Gotyk XIV wiek Polska (wg. pana Chrzanowskiego, który nie lubi baroku)

Spisane i skomentowane przez Ytril (która też nie lubi baroku)



Wawelska
1320 – 1364 – budowa, Łokietek, bp Jan Grot
- wzorem dla części wsch,. KATEDRA WROCŁAWSKA – takie samo prostokątne zamknięcie,
chóru z ambitem, dwuarkadowy podział ścian
krótki korpus – bo nie ma miejsca i są romaoskie relikty
nekropolia monarchów
ORYGINALNE – tzw. system krakowski (zamiast łuków przyporowych do wnętrza czyli naw
bocznych wprowadzone spłaszczone, pogrubiające filary SZKARPY. Innowacyjne, ale bez
konsekwencji estetycznych) oraz po raz Iszy na tak wielka skalę SKLEPIENIA
TRÓJPODPOROWE
Kolejna innowacja – sklepienia nad wsch przęsłem nawy gł. – trójpodporowe – przez to
asymetria układu, zatarcie wyraźnego podziału segmentu (ważne w późnym gotyku)
w przedłużeniu obejścia – na osi – KAPLICA NMP (to też wzorowane na Wrocławiu) – dwie
części nierównej szerokości, sklepienia trójpodporowe
*sklepienia trójpodporowe poj. się na ŚLĄSKU, stamtąd przejęte do Małopolski. Inaczej –
piastowskie, przerzutowe.



Gnieźnieoska
największa i najb. ,zachodnia” w Polsce
ok. 1342 - ?
bp. Jarosław Bogoria ze Skotnik
wiele zmienione przez przebudowy (wieniec kaplic) i pożary – po nim odbudowa
regotycyzujaca
mimo, że program najb. zachodni, to i tu jest REDUKCJA – korpus zamkn. wielobocznie, z
obejściem, wieniec kaplic ALE brak transeptu, łuków przyporowych (częśc ukryta w nawach
bocznych)
zaakcentowana dwustrefowośd we wnętrzu, monumentalne PUSTE masywy ścian, lekko
zaakcentowana belka tęczowa
dużo dekoracji ze SZTUCZNEGO KAMIENIA (cos jakby stiuk, tylko gips spoiwem?) -> to od
cystersów, krzyżaków, miast hanzy. Poj. się też we FROMBORKU katedra
Sztucznym kamieniem ulepione wszystko – od tympanonu portalu płd, po żebra, gurty,
arkady, fryzy na ścianach



POZNAO katedra
program zbliżony do Gniezna, ale są odrębności – jest ślepa galeria triforyjna w prezbiterium,
dekoracja ceramiczna -> Pomorze, Meklemburgia
wieżyczko- latarnie (3) na osiach kaplic (3) – nawiązanie do WROCŁAWIA



WŁOCŁAWEK

II poł XIV w., bp Maciej z Gołaoczy

bez transeptowa, wydł. prezbiterium, krępy, dwuwieżowy masyw zachodni (?)

zneogotycyzowana i dlatego nic nie widad!



W XIV duża rola KOŚD. MIEJSKICH – tu też tradycyjne modele, najpierw bazyliki, potem hale
(te bardzo tradycjonalne)
- kolegiata (dziś katedra) w Sandomierzu – bezwizowa, 1360 – 82, wyodrębnione
prezbiterium, sklepienei krzyżowe, medzy anwami wyodrębnione gurtami
- Wrocław, Maria Magdalena – całkowicie bazylikowy program,
- Chełmno, fara (paostwo krzyżaków) - całkowicie bazylikowy program, fasada
niedokooczona



