady do analizy

• Prezydent z małżonką został – zostali

przyjęci przez kanclerza Niemiec.

• PSL z opozycją poparło – poparły –

poparli projekt rządowy.

• Zarówno nasilenie tego sporu, jak i

długość jego trwania wskazuje –
wskazują na…

Ciekawostka

• Jeżeli podmiot wielowyrazowy składa

się z rzeczownika męskoosobowego i
niemęskoosobowego, orzeczenie
przybiera formę męskoosobową:
chłopiec i dziewczyna szli, trzymając
się za ręce. Jeżeli jednak rzeczownik
żeński występuje z rzeczownikiem
męskim, ale nieosobowym, mamy do
czynienia z sytuacją nietypowa i dość
trudną. A raczej z kilkoma różnymi jej
wariantami:

Ciekawostka cd.

Pierwszy – zarówno rzeczownik żeński, jak i

męski nieosobowy są w liczbie pojedynczej:

orzeczenie ma wówczas formę

męskoosobowa

– dziewczyna i koń przeszli powoli przez

podwórze.

Drugi – rzeczownik żeński jest w liczbie

mnogiej, a męski nieosobowy w pojedynczej:

orzeczenie ma także formę męskoosobową

– dziewczyny i koń przeszli przez podwórze.

Ciekawostka cd.

Trzeci – rzeczownik żeński jest w liczbie

pojedynczej, a męski nieosobowy – w

mnogiej: orzeczenie ma wówczas formę

niemęskoosobową

– dziewczyna i konie przeszły przez podwórze.

Czwarty – oba rzeczowniki są w liczbie mnogiej:

orzeczenie przybiera także w tym przypadku

formę niemęskoosobową

– dziewczyny i konie przeszły przez podwórze.

Przeredagowanie jako jedyna

metoda korekty

• W takich konstrukcjach [połączenia rzeczowników

zbiorowych z orzeczeniem imiennym]

nieunikniony jest konflikt w zakresie kategorii

liczby – te z liczbą pojedynczą są niepoprawne

formalnie (*To grono biologów jest doradcą

premiera w sprawach ochrony środowiska), a z

liczbą mnogą – uderzająco nielogiczne (*To grono

biologów jest doradcami…). Bez przeredagowania

w rodzaju: Ci biolodzy są doradcami premiera […]

akceptacja normatywna tego typu zdań jest

niemożliwa.

• H. Jadacka, KJP, 148

Przykłady i analizy (1)

• Uprawnionym do zachowku są

zstępni, małżonek oraz rodzice
spadkodawcy, którzy byliby powołani
do spadku z ustawy gdyby
spadkodawca nie rozrządził inaczej.

• Wspólność zarówno ustawowa, jak i

umowna ustaje z mocy prawa w razie
ubezwłasnowolnienia jednego z
małżonków.

Przykłady i analizy (2)

• Decyzję ministra o finansowaniu albo

odmowie finansowania współpracy
naukowej z zagranicą doręcza się
jednostce naukowej lub podmiotowi,
o którym mowa w art. 2 pkt 10, 12
lub 19 ustawy, zwany dalej „innym
uprawnionym podmiotem”.

Przykłady i analizy (3)

• Radny składający interpelację bądź

Rada może uznać odpowiedź za

niewystarczającą i zażądać jej

uzupełnienia.

• Opłata przeznaczona jest na

zrównoważenie kosztów wyżywienia

dzieci i młodzieży objętej opieką tych

placówek, zwiększony w związku ze

wzrostem cen detalicznych.

Przykłady i analizy (4)

• Finansowanie zadań ze środków

finansowych przeznaczonych na

naukę, a pochodzących z innych źródeł

niż budżet państwa, może nastąpić w

przypadkach szczególnie ważnych dla

realizacji polityki naukowej państwa i

odbywa się na zasadach określonych w

rozporządzeniu, z uwzględnieniem celu

i sposobu wydatkowania wskazanego

przez podmiot przekazujący te środki.

Poprawność w związkach rządu

• Skróty składniowe

• Zanim podejmiemy decyzję o uzupełnieniu serii

czasowników, imiesłowów lub gerundiów jednym

dopełnieniem, musimy być pewni, że rząd wyrazów

określanych jest wspólny. W przeciwnym razie dochodzi do

rażących błędów składniowych częstych nawet w

starannych odmianach polszczyzny pisanej.

