1

PRAKTYKI

POBO NE

I POKUTNE

ZAKONU

PIJARSKIEGO.

o.Giovanni Ausenda SchP

I.

P

RAKTYKI POBO NE

Ka de stowarzyszenie religijne o yciu wspólnotowym posiada swoje wspólnotowe +wiczenia

pobo ne, które ró ni/ si0 w zale no1ci od typu stowarzyszenia. Tak e 1wi0ty Józef Kalasancjusz

zapocz/tkowuj/c ycie wspólnoty nazywanej Pracownikami Szkó Pobo nych, ustanowi3 pewne codzienne

praktyki pobo no1ciowe. Najstarszy dokument informuj/cy nas o tym wydarzeniu pochodzi z roku 1603. W

tym czasie Pracownicy Szkó3 Pobo nych odprawiali pó3godzinn/ medytacj0 o godzinie 13., a nast0pn/ przed

kolacj/. Ponadto rano celebrowano Eucharysti0, wspólnie recytowano godzin0 Prym

i Tercj , a po

zako9czonych lekcjach równie wspólnie Sekst i Non . Wieczorem przed lekcjami odmawiano Nieszpory, a

po nich Komplet .

A. P

RAKTYKI CODZIENNE

M

ODLITWA MY&LNA

Po przekszta3ceniu si0 Szkó3 Pobo nych w zgromadzenie a nast0pnie w zakon, przyj0to praktyki

stosowane we wspólnotach kleryków regularnych, które nie by3y zobowi/zane do modlitw w chórze. Rano

medytowano pe3n/ godzin0 i wieczorem przez pó3 godziny wieczorem. Dwukrotnie w ci/gu dnia, po

po3udniu, odmawiano wspólnotowo koronk i litani do Wszystkich &wi tych. Ponadto, tak e dwa razy

dziennie, czyniono rachunek sumienia. Pierwszy raz przed obiadem i nast0pny po litanii do Wszystkich

;wi0tych, przed snem.

Medytacj porann) rozpoczynano od modlitwy s3owami psalmu Miserere, po którym nast0powa3o

wezwanie Veni Sancte Spiritus. Nast0pnie hebdomadariusz odczytywa3 punkty przeznaczone do

rozmy1lania, które by3y bardzo krótkie i inne na ka dy dzie9 tygodnia. Temat tej porannej medytacji

zwi/zany by3 z m0k/ Chrystusa.

Z czasem, przynajmniej w niedziele i g3ówne 1wi0ta, wprowadzono ró ne tematy do rozmy1lania,

usankcjonowane nast0pnie przez Kapitu3y Generalne. W Konstytucjach wydanych w roku 1781 przez ojca

Ramo do rozwa ania proponuje si0 dzie3a Franciottiego. W innych podr0cznikach cytuje si0 równie

nazwiska La Puente, Granady... W wieku XIX do tego celu przystosowano ró ne teksty.

Medytacja

ko9czy3a si0 kilkuminutowym dialogiem, do którego Prze3o ony dawa3 znak stukaj/c w

3awk0. Nast0pnie odmawiano modlitwy ko9cowe, tzn. antyfon0 maryjn/ (ró n/ w zale no1ci od okresu

liturgicznego), antyfon0 o m0ce Pa9skiej Adoramus te Christe, dwie zwrotki Ave Maris Stella i wezwanie za

wspólnot0 oraz Zdrowa. Maryjo za dobroczy9ców i polecaj/cych si0 modlitwie pijarów. Ca3o1+ ko9czy3o

b3ogos3awie9stwo Prze3o onego i 1piew Sub tuum praesidium.

Medytacja wieczorna (latem popo3udniowa) mia3a za temat sprawy bie /ce i przebiega3a jak

poranna. Tak e tu punkty zmienia3y si0 w ka dy dzie9 tygodnia.

Pod koniec XIX wieku ojciec Mauro Ricci u3o y3 punkty do medytacji tak porannej, jak i wieczornej,

zmieniaj/ce si0 ka dego dnia miesi/ca, zachowuj/c tematyk0 m0ki Pa9skiej rano i spraw bie /cych

wieczorem.

2

W pewnym, trudnym do okre1lenia okresie godzinna medytacja poranna zosta3a zredukowana do

pó3godziny, a wieczorna do kwadransa. W pijarskich modlitewnikach z XX w. nie podaje si0 okresu tych

zmian. Pierwszy oficjalny tekst mówi/cy o pó3godzinnym i pi0tnastominutowym rozmy1laniu pochodzi z

Konstytucji wydanych ad experimentum w 1930. Jest jednak oczywiste, e usankcjonowa3y one pewien

istniej/cy ju zwyczaj.

