Filozofia przyrody

a nauki przyrodnicze

dr hab. Andrzej Łukasik

dr hab. Andrzej Łukasik

Instytut Filozofii UMCS

Instytut Filozofii UMCS

Plan wykładu

1. Filozofia przyrody jako zbiór zagadnień dotyczących

1. Filozofia przyrody jako zbiór zagadnień dotyczących

najogólniejszych własności przyrody

najogólniejszych własności przyrody

2. Filozofia przyrody przed i po powstaniu nauk

2. Filozofia przyrody przed i po powstaniu nauk

przyrodniczych

przyrodniczych

3. Filozofia przyrody a nauka normalna i rewolucje

3. Filozofia przyrody a nauka normalna i rewolucje

naukowe

naukowe

4. Filozoficzne założenia uczonych a problem filozoficznych

4. Filozoficzne założenia uczonych a problem filozoficznych

założeń nauki

założeń nauki

5. Zagadnienie filozoficznych konsekwencji teorii

5. Zagadnienie filozoficznych konsekwencji teorii

przyrodniczych

przyrodniczych

6. Empiryczne modele doktryn filozoficznych

6. Empiryczne modele doktryn filozoficznych

7. Filozoficzne interpretacje teorii empirycznych

7. Filozoficzne interpretacje teorii empirycznych

Filozofia przyrody jako zbiór zagadnień

dotyczących najogólniejszych własności świata

z

z

Zagadnienie elementarności

Zagadnienie elementarności

z

z

Natura czasu i przestrzeni

Natura czasu i przestrzeni

z

z

Zagadnienie związku przyczynowo

Zagadnienie związku przyczynowo

-

-

skutkowego

skutkowego

z

z

Determinizm

Determinizm

-

-

indeterminizm, kauzalizm

indeterminizm, kauzalizm

-

-

finalizm

finalizm

z

z

Zagadnienie nieskończoności czasowej i przestrzennej

Zagadnienie nieskończoności czasowej i przestrzennej

wszechświata

wszechświata

z

z

Zagadnienie genezy życia i świadomości

Zagadnienie genezy życia i świadomości

z

z

Problem matematyczności przyrody

Problem matematyczności przyrody

Filozofia przyrody przed powstaniem nauk

przyrodniczych (spekulatywna filozofia przyrody)

z

Przed powstaniem nauk przyrodniczych filozofowie
przyrody formułowali swoje poglądy na temat
podstawowych składników materii, czasu, przestrzeni,
dynamiki ruchu i wszechświata jako całości na podstawie
bezpośredniego doświadczenia zmysłowego, opierając
się zwykle na pewnych założeniach metafizycznych.

Zagadnienie istnienia filozofii przyrody po powstaniu

nauk przyrodniczych i relacji między filozofią przyrody

a naukami przyrodniczymi

Od autonomicznej filozofii przyrody

do filozofii w kontekście nauki

z

Filozofia przyrody nie została wyeliminowana przez nauki
przyrodnicze

z

Kres autonomicznej filozofii przyrody

z

Filozofia przyrody nie może ignorować:
1. wyników nauk przyrodniczych
2. podstawowych reguł metodologicznych
wypracowanych przez współczesną filozofię nauki
3. historii filozofii i historii nauki

Filozofia przyrody a nauka normalna

z

Uczony może uprawiać naukę nie interesując się filozofią.

z

Filozoficzne przekonania uczonych charakteryzują się

różnorodnością.

z

Fizyk posługujący się mechaniką kwantową może, zależnie

od okoliczności, przyjmować raz taką, innym razem inną

interpretację tej teorii.

z

Filozoficzne przekonania uczonych ulegają ewolucji

(Heisenberg – od pozytywizmu do platonizmu,
Einstein –

od pozytywizmu do panteizmu).

z

W okresie nauki normalnej „filozofii należy unikać”:
„Niestawianie

zasadniczych problemów stanowi warunek

możliwości fizyki”.

C. F. von Wiezsäcker, Filozofia grecka i fizyka współczesna

Filozofia przyrody a rewolucje naukowe

z

W okresie rewolucji naukowych filozofia jest niezbędna.
„Kiedy rodzą się fundamentalnie nowe pojęcia, uczony
musi filozofować, musi stawiać przynajmniej niektóre z
tych pytań, których w okresach normalnych należy
unikać. Wielkie rewolucje naukowe naszego stulecia są
związane z powstaniem teorii
względności i teorii kwantów; ludzie,
tacy jak Einstein, Planck, Bohr, Heisenberg
i inni uprawiali prawdziwą filozofię”.

