UKŁAD DOKREWNY

1) PRZYSADKA MÓZGOWA

► produkuje hormony sterujące działaniem tarczycy, nadnerczy, gonad
► powstaje z ektodermy: przedni płat(4 tydz zarodka), …….. i tylny
► Płat przedni – powstaje w 4tyg życia zarodka z ektodermalnej płytki przysadkowej - cześć wysłanego ektodermą
sklepienia zatoki ustnej. Płytka przysadkowa fałduje → kieszonka przysadkowa(Rathego). Stykające się z kieszonką
dno międzymózgowia grubieje - wyrostek lejkowaty → płat tylny przysadki mózgowej
► leży w dole przysadki (siodło tureckie) i łączy się z podwzgórzem szypułą lejka.
►szerokość = 12mm, m= 0,6 g.
Przedni:

 części obwodowej
 części pośredniej (szczątkowa)
 części guzowej

Tylny:

 części nerwowej
 szypuły
 wyniosłości pośrodkowej

Hormon

Typ komórek

Główne kierunki działanie

Somatotropina (STH)

Somatotropy

(+) wzrostu ciała - somatomedyny - wątroba

Prolaktyna (LH - laktogenny)

Laktotropy

(+) gruczołu mlekowego i wydzielanie mleka

Adrenokortykotropina(ACTH) Kortykotropy

(+) k. kory nadnerczy

Folitropina (FSH)
Lutropina (LH)

Gonadotropy

(+) wzrost pęcherz. jajnikowych, estrogenów,
spermatogenezę(FSH)
(+) owulację, produk. ciałko żółtego, progesteronu
testosteronu(LH)

Tyreotropina (TSH)

Tyreotropy

(+) k. pęcherzyków tarczycy

Lipotropina (LPH)

Kortykotropy

(+) k.tłuszczowe → lipolizę

Melanotropina (MSH)

Kortykotropy

(+) melanocyty (słaby wpływ)

Hormony podwgórza – magazynowane przez przysadkę
Hormon

Główne kierunki działanie

Oksytocyna

(+) skurcze porodowe i k.mioepitelialnych gruczołu mlekowego

Hormon antydiuretyczny
(ADH, wazopresyna)

(+) wchłanianie zwrotne H

2

O w cewkach zbiorczych nerki

↑↑ dawkach kurczą się na mięśnie naczyń krwionośnych i ↑ p

tęt. krwi

Regulacja podwzgórzowa działania przysadki:
● Hormony wydzielane przez podwzgórze: liberyny i statyny uwalniane przez przednią części przysadki mózgowej -
hormony hipofizjotropowe, są malej ilości w krążeniu ogólnym, w dużym stężeniu są we krwi w przysadkowych
naczyniach wrotnych. Hormony hipofizjotropowe są wydzielane przez zespół jąder drobnokomórkowych. Należą do
nich:

 kortykotropina
 tyreoliberyna
 somatoliberyna
 somatostatyna
 gonadoliberyna
 prolaktostatyna

występują jądra wielkokomórkowe (nadwzrokowe i przykomorowe) - wydzielające neurosekret=białko
nośnikowe(neurofizyna) i oksytocyna i wazopresyna, wydzielanych na drodze neurosekrecji.

 SZYSZYNKA

►wpływa na rytmy biologiczne, m=120 mg, dł=8-12mm.
►jest między wzgórkami górnymi blaszki pokrywy – jest częścią nadwzgórza
►pokryta opona miękką – wnika i dzieli na płaciki
►W gruczole występują 2 typy komórek:

 pinealocyty – bliskie neuronom, wytwarzają melatoninę
 komórki śródmiąższowe(glejowe) - dwubiegunowe między pinealocytami

przysadkę gruczołową - 75%

przysadkę nerwową – 25%

Z wiekiem w szyszynce zwiększa się w ilość piasku szyszynkowego: Ca

+

i Mg

2+

Melatonina -ma wpływ na czynność jąder podwzgórza, wytwarzających statyny i liberyny, nie wpływa, ona na
konkretny narząd docelowy, ale pełni rolę „regulatora regulatorów”.