KAZEK WIELKI i jego zasrane fundacje
- zakooczenie budowy katedry wawelskiej III
- współudział w zbudowaniu kośd. augustianów na Kazimierzu – czyli św. Katarzyna
- trzonem mecenatu świątynie wznoszone OD PODSTAW przez strzeche o proweniencji
węgierskiej (Ew. czeskiej)
- pseudowdwunawowe hale o sklepieniach trójpodporowych
- Niepołomice 1349 i Łapczyce pdo Krk – uległy przekształceniom
- Szydłów, Stopnica – zniszone w II WW, odbudowane
- Kurzelów (ok. 1360) , Chybice (1362) , Skotniki (1372), Strożyska (po 1378) – przetrwały w
jako tako podobnym do pierwotnego stanie plus Zagośd, Kargów, SANDOMIERZ 1360
- WIŚLICA, kolegiata (1350) – najwcześniej i najlepiej zrealizowane podstawowe elementy
estetyki kazimierzowskiej. Proporce smukłe, wydłużone prezbiterium i korpus, 3 wieloboczne
filary, z nich wtrastaja żebra – sklepienia jakby ,plamiaste’ (Anglia, przez Krzyżaków) ale u
Kazika świdomie zamazany układ wyodrębniający poszczególne przęsła – w Wiślicy de facto
jest gwiazda
centralizacja przestrzeni(?)
- geneza tych form – Węgry, Czechy, Austria
- konsekwencja realizacji – nie ma przepychu, rzeźba tylko w podstawowych detalach
(ZWORNIKI), czasem płaskorzeźby fundacyjne (w Wiślicy np.) brak wiekszych komp.
rzeźbiarskich
- to potem poj. się u Jagiellonów – kaplica zamkowa w Lublinie, Św. Krzyż w Krk, Szaniec pod
Kielcami
- ufortyfikowane bariery wykorzystujące warunki naturalne (Jura Krk – Wieluoska) lub
ryglujących główne szlaki handlowe (dolina Dunacja)
- zamki jury – ,orle gniazda’ – Ojców, Pieskowa Skała, Olsztyn, Rabsztyn, Bobolice, Będzin
- zamki na obszarach równinnych
- b. [popularny (ze wzgl na teren) – zamek wyżynny, nieregularne rzuty
- są też zamki regularne – Szydłów
- inicjatywa budowania zamków poprzedzona – bp Muskata, zamek w Chęcinach
- zamkni inspiracją dla wielmożów i inszej szlachty – np. Troki

*WAWEL – ciężko o jego układzie cos powiedzied, ostałą się jedynie płd – wsch wieża -
,Łokietkowa” - tam sala wsparta na jednym słupie, podobne pomieszczenie też w pawilonie
gotyckim – zwany Kurzą Nogą(tam na jednym słupie sklepienia trójpodporowe)



DZIAŁANOŚD KAZIKA W KRAKOWIE – tu się przede wszystkim koncentrował

- mury miejskie (co się ostało, to widad)

- najwięcej kościołów (ale wszystkie rozdupczyli w XIX w) – udokumentowane na akwarelach
Jerzego Głogowskiego

- nowe budynki miejskie i mieszkalne – kamienice – staja się szczytowe i wielotraktowe

- ZABUDOWA RYNKU - Sukiennice (z XIII), ratusz ze spichrzem miejskim,

- Kamienica ,Hetmaoska” – na parterze sala trójpodporowa (tam, gdzie dziś księgarnia) –
przekrycie podobne do kaplicy mariackiej, na zwornikach bogaty program – heraldyka, Kazek w
Herbie Ziemi Dobrzyoskiej, kobita w kruzelerze – Elżbieta Łokietkowa?



LUDWIK WĘGIERSKI - kontynuacja Kazika w sztuce?
*typ ,bazyliki krakowskiej” (zapowiedziany przez Katedrę) – APOGEUM – kilka wielkich,
okazałych kośd, oczywiście zostało z nich tylko kilka
- MARIACKI – mieszczaostwo Krk, wg. podania inicjatywa Wierzynka w 1365 prezbiterium,
duga faza (1392 – 1397) – trójnawowy bazylikowy korpus, prace w całym XV w – kaplice po
bokach korpusu, wieże,
wieża płn – słynny hełm – MISTRZ HERINGK
pierwotnie przezb. sklepienie o wzbogaconej sieci żeber – ale rozdupczyli w przebudowie
Stryjeoskiego
ozdobne kamienne zwieoczenia szkarp – rekompensacja braku łuków (kompleks mieli, czy
co?!) w formie baldachimowych kapliczek
rzeźbiarskie motywy w łukach okiennych i gzymsie wieoczącym
asymetryczna fasada
budowniczym MISTRZ WERNER
- Wzory z Mariackiego
Boże Ciało Krk (główny kośd Kazimierza, budowniczym MISTRZ CZIPSER ze SPISZA) oraz kosd.
augustianów i dominikanów – nie wiele wiadomo o ich twórcach, we wszystkich ,system
krakowski” przypór wciągniętych w nawę boczna, zredukowana, ale dojrzała forma ceglano –
kamiennego gotyku
w zakresie dekoracji widoczne insp. z Pragi, ale odległe i wyciszone – Krk poza nurtem
parleryzacji



