PROJEKT GLOSARIUSZ

30 stycznia 1933

Dzień mianowania Adolfa Hitlera na kanclerza Rzeszy, a tym samym wzięcia udziału
NSDAP w rządzie Rzeszy. Świętowany przez narodowych socjalistów jako dzień
"przejęcia władzy". W dwa dni później został rozwiązany Reichstag (parlament).

Cyganie

Określenie zbiorowe, w języku niemieckim uznawane za dyskryminujące, dla oznaczenia
mniejszości etnicznej Romów. Sinti i Roma to najbardziej znane z 5 głównych grup.
Przybyli z Indii, od ponad 600 lat żyją w Europie. Przeważnie są katolikami, a Romowie z
Bałkanów to często muzułmanie. Wielu Cyganów zapuszcza korzenie i żyje przez
pokolenia w jednym miejscu. Podobnie jak Żydzi prześladowani przez narodowych
socjalistów z powodów rasowych. Według szacunków w obozach koncentracyjnych,
gettach i wskutek masowych rozstrzeliwań podczas II wojny światowej wymordowano ok.
500 000 Cyganów.

Homoseksualiści

Homoseksualizm, uważany za przestępstwo jeszcze przed panowaniem narodowego
socjalizmu, uchodził według ideologii nazistowskiej za szkodliwe dla polityki ludnościowej
"wynaturzenie", które należy zwalczać. Prześladowania w szeregach NSDAP zaczęły się
w 1934 r. od "puczu Röhma" (SA). Ewidencję organizował utworzony przez Himmlera w
centrali gestapo "specjalny referat ds. homoseksualizmu". Tysiące homoseksualistów
aresztowano, część z nich wykastrowano i wymordowano w obozach koncentracyjnych,
gdzie wyróżniał ich różowy trójkąt. Nie ma dowodów na to, czy z racji skłonności
seksualnych skazywano i więziono też lesbijki.

KZ (kacet)

Obóz koncentracyjny (nazistowski skrót: KL). Obozy koncentracyjne były zakładane po
1933 r. w celu eliminowania przeciwników politycznych, zastraszania ludności oraz
izolacji i zniszczenia niepożądanych mniejszości społecznych, etnicznych i religijnych, a
także jeńców wojennych. Podlegając SS, obozy były wyłączone spod jurysdykcji sądów
powszechnych. Śmierć milionów osób wskutek niedostatecznego wyżywienia i
prymitywnych warunków bytowania, pracy przymusowej, chorób i znęcania się była
zamierzona. Do 1945 r. pod władzą nazistów znajdowało się tysiące obozów,
podobozów i komand pracy.

Marsze śmierci

W chaosie ostatnich tygodni wojny, uciekając przed niosącymi wyzwolenie oddziałami
aliantów, pędzono na znaczne odległości tysiące więźniów, przede wszystkim z obozów
koncentracyjnych położonych na Wschodzie, na niezajęte jeszcze części Rzeszy
Niemieckiej. Bardzo wielu więźniów zginęło z rąk konwojujących ich esesmanów, zostało
zatłuczonych pałkami, zastrzelonych bądź utopionych, wielu umarło z głodu i zimna.
Ludność cywilna w Niemczech uczestniczyła częściowo w polowaniu na zbiegłych
więźniów, rzadko pomagała cierpiącym.

Ravensbrück (KZ)

Obóz koncentracyjny dla kobiet w pobliżu Fürstenbergu, 80 km na północ od Berlina,

1

otwarty w maju 1939, pod koniec kwietnia 1945 wyzwolony przez armię radziecką. Obóz
zbudowali na bagnach zimą 1938/39 więźniowie z Sachsenhausen. Przewidziany był na
15 000 więźniów, lecz czasami stłaczano w nim ponad 120 000 kobiet z 23 krajów, m.in.
członkinie politycznego ruchu oporu, świadków Jehowy, Romki oraz Żydówki. Do
Ravensbrück należał osobny obóz dla mężczyzn i młodzieżowy KZ Uckermark dla
dziewcząt. Jeszcze na początku 1945 r. zainstalowano tam nową komorę gazową.

Roboty/prace przymusowe

Już od 1936 r. zsyłano Romów do komunalnych obozów koncentracyjnych i zmuszano
do pracy. Pod koniec 1938 r. do pracy przymusowej kierowano "elementy aspołeczne" i
bezrobotnych Żydów. Podczas wojny zmuszano więźniów obozów koncentracyjnych i
rekrutowanych pod przymusem robotników cywilnych z okupowanych krajów, zwłaszcza
z Europy Wschodniej, do pracy w niemieckim przemyśle, rolnictwie oraz budownictwie i
produkcji zbrojeniowej, przetrzymywanych w prymitywnych warunkach ("wyniszczenie
przez pracę") w ponad 30 000 obozów. Oskarżenie w procesie norymberskim przyjęło,
że ogólna liczba robotników przymusowych wynosiła 12 milionów.