TARCZYCA
► utrzymuje metabolizm w tkankach na właściwym poziomie
► powstaje (4 tyg zarodka) z miejsca połączenia I i II łuku skrzelowego przewodu pokarmowego → wędruje do szyi
(pozostaje otwór ślepy i przew. językowo-tarczowy – prawidłowo zanikają)
► gruczoł nieparzysty, podkowiasty, 20g (u kobiet większy), buduje go płat lewy, prawy i węzina(cieśń)
► leży w górnej tchawicy i sięga do dolnego gardła, otoczona torebką→wnika→ tworzy zrąb→dzieli na nieregularne
zraziki.
► Miąższ składa się z pęcherzyków, a w środku jest tyreoglobulina (koloid)
Skład ściany pęcherzyków tarczycowych:

 komórki pęcherzykowe (tyreocyty, komórki główne)
 komórki okołopęcherzykowe (komórki jasne, komórki C) – są w ścianie (miedzy blaszka podstawną, a

komórkami pęcherzykowymi) i poza pęchrzykami.

Kształt zależy od stanu czynnościowego: płaskie→sześcienne→walcowate.
►sześcienny – wydzielanie hormonów (pod wpływem TSH)
►płaski - tkanka spoczynkowa.
Nieczynny gruczoł ma duże pecherzyki z koloidem, kom. o płaskim kształtcie.
Czynny - pęcherzyki są małe, a komórki mają kształt sześcienny/walcowaty.

Komórki nabłonka pęcherzyków tarczycy produją: trijodotyronina (T

3

) i tetrajodotyronina (T

4

)=tyroksyna.

T4>T3, ale T3 jest bardziej aktywna(x10).

Hormony te zwiększaja zużycia O

2

(wytwarzanie ciepła), regulują przemianę materii (37 kalorii na m

2

/h), regulują

metabolizm lipidów, zwiększają wchłanianie cukrów w jelitach, wzmogają dysocjacji O2 z oksyhemoglobiny
pobudzają wzrost ciała, rozwój i dojrzewanie układu nerwowego.

Komórki okołopęcherzykowe C tarczycy produkują kalcytoninę - obniża poziom Ca

2+

w surowicy krwi

PRZYTARCZYCE
● geneza: 3(blisko dolnego rogu tarczycy) i 4(blisko górnego bieguna) kieszonka skrzelowa
● Gruczoły przytarczyczne leżą na tylnej powierzchni obu płatów tarczycy między dwiema torebkami. Są 4 gruczoły
przytarczyce: 2w górnym i 2 w dolnym biegunie. Max masa w 20 roku życia, m.kobiet>mężczyzn. Każdy gruczoł jest
pokryty włóknistą torebka łącznotkankową, wnikają do wnętrza przytarczyc dzieląc go na zraziki, tworzą zrąb
narządu, który podtrzymuje liczne naczynia włosowate typu zatokowego oraz komórki endokrynowe.

W skład gruczołu wchodzą trzy główne typy komórek:

 komórki główne
 komórki kwasochłonne (oksyfilne)
 komórki tłuszczowe (adipocyty)

Komórki główne należą do najmniejszych komórek w ustroju (4-8 μm) i dzielą się na dwie grupy:

 komórki główne jasne (x3)
 komórki główne ciemne

Komórki kwasochłonne są większe (8-10 μm), są degenerujące. W ludzkich gruczołach przytarczycznych pojawiają w
7 roku życia i z wiekiem ich liczba wzrasta.
Komórki tłuszczowe pojawiają się w pokwitaniu, a ich liczba stopniowo wzrasta do 40 roku życia, później utrzymuje,
w wieku starczym może się obniżać.