WIELKOPOLSKA –o XIV w. niewiele da się powiedzied, dwie katedry wielkopolskie, jedna
kujawska, poza tym hale (św Mikołaj w Kaliszu) ale nie ma jakiegoś odrębnego modelu,
uaktywni się twórczo dopiero w XV - - uczestnictwo w przesunieciu gotyku na wsch.
- ważne działa CYSTERSKIE – Paradyż – Gościkowo (Zach) pochodna rozwiazao sasko -
heskich, Koronowo (płn) i Ląd (wsch)



ŚLĄSK

przez cały XIV duża aktywnośd budowlana, poj, się specyficzne śląskie typy – bazyliki tunelowe i
hale o trójapsydowym zamknięciu

- STZREGOM – tunelowa, najb. zachodnia w tej części Europy – nawiązania do gotyku
katedralnego, transeptowa, dwuwieżowa fasada Zach, b. bogata rzeźba 3 portali, sieciowe
sklepienia ( z 4 dw XV)

- WROCŁAW

korpus katedry – równolegle do Strzegomia budowany

*beztranseptowe tunelowe – kośd miejskie - Marii Magdaleny, Elżbiety, Bożego Ciała

oraz Świdnica Fra, Lwówek, Kłodzko, Jelenia Góra, Brzeg

*hale – NMP na Piasku – trójapsydialnie zamknięta, wąskie nawy boczne, kiedyś było lektorium,

Doroty

hale rozprzestrzeniają się na Śląsku na przełomie XIV i XV wieku.

Poj się jako budowniczy MISTRZ PIESZKA - bazyliki (M.Magdalena Wrocław) i hale (Piasek, Wrocław)

*Św. Krzyż na Ostrowie Tumskim –Wrocław – fund. komemoratywna H. Probusa w 1228 – na pocz.,
rzut centralny (krzyżowy) i wysoka krypta (dziś kośd. dolny). W 2 dw. XIV w rozbudowa o krótki
trójnawowy korpus halowy

- KAMIENIEC ZĄBKOWICKI – kośd, cysterek hala o prostokątnym obejściu (to nietypowe!)

- NYSA – fara – podobny efekt jak w Kamieocu



PAOSTWO KRZYŻACKIE

początkowo tylko zamki konwentualne (obronnośd i klasztor) – przeważnie nizinne, regularne,
kilka odmian w zależności od układu baszt i wież

typowy – z. wysoki – czworobok z wieżyczkami na narożach, donżon w narożniku

też mecenaty diecezji m. In. w Kwidzynie i Fromborku – kościoły o cechach obronnych, sprzężone
z zamkiem

też mecenat mieszczaoski – ratusze, kamienice i fortyfikacje

Na Pomorzu rozwijały się dwa nurty gotyku – krzyżacki i miast hanzeatyckich, inspiracje w obu
przypadkach płn. nieniemieckie, czyli hanzeatyckie, niezbyt bogata kolorystyka (wykorzystywano
naturalne kamienie + glazura + biały tynk) , fyzy opaskowe i skośnie kładzione cegły

nie wytworzono jakichś definitywnych, odrębnych modeli w arch, kościelnej

- KWIDZYN, katedra – ok. 1360, pseudobazylika, nawa gł. nieco wyższa, zespolona z zamkiem
bpów pomezaoskich

- PEPLIN – kośd cystersów – b. długo budowany, łaczy elementy tradycyjne z nowatorskimi,
sklepienia sieciowe i KRYSZTAŁOWE, prostokątne zamkniecie chóru, bratni kosd – Oliwa



rozwiązania halowe maja swe jednoczesne źródło w kilku ośrodkach – Toruo, Gdaosk,
Warmia – przede wszystkim

NA Warmii specyficzny typ budowli o wąskim prostokątnym rzucie i trzech równej długości
nawach, przy czym boczne nie są tak wąskie jak w bazylice. To mi.n w Dobrym Mieście, Olsztynie,
Braniewie.

W bryle zewnętrznej dominacja potężnych, czworobocznych wież wbudowanych w korpus.

Oliwa – wyjatek – smukłe wieże w fasadzie. Podobne w Peplinie i Koronowie.

ECCLESIA MILITARIS!