Romowie

Rom znaczy "człowiek" w romanes, języku Romów. Międzynarodowe określenie
zbiorowe ok. 10 milionów Cyganów w całym świecie. Romowie mieszkają przeważnie w
Europie Wschodniej i Południowo-Wschodniej, niektórzy też od ok. 100 lat w Niemczech
i Europie Środkowej. Wspólna wszystkim jest szczególna zwartość w rodzinach,
niekwestionowany autorytet i szanowanie starszych pokoleń przez młodszych oraz
doświadczenie prześladowań ("Cyganie").

Sinti

Także Cinti. Określenie mniejszości narodowej żyjącej od ponad 600 lat na niemieckim
obszarze językowym, w Europie Zachodniej i Środkowej, należącej do ogólnoświatowej
organizacji Romani-Union akredytowanej od 1979 r. z głosem doradczym przy ONZ.
Określenie to wywodzi się przypuszczalnie od nazwy regionu Sindh w północnych
Indiach. Ok. 40 000 żyjących obecnie w Niemczech Sinti różni się od Romów dialektem i
tradycjami kulturalnymi ("Cyganie", "Romanes").

SS (esesman)

Skrót od "Schutzstaffel" (drużyna ochronna), założone w 1925 roku jako gwardia
przyboczna Hitlera. Od 1929 pod kierownictwem Himmlera ewolucja w kierunku jednostki
elitarnej NSDAP. Po pozbawieniu wpływów SA w 1934 samodzielna organizacja
wewnątrz partii, krok po kroku połączenie z policją państwową. SS odpowiadało za
zabezpieczenie władzy w polityce wewnętrznej, inspekcję i ochronę obozów
koncentracyjnych przez uzbrojone formacje "Totenkopfu". Po 1939 SS odgrywało
decydującą rolę w polityce podbojów i eksterminacji. Kolor mundurów był czarny,
znakiem rozpoznawczym podwójne "S" w formie runicznej oraz trupia czaszka
(Totenkopf).

Świadkowie Jehowy (Poważni Badacze Pisma Świętego)

Wspólnota religijna Poważnych Badaczy Pisma Świętego, którzy od 1931 r. przyjęli
nazwę "Świadkowie Jehowy". Po objęciu władzy przez narodowych socjalistów
zabroniono jej działalności, a jej członkowie byli prześladowani, ponieważ sprzeciwiali się

2

nazistowskiej ideologii i nazistowskiemu panowaniu i jako konsekwentni pacyfiści
odmawiali służby wojskowej. Tysiącami osadzani w obozach. Oznaczani fioletowym
trójkątem, stanowili szczególną grupę więźniów. Świadkowie Jehowy stanowili
najliczniejszą grupę wśród osób skazanych na śmierć za odmowę służby wojskowej po
rozpoczęciu wojny.

Ustawa o obywatelstwie Rzeszy

Według Ustawy o obywatelstwie Rzeszy prawa polityczne (m.in. prawo wyborcze, prawo
pełnienia urzędów publicznych) przysługiwały tylko "obywatelom Rzeszy" (definiowanym
jako obywatele krwi niemieckiej lub pokrewnej). Ogłoszono ją 15.9.1935 na
norymberskim zjeździe partii wraz z Ustawą o ochronie krwi niemieckiej i honoru
niemieckiego (ustawy norymberskie).

Ustawy norymberskie

Dwie ogłoszone 15.9.1935 na zjeździe partii w Norymberdze, lecz przygotowywane od
dawna ustawy rasowe: Ustawa o ochronie krwi niemieckiej i honoru niemieckiego oraz
Ustawa o obywatelstwie Rzeszy. Zakazano małżeństw między "Aryjczykami" i "nie-
Aryjczykami", stosunki pozamałżeńskie podlegały karze jako "zhańbienie rasy". "Nie-
Aryjczycy" stali się obywatelami drugiej kategorii. Ustawy definiowały, kto jest uznawany
za Żyda, "mieszańca" lub osobę "krwi niemieckiej" ("Aryjczyk", "Świadectwo aryjskości").
W myśl rozporządzeń wykonawczych ustawy norymberskie miały też zastosowanie do
niemieckich Cyganów i "Murzynów".

Więźniowie polityczni

Przeciwnicy polityczni, niemieccy i cudzoziemscy bojownicy ruchu oporu, uwięzieni w
ramach akcji eliminowania opozycji przeciwko nazistowskiej dyktaturze. W obozach
koncentracyjnych oznaczani za pomocą różowego trójkąta, u cudzoziemców często z
inicjałem kraju pochodzenia (Emslandlager).

3