Wytwarzany przez komórki główne parathormon (PTH) - zwiększa resorpcję kości i uwalniając Ca

2+

(wiecej w

osoczu), obniża stężenie osoczowych fosforanów, bo wiecej wydalane z moczem, zwiększa wytwarzanie 1,25
dihydroksycholekalcyferolu - aktywna witamina D), zwiększa wchłaniania Ca2+ z jelit

NADNERCZA
● geneza: kora(mezoderma), rdzeń (ektoderma)
● płód: rdzeń*, gruba kora płodowa (zanika po 2 latach), cienka kora ostateczna* (*zawiązane w 5 mieś. zarodka)
● obecne są górnych biegunach nerek (P -▲ i płaskie; L- ↄ)
● masa: noworodek (m=7g), dorosły (m=10-18g):
Nadnercza zbudowane są z dwóch części:

 część korowa (żółty)
 część rdzenna (czerwonobrunatny)

KORA NADNERCZY:
W części korowej – 3 warstwy:

 warstwa kłębuszkowata (15%)
 warstwa pasmowata (78%)
 warstwa siateczkowata (7%)

Hormony kory nadnerczy mają budowę steroidową, a ich prekursorem jest cholesterol.

 mineralokortykoidy (aldosteron, deoksykortykosteron)
 glikokortykoidy (kortyzol, kortykosteron)
 hormony płciowe (dehydroepiandrosteron, androstendion)

Tabela 3. Hormony produkowane przez korę nadnerczy i ich działanie:

Hormony

Warstwa kory
nadnerczy

Główne kierunki działania

mineralokortykoidy

kłębuszkowata

 Nasilenie resorpcji zwrotnej sodu w dystalnych cewkach

nerkowych z wymianą na wydalane jony potasu i wodoru

glikokortykoidy

pasmowata

 Pobudzanie glukoneogenezy
 Nasilenie procesów dezaminacji aminokwasów

i przekształcenia produktów ich dezaminacji w glukozę

 Kataboliczny wpływ na białka (zwłaszcza białka mięśni,

tkanki łącznej, układu chłonnego)

 Działanie przeciwzapalne głównie poprzez wpływ na

metabolizm kwasu arachidonowego.

 Działanie immunosupresyjne głównie poprzez hamujący

wpływ na rozplem i czynność limfocytów

 Działanie przeciwuczuleniowe głównie poprzez wpływ na

zahamowanie fosfolipazy.

hormony płciowe

siateczkowata

 Wydzielane są w ilościach, które nie mają znaczenia

fizjologicznego

Zapamiętaj: Zasadniczy wpływ na funkcję kory nadnerczy ma ACTH (wpływa na w. pasmowatą – regulacja sekrecji
glikokortykoidów)

RDZEŃ NADNERCZY:

Rdzeń nadnerczy jest w rzeczywistości zwojem współczulnym, w którym neurony zwojowe utraciły aksony i

stały się wydzielniczymi.
W części rdzennej nadnerczy występują dwa rodzaje komórek:

 komórki chromochłonne
 komórki zwojowe (nieliczne)

Zapamiętaj: Nazwa komórki chromochłonne jest związana z faktem wybarwiania się tych komórek solami chromu.
Obecne w komórce katecholaminy redukują sole chromu do chromu metalicznego, który w postaci brunatnego strątu
osadza się w komórce.

Znane są dwa rodzaje pęcherzyków wydzielniczych:

 pęcherzyki jasne (zawierają adrenalinę, czyli epinefrynę)
 pęcherzyki ciemne (zawierają noradrenalinę, czyli norepinefrynę)