C. F. von Wiezsäcker, Jedność przyrody

Filozoficzne założenia uczonych

(ujęcie pragmatyczne)

z

z

Założenia czynione przez uczonych

Założenia czynione przez uczonych

≠

≠

za

za

ł

ł

o

o

ż

ż

enia teorii.

enia teorii.

z

z

Pozytywna rola za

Pozytywna rola za

ł

ł

o

o

ż

ż

e

e

ń

ń

filozoficznych w pracy uczonych

filozoficznych w pracy uczonych

(heurystyczna i uzasadniaj

(heurystyczna i uzasadniaj

ą

ą

ca).

ca).

z

z

Kopernik,

Kopernik,

Kepler

Kepler

, Galileusz

, Galileusz

–

–

za

za

ł

ł

o

o

ż

ż

enie metafizyki

enie metafizyki

pitagorejsko

pitagorejsko

-

-

plato

plato

ń

ń

skiej.

skiej.

z

z

Heisenberg

Heisenberg

–

–

za

za

ł

ł

o

o

ż

ż

enie pozytywizmu.

enie pozytywizmu.

z

z

Einstein

Einstein

–

–

za

za

ł

ł

o

o

ż

ż

enie prostoty praw przyrody.

enie prostoty praw przyrody.

Filozofia przyrody jako przeszkoda

epistemologiczna w naukach przyrodniczych

z

Leibniz odrzucał atomizm na podstawie a priori przyjętych
zasad metafizycznych –

zasady identyczności

nierozróżnialnych, zasady racji dostatecznej

i prawa ciągłości.

z

Berkeley odrzucał atomizm

ze stanowiska metafizycznego

idealizmu subiektywnego

(esse est percipi).

z

Macha krytyka atomizmu miała
również (głównie) charakter filozoficzny.

z

Einstein – wprowadzenie stałej kosmologicznej
jako „największa pomyłka w życiu”.

Zagadnienie filozoficznych założeń nauki

(ujęcie apragmatyczne)

Czy teorie naukowe mają założenia filozoficzne?

TAK

Założenie matematyczności

Założenie idealizowalności

Założenie elementarności

Założenie jedności przyrody

Michał Heller

NIE

Tezy filozoficzne nie są

racjami logicznymi ani

konsekwencjami logicznymi

tez naukowych

Jan Woleński

Filozoficzne konsekwencje interpretacyjne

teorii empirycznych

z

z

Tezy filozoficzne nie są konsekwencjami logicznymi

Tezy filozoficzne nie są konsekwencjami logicznymi

twierdzeń naukowych.

twierdzeń naukowych.

z

z

Twierdzenia naukowe należy poddać odpowiedniej

Twierdzenia naukowe należy poddać odpowiedniej

filozoficznej interpretacji, polegającej na

filozoficznej interpretacji, polegającej na

przyporządkowaniu formułom zaczerpniętym z nauk

przyporządkowaniu formułom zaczerpniętym z nauk

przyrodniczych terminów filozoficznych.

przyrodniczych terminów filozoficznych.

z

z

Przykład :

Przykład :

z

zasada nieoznaczoności Heisenberga a indeterminizm

2

h

≥

Δ

Δ

x

p

x

Empiryczne modele doktryn filozoficznych

z

Jeżeli jakiejś teorii naukowej uda się urzeczywistnić
pewien program filozoficzny to dana teoria empiryczna
jest modelem danej koncepcji filozoficznej.
Przykłady:

z

Mechanika Newtona jest fizycznym modelem
filozoficznej doktryny absolutnego czasu, ale nie jest
fizycznym modelem filozoficznej doktryny absolutnej
przestrzeni.

z

Ogólna teoria względności jest fizycznym modelem
czasoprzestrzeni częściowo relacyjnej, a częściowo
absolutnej.

Filozoficzne interpretacje teorii empirycznych

z

Współczesne teorie empiryczne dopuszczają wiele

filozoficznych interpretacji postulujących różne ontologie.

z

Mechanika kwantowa
–

interpretacja kopenhaska Bohra

i Heisenberga

–

interpretacja parametrów ukrytych Bohma

–

interpretacja całek po trajektoriach Feynmana

–

interpretacja wielu światów Everetta

z

Szczególna teoria względności:
–

interpretacja block-Universe

(eternizm)

–

ontologia płynącego czasu (transjentyzm)

z

Filozoficzna interpretacja teorii empirycznej musi być

zgodna z formalizmem teorii i przewidywaniami

empirycznymi.

Zagadnienie ontologii teorii przyrodniczych

Ontologia świata przyrody

Antyrealizm:

Teoria naukowa

powinna być

empirycznie adekwatna.

Pytanie o ontologię

jest zbędne.

Interpretacja teorii

empirycznej w ramach

jakiegoś systemu

filozoficznego.

(np. Whitehead)

Ontologia w sensie

Quine’a:

Teoria zakłada Istnienie

tylko tych bytów,

których występowanie

wśród zmiennych

kwantyfikacji jest

warunkiem koniecznym

prawdziwości

twierdzeń tej teorii.