• Typowe wykolejenie tego rodzaju polega na respektowaniu

składni rządu w zakresie wyrazów pozostających w

bezpośrednim sąsiedztwie, a ignorowaniu zależności

syntaktycznych między wyrazami bardziej oddalonymi.

Takie właśnie rozwiązanie przyjęto w zdaniu: *Członkami

giełdy prowadzącej obrót energią elektryczną mogą być

również przedsiębiorstwa posiadające koncesję na

wytwarzanie, przesyłanie, dystrybucję oraz obrót energią

elektryczną.

• H. Jadacka, KJP, 163

Pytania i przykłady

• Skróty składniowe

Przykłady: monitorowanie, zarządzanie i ocena

programu; zapobieganie, ściganie, wykrywanie i

karanie przestępstw.

•

To oczywiście błędny skrót.

Przykład: Niniejsza dyrektywa ma zastosowanie

do obywateli państw trzecich przebywających

nielegalnie na terytorium państwa

członkowskiego, tj. takich, którzy nie spełniają lub

przestali spełniać warunki wjazdu określone w art.

5 konwencji wykonawczej do układu z Schengen.

To samo: nie spełniają warunków… lub przestali je spełniać. To samo w dalszych przykładach.

Przykład: Czyn stanowiący przestępstwo w myśl

i zgodnie z definicją zawartą w konwencji o

zwalczaniu aktów terroryzmu nuklearnego.

Przykład: Program służący zapobieganiu i

zwalczaniu przemocy.

Konwersy

• Używanie konwersów zamiast wyrażeń

odpowiadających strukturze zdania jest

swoiste dla wypowiedzeń złożonych. Jednak

ze względu na dużą komplikację treści, której

nierzadko towarzyszy brak jednorodności

strukturalnej, prawdopodobieństwo

pojawiania się takich błędów jest większe niż

w zdaniach pojedynczych. Jednak i one nie

są wolne od tego rodzaju wykolejeń, na ogół

bardzo trudnych do wykrycia.

• H. Jadacka, KJP, s. 183

Przyimek i gerundium

• Szczególnej ostrożności wymaga

posługiwanie się połączeniami przyimka i

gerundium w funkcji równoważnika zdania

podrzędnego. Ich użycie należy poprzedzić

ustaleniem, czy podmiot równoważnika jest

ten sam, co w zdaniu głównym. Jeżeli taka

równoważność nie zachodzi, równoważnik

musi być zastąpiony przez zdanie podrzędne.

• H. Jadacka, Poradnik, 77

• Przykład tego typu konstrukcji: po powrocie

na salę na stolikach leżały nowe kartki do

głosowania.

Rząd gerundiów

• Rekcja celownikowa przechodzi na

rzeczowniki –anie, -enie,
(podpowiadanie kolegom, pomaganie
przestępcom), ale nie na inne
formacje słowotwórcze: ofiara dla
powodzian, przesyłka dla kolegów

Pytania i przykłady cd.

• Przykład: W związku z niezgłoszeniem żadnych

poprawek przewodniczący Parlamentu

Europejskiego oświadczył, że wspólne stanowisko

Rady zostało przyjęte.

•

Brak informacji kto nie zgłosił poprawek: przez XXX

• Przykład: Dyrektywa Rady w sprawie szczególnej

procedury przyjmowania obywateli państw

trzecich w celu prowadzenia badań naukowych.

•

Czyżby chodziło o prowadzenie badań na tych obywatelach?

Ćwiczenia – zdania do korekty

• Prezydium Sejmu kieruje w tej sprawie wnioski

do komisji sejmowych w celu zaopiniowania.

• Bagaż osobisty urzędnika konsularnego i

członków jego rodziny jest zwolniony z

przeprowadzania kontroli celnej

• W razie niepodporządkowania się wydanym na

podstawie prawa poleceniom organów Policji

lub jej funkcjonariuszy, policjanci mogą

stosować następujące środki przymusu

bezpośredniego…

• Fakt śmierci stwierdzony zostaje

sporządzonym przez tenże urząd aktem

zgonu.

• Zarówno wstępowanie, jak i występowanie ze

spółdzielni wynikać może jedynie z

przekonania o słuszności takiego kroku.