Ponadto w obu rodzajach pęcherzyków wydzielniczych występują:

 hydroksylaza β
 dopomina
 chomogranina
 ATP

Adrenalina i noradrenalina - ułatwiają tylko przetrwane w stanach nagłego zagrożenia. Oba hormony produkowane
przez rdzeń nadnerczy zaliczane są do katecholamin(80% adrenalina). Substratem do ich syntezy stanowi aminokwas
tyrozyna= dopa + dopamina. W procesie hydroksylacji dopaminy powstaje noradrenalina, z której pod wpływem
N-metylotransferazy dopaminy powstaje adrenalina. Odbiornikami sygnałów katecholamin są 2 receptory: α-
pobudzenia, β - hamujące. Noradrenalina działa na α, adrenalina na α i β

Miejsce działania

Receptor
α

β

Tętnice

zwężenie

rozszerzenie

Żyły

zwężenie

Serce

zwiększenie kurczliwości
zwiększenie przewodnictwa
przyspieszenie czynności

Oskrzela

rozluźnienie

Przewód pokarmowy (perystaltyka)

zwolnienie

zwolnienie

Wątroba i mięśnie
(poziom glukozy we krwi)

wzrost

Tkanka tłuszczowa
(poziom kwasów tłuszczowych we krwi)

wzrost

Duże ilości amin katecholowych pojawiają się w czasie stresu, powodując wzrost wzbudzenia. Adrenalina

wywołuje większy poziom niepokoju i strachu. Działanie obu powodujee skurcz tętnic i tętniczek- wzrost ciśnienia
tętniczego, przyspieszenie akcji serca oraz zwiększeniem poziomu glukozy we krwi - zespół ucieczki.

TRZUSTKA
►Podwójne wydzielanie: zewnętrznym i wewnętrznym
Geneza:
► z entodermalnego nabłonka dwunastnicy (1 miesiąc zarodek).
► z zawiązka 1 grzbietowego i 2 brzusznych – prawy (zbliża się do grzbietowego i zrasta, potem kreska grzbietowa
zrasta się z otrzewną ścienną tylnej ściany brzucha) i lewy(ten szybko zanika). Zawiązki leżą pierwotnie
wewnątrzotrzewnowo.

Opis: ► kształt wydłużony i nieregularny.

► Głowa (zgrubiała, prawy koniec) → szyjka(cieśń) → trzon → ogon (lewy koniec)

WYSPY TRZUSTKOWE LANGERHANSA
Typ

Hormon

Komórki (%)

Lokalizacja

B

- insulina
- amylina

70%

centrum wyspy

A

- glukagon

20%

obwód wyspy

D

- somatostatyna

5-10%

rozproszone w wyspie

PP/F

- polipeptyd
trzustkowy

1-2%

rozproszone w wyspie i
przewodach

D1

- wazoaktywny
polipeptyd trzustkowy

rozproszone w składnikach
egzokrynowych i przewodach*

EC,enterochromofinowe - serotonina

- motylina
- substancja P

rozproszone w składnikach
egzokrynowych i przewodach*

Pęcherzyki wydzielnicze :

►komórki z okrągłym, centralnym jądrem, zasadochł. cytoplazma = typowego kom. surowicze.
►W świetle niektórych są komórki śródpęcherzykowe.
► ich wydzielina idzie do światła pęcherzyka → do wstawki (nabł. jednowarstwowy sześcienny).
► Wstawki → przewody międzypłacikowe → przewody międzypłatowe → przewód trzustkowy Wirsunga
(wszystkie bez wstawek – nabł. jednowarstwowy walcowaty + komórki kubkowe + komórki endokrynowe)

Trzustka histologicznie przypomina surowiczą śliniankę przyuszną (ale brak tu cewek ślinowych)!

Hormony trzustki:
INSULINA - anaboliczny, (+) magazynowanie glukozy, kw. tł. i a-a.
GLUKAGON –kataboliczny, uwalnia glukozę, kw. tł. i a-a z magazynów do krwi.
POLIPEPTYD TRZUSTKOWY
SOMATOSTATYNA – (-) wydzielanie insuliny, glukagonu i polipeptydu trzustkowego - działa miejscowo wewnątrz
wysp trzustkowych w sposób parakrynowy