- ZAMEK W MALBORKU – Wielkich Mistrzów Krzyzackich

1389 – 1399

filigranowe formy fasady

w refektarzy zimowym i letnim sklepienia oparte na jedym słupie – echo angielskich sklepieo
plamiastych

arch. nie obronna a reprezentacyjna – jak Awinion – wpływy prowansalskie, burgundzie,
angielskie



BUDOWNICTWO ŚWIECKIE

Gdaosk, Elbląg, Toruo – wytworzenie tzw ,wysokiej sieni” – 2 kondygnacje, ozdobna klatka
schodowa

ratusze – budynki w typie szczytowym, hala targowa w przyziemiu, elementem dek. szczyt
frontowy, czasem też podcieo i wieżyczka na dachu

odrębny jedynie w Gdaosku – nawiązanie do wzorów flandryjskich

Toruo – nawiązanie do różnych wzorów, czworobok z potężną wieżą, wewnętrzny dzieziniec, poł.
funkcji administracyjnych, reprezentacyjnych i handlowych, przewaga pionowej artykulacji,

GOTYK W XV WIEKU

niewiele wówczas budowano katedr czy w ogóle kościołów – zaledwie kilka przykładów (i dobrze,
mniej do zakucia) – katedry niczym nie różniły się prawie od szeregowych far miejskich.
Wyjątkiem jedynie WILNO



PRZEMYŚL, katedra - ok. 1460 – 1494, z gotyku ostało się jedynie prezbiterium (zgadnijmy,
co też siedzi w reszcie..)



LWÓW, kośd parafialny – dopiero później katedra. Mniej więcej razem z Przemyślem zaczęto
budowad prezbiterium. Program i lokalizacja char. dla fary



Bazyliki Małopolski – w rzucie, a czasem nawet detalu nawiązują do XIV wiecznych bazylik
krakowskich – Tarnów, Bodzentyn, Krosno, Skalbmierz, Nowy Sącz



Hale w Małopolsce z kolei też nawiązują do dawnych form, np. do kolegiaty/katedry w
Sandomierzu . Są też efemerydy typu pseuohale – nikt nie wie po co, na co i dlaczego się
pojawiły. Nie było następstw.



MECENAT JANA DŁUGOSZA

,styl długoszowy” – niezbyt okazałe, wiejskie kośd (Raciborowice, Szczepanów, Wawrzeoczyce
przebudowa, kośd szpitalny w Sandomierzu, dzwonnica w Wiślicy i dom wikariuszy)

większe fundacje (albo udział w nich) – klasztor Kanoników Regularnych w Kłobucku (jan
Murator, Marcin Proszko), zespół paulioski w Beszowej

dom własny w Krk (mocno przebudowany – GDZIE TO JEST?! podobno mocno zbarokizo…
przebudowane.)

dom Oleśnickiego – Krk, Kanonicza 12 (Ciołek???)

maksymalnie funkcjonalne, niewymyślne plany, solidne wykonanie, ograniczone stosowanie
dekoracyjnego detalu, (obramienia kamienne, cegły w jodełkę) najciekawsze – portale o formach
schodkowych, z laskowaniami cienkimi, przecinającymi się. – motywy przejęte z Górnych Węgier
(czyli obecnej Słowacji) i za pośr. Śląska z płd. Niemiec.



Kośd. KATARZYNY, KRK – a właściwie to kruchta -, ok. 1445 – 1455. Graficzna, pojawia się
ośli grzbiet, nawiązanie i do tradycji Krk i parlerowskich, dyskusyjne datowanie tego
cholerstwa.



DZIAŁALNOŚD OLEŚNICKIEGO

- pałac – zamek własny w PIOCZOWIE (największe, najważniejsze i najbardziej wypasione) - ale
zniszczony, więc mało o nim wiadomo.

- bursa Jerozolimska w Krk (została tylko płyta erekcyjna – gruby koleś ofiaruje MB budynek)

- krużganek Krk franków – wczesny przykład sklepieo sieciowych

- dom Oleśnickiego przy Kanoniczej 12



BARBAKAN – 1498 – 99 – poł. był z bramą Floriaoską, wieżyczki na koronie czysto
dekoracyjno demonstracyjno (jesteśmy zajebiści i umiemy się bronid!)



