Imiesłów czasu przeszłego czynny I

W ps. tworzony od tematu bezokolicznika za pomocą przyrostka temat. *-ъš ( -ъx) oboczne do *-vъš- (dla tematów zakończonych na spółgłoskę)

• W M lp. r.m. r.n. zakończenie -ъ (tematy spółgłoskowe) / *-vъ- (tematy samogłoskowe)

np. *rekъ - ten który mówił, *nesъ - ten, który niósł

• W M lp. r.ż. przyrostki te zachowały postać z końcówką -i np. *rekъši, *nesъši

• W ps. imiesłów ten miał deklinację prostą i złożoną

Język stpol. - formy ograniczone tylko do M lp. r.m. i r.ż. ( r.m.->oblek, ląk się, rzek, wyjąłw, r. ż -> pożegszy, szedszy etc.)

Po zaniku jerów pozostawał czysty temat lub powstawały trudne artykulacyjnie grupy spółgłoskowe

Innowacje w stpol. - XIV - XVI w.

1. zakończenie typowe dla tematów samogłoskowych w połączeniu z tematami spółgłoskowymi, np. r.m. poczyrpw, wszedw, pojadw, r.ż. pożegwszy, szedwszy

2. zanikanie mniej wyrazistych form r.m. i upowszechnianie się dla wszystkich trzech rodzajów imiesłowowych zakończenie pierwotnie charakterystycznych dla r.ż. -wszy (-szy)

Zmiany te prowadzą do adwerbalizacji (uprzysłówkowienia).

Dawny imiesłów czasu przeszłego czynny I przekształca się w imiesłów przysłówkowy uprzedni.

W w. XVII i XVIII ostatecznie stabilizują się współczesne zakończenia imiesłowu przysłówkowego uprzedniego:

-wszy- po temacie samogłoskowym

-łszy- po temacie spółgłoskowym (kontaminacja imiesłowy cz. przesz. czynn. I na -szy oraz czynn. II zakończonego na -ł: rzekszy + rzekł -> rzekłszy

Imiesłów czasu przeszłego czynny II

Imiesłów tworzony za pomocą przyrostka tematycznego -l- (stpol. -ł-) i końcówek fleksyjnych

1. imiesłów ten stał się formacją o charakterze strukturalnym, wchodząc w skład złożonych form czasownika: (f. predykatywna - orzecznikowa imiesłowu)

• czasu przeszłego złożonego

• czasu zaprzeszłego

• czasu przeszłego

• trybu warunkowego

adiektywizacja (uprzymiotnikowienie),

• w stpol. występował w odmianie prostej i złożonej, np. czuł, -a, -o / czuły, -a, -e (ten, który czuł)

• już w stpol. proces wycofywania form prostych i upodabnianie imiesłowu czynnego II do przymiotnika

• postępował proces leksykalizacji znaczenia - zacieranie orzecznikowych składników ich znaczeń na rzecz elementów atrybutywnych (często także metaforyzacja znaczenia)

czuły - ten, który czuł -> troskliwy, opiekuńczy

Imiesłowy czasu przeszłego czynne II przeszły do klasy przymiotników (były, czuły, stały, wściekły etc.)

Imiesłów czasu przeszłego bierny

• W ps. tworzony za pomocą przyrostków tematycznych -t- (czasow. których temat bezokolicznika jest ich rdzeniem, a kończy się na samogłoskę -i, -y, -u, -ę lub spółgłoskę -r), -n- (te czasow., który z wygłosie mają -a lub -e ), -en- (przed innymi, następuje często przegłos e->o, prócz M l.mn. gdzie n ulegało zmiękczeniu przez i - niesieni) ,

np. *klętъ, *viděnъ, *znanъ

• Wszystkie te formy występują w zabytkach z XIV - XVI w.

• Do XVI wieku występują w odmianie prostej i złożonej, ostatecznie krystalizują się w odmianie złożonej (zgodnie z rozwojem przymiotników) przekształcając się w imiesłowy przymiotnikowe bierne (zakończone na -ty, -ta, -te, -ny, -na, -ne, -ony, -ona, -one)

Do XVII w. formy M.lp. występują częściej w odmianie prostej niż złożonej (archaizmy - umęczon, ukrzyżowan)

• Zaszedł proces adiektywizacji

• Rzeczownikowe formy r.n. (M) zachowały swój pierwotny czynnościowy charakter - bezosobowe formy orzeczeniowe zakończone na -no, -to, -ono (XVII w.)

Adamowi nie było naleziono pomocnika

Imiesłów czasu teraźniejszego czynny

W ps. miał odmianę prostą i złożoną.

1. W j. stpol. tylko relikty odmiany prostej (M. lp. r.m., M. lp r.ż. oraz B lp. r.m.)

-ę // -y

-ęcy

-ąc

Najszybciej zanika (jeszcze w stpol.) M. lp. r.m. ze względu na tożsamość z 1 os. lp. czasu teraźniejszego, a w jego miejsce wchodzą formy B. lp. r.m.

Formy M. r.ż. utrzymują się do polowy XVI w. i również zostają zastąpione przez B. lp.r.m. Jedynym szczątkiem form na -ący jest przysłówkowo używane „niechcący”.

Pierwotnie formy M tego imiesłowu funkcjonowały jak przydawki odnoszące się odpowiednio do rzeczowników r.m. i r.ż. Zastąpienie ich przez formy B z końcówką -ąc powoduje ich adwerbalizajcę (zaczynają pełnić funkcję okolicznikową).

Proces ten w XVII wieku dobiega końca - przekształcenie prostych form imiesłowu czasu teraźniejszego czynnego w imiesłów przysłówkowy współczesny.

2. Formy odmiany złożonej występowały od początku rozwoju polszczyzny (-ący, -ąca, -ące), stopniowo zwiększając zasięg i upodabniając się do przymiotników.

Proces adiektywizacji spowodował leksykalizację znaczenia i zatarcie składnika określającego czynność w teraźniejszości, np. niosący:

kiedyś - ten, który niesie teraz,

dziś - ten, który niesie teraz, w przeszłości i w przyszłości

Złożone formy imiesłowy czasu teraźniejszego czynnego przekształciły się w imiesłów przymiotnikowy czynny.

Imiesłów czasu teraźniejszego bierny

W j. ps. tworzony za pomocą przyrostka tematycznego -m- i odpowiednich końcówek odmiany prostej lub złożonej.

W j. pol. formy odmiany prostej (rzekom, rzekoma, rzekomo) zachowały się szczątkowo (np. czy jesteś tego świadom). Nieliczne są też kontynuanty form złożonych (np. rzekomy, rodzimy, wiadomy), szereg wyrazów tworzony był już na gruncie polskim na wzór imiesłowów (widomy, niewidomy, ruchomy, łakomy, znajomy)

Zaszedł proces adiektywizacji (i leksykalizacji)

Np. rzekomy - ten, który jest mówiony - pozorny

wiadomy - ten, który jest znany - obeznany

Wtórnie następują też procesy substantywizacji tych form (mój znajomy, niewidomy)

Trzeba zauważyć, że imiesłowy wiedzeni, bodzeni, kradzeni, pleceni, gnieceni mają zamiast oczekiwanych spółgłosek dź i ć spółgłoski dz, c - jest to wynik dysymilacyjnego (odpodobniającego) odmiękczenia średniojęzykowych dź, ć przed średniojęzykowym ń.

---