COLLEGIUM MAIUS – przykład flamboyant (jasne, jakby połowy nie rozdupczyli w XIX, a
drugiej nie rozwalił Estreicher), w 1492 – 1497 przebudowa, aby nadad charakter
jednolity stylowo, elementem scalającym krużganek – ganek komunikacyjny Iszego
piętra(ale on z 1dw XVI w.)

wysokie szczyty, wykusze, połączenie cegły i kamienia.

najokazalsze pomieszczenie – stuba communis – b. bogate sklepienie, które jest w europie
pospolite (każdy chwali się tym, czym może)

na krużganku sklepienie kryształowe i filary kryształowe też.



późnogotyckie kamienice mieszczaoskie – też Krk flamboyant, ale nic o nich nie wiadomo,
bo są upaprane stiukiem barkowo klasycystycznym. Maksymalna reprezentacyjnośd,
nieważne, czy działka szeroka czy wąska, nacisk na dekoracyjnośd fasad, rozmaite szczyty,
blendowanie i zwieoczenia, portale i obramienia okien szczególnie bogate, byd może też
zwieoczenia krenelażowi – attykowe.



Kośd. natomiast nadal buduje się po staremu (nowy styl im parszywy był)

fara w Bieczu – najokazalsza na prowincji, budowana etapami, czteroprzęsłowa hala z
,bazylikalnymi” kaplicami po bokach, zblokowanymi ze szkapami. Rola obronna i reprezentacyjna
wraz z dzwonnicą – basztą – bo stała przy wyjeździe z miasta. Schodkowo – sterczynowy szczyt
nawiązujący do Krk



Małopolska nie wytworzyła w ogóle takiego późnego gotyku, który mógłby konkurowad z
Czechami albo z Saksonią albo z czymkolwiek w ogóle.



WIELKOPOLSKA
w 2 dw. XV różne, jednoczesne inicjatywy budowlane, poł. z oddziaływaniem niejakiego
HINRICHA BRUNSBERGA
- POZNAO, kolegiata NMP – 1442 – 1445, bp Andrzej z Bnina, ważna, ale niezbyt okazała,
Jakby samo prezbiterium – trójnawowa hala z obejściem,
- Kolegiata w Bninie (1448 – 1463) oraz fara w Dolsku – Andrzej z Bnina – hale o
niewyodrębnionych prezbiteriach, puste, nierozczłonkowane ściany boczne, bogate
sklepienia.
- Kośd. w GOSŁAWICACH pod Kołem – bpa Andrzej Łaskarz, 1418 – 1428, ideowe
nawiązanie do rotundy Anastazis, potem naśladowany na Mazowszu – w Mniszewie.
Założenie centralne, ośmioboczne, na środku słup, gęste sklepienie – jakby gwiazda,
aneksy tworzą krzyż.



BYDGOSZCZ – wpływy pobrungbergowskie (?!) stopione z gdaosko – krzyżackimi
– Fara – trójnawowa hala z wydłużonym, nieco wcześniejszym prezbiterium.
1460 – 1502.



GDAOŚK
rozwój budownictwa w XV wieku – stabilizacja modelu świątyni – wzorem kośd.
fraknów NMP w Toruniu z XIV – w Gdaosku finalne dopracowanie. – blokowa
hala ze szkarpami wciągniętymi do wnętrza i wytwarzającymi w nim rzędy kaplic,
nie izolowanych jednak od korpusu, lecz równorzędnych mu wielkością i
prześwietleniem.
Poj, się zamiłowanie do dekorowania wszystkiego wieżyczkami, których jedynym
zadaniem jest ładnie wyglądad.
- KOŚD MARIACKI - najokazalszy przykład hali blokowej, trójnawowo – kaplicowe
prezbiterium i trójnawowy (?) transept, nieco późniejszy, analogicznie
ukształtowany korpus.
Sklepienie – b. urozmaicone, mistrz HENRYK HETZEL – kryształowe dominuje.

- RATUSZ – XIV, typ analogiczny do flandryjskich, w XV wieku rozbudowany,
dodano szczytem blendy i co kto lubi. Pseudowieżyczki podwieszone, jedna duża
wieża też.
- DWÓR ARTUSA
- DWÓR ŚW> JERZEGO – mniej okazały, ale za to wyjątkowy stylowo – dach
namiotowy z latarnią, wiszące wieżyczki.



WILNO – kośd. św Anny – 1501 – 1507, panowanie Aleksandra
Jagiellooczyka. w fasadzie dominują ośle grzbiety. Budowniczy z
Gdaoska.
- Kośd. Bernardynów w Wilnie - też flamboyant, hala z lat ok. 1502 –
1525, sklepienie kryształowe. oczywiście zbarokizowane.



UKRAINA – poł. flamboyant i wpływów bizantyoskich – np Supraśl,
(wydupczyli w powietrze w II WW)