W jakim okresie historycznym wprowadzono Anio Pa0ski rano, przed Miserere? Zapewne w wieku

XVIII, przynajmniej w niektórych regionach. Najstarszy modlitewnik pijarski z t/ modlitw/ wydano w Rzymie

w 1784 roku.

M

ODLITWY ODMAWIANE NA G3OS

Koronka, któr/ wed3ug pór roku, odmawiano w po3udnie lub przed kolacj/, sk3ada3a si0 z litanii do NMP z

ró nymi modlitwami, po których nast0powa3o pi0+ psalmów. Ich inicja3y tworzy3y akrostych Maria. Przed

ka dym psalmem powtarzano g3o1no Ave Maria i psalm poprzedzony antyfon/ (równie rozpoczynaj/c/ si0

t/ sama liter/ co psalm). Antyfony zmieniano a Adwencie i w okresie Bo ego Narodzenia. Nie zmieniano ich

natomiast w okresie wielkanocnym. Po sko9czeniu psalmów trzykrotnie recytowano Sub tuum praesidium,

nast0powa3a krótka konkluzja i znowu 1piewano Sub tuum praesidium. O ile nie nast0powa3a wieczorna

medytacja, konkluzj0 brano z medytacji porannej.

Informacji o pochodzeniu tej e koronki nie mo emy by+ pewni. W modlitewniku wydanym w Rzymie

w 1784 czytamy, e zosta3a u3o ona przez wschodnich mnichów a przenikn03a na Zachód w XIII wieku.

Mi0dzy pijarami zacz0to j/ odmawia+ w czasie uni z Kongregacj/ Matki Bo ej. Zakonnicy z Lukki mi0li

zwyczaj odmawiania jej przed obiadem. Z tej samej Kongregacji przej0li1my zwyczaj ko9czenia wszystkich

modlitw antyfon/ Sub tuum praesidium. Tak e oni zachowali ten zwyczaj do czasów po Vaticanum II.

Litani

do Wszystkich &wi tych odmawiano przed nocnym spoczynkiem. ;wi0ci byli wzi0ci z

Brewiarza, ale modlitwy, które nast0powa3y by3y inne. Po litanii robiono rachunek sumienia i ko9czono

podobnie jak modlitwy poranne.

W niektórych regionach wprowadzono tak e zwyczaj odmawiania psalmu De profundis za spokój

dusz. W innych regionach odmawiano go, gdy dowiedziano si0 o 1mierci którego1 pijara.

Po3udniowy rachunek sumienia rozpoczynano od Actiones nostras, trwa3 oko3o kwadransa a

ko9czono go jak jutrzni0, ale z pomini0ciem antyfony maryjnej.

a. I

NNE CODZIENNE 6WICZENIA POBO8NE

Od pocz/tku istnienia Zakonu, obiad i kolacj0 rozpoczynano i ko9czono modlitwami przepisanymi w

brewiarzu rzymskim. Nasi wspó3bracia wzbogacili je o Ave Maria i Sub tuum praesidium w intencji

niewierz/cych.

W pewnym momencie wprowadzono te pobo ne odmawianie, rano, po przebudzeniu, antyfony

Benedicta sit Sancta Trinitas, a po niej Psalmu 84. Najstarszy, odnaleziony modlitewnik zawieraj/cy te

modlitwy zosta3 wydany w Madrycie w 1858, ale podaje ten zwyczaj jako istniej/cy wcze1niej i polecany w

Regu ach dla nowicjuszy (przypisywanych o. Casaniemu).

3

Powy sze +wiczenia pobo ne zachowali1my w naszym Zakonie, z mniejsz/ lub wi0ksz/ wierno1ci/,

do Soboru Watyka9skiego II.

b.

CODZIENNE PRAKTYKI PRZEZNACZONE DLA POSZCZEGÓLNYCH KATEGORII ZAKONNIKÓW

Od roku 1641 polecano klerykom nie wy1wieconym in sacris recytowanie Ma ego oficjum ku czci

NMP, a braciom Ró aniec. Na temat Ró a9ca napotykamy na dwie ró ne tradycje. W niektórych

modlitewnikach mówi si0 o rozwa aniu tylko trzeciej cz01ci, w innych o ca3ym Ró a9cu. Ta druga, bardziej

rygorystyczna tradycja zosta3a zapisana we wspomnianych ju

Konstytucjach przej1ciowych z 1930 i

nast0pnie w Regu3ach.

c.

CODZIENNE PRAKTYKI ZALECANE DO INDYWIDUALNEGO STOSOWANIA

Najstarsz/ spotykan/ praktyk/ polecan/ przez ;wi0tego Za3o yciela jest odmawianie Ró a ca.

Wskazanie to zosta3o przyj0te przez Kapitu30 Generaln/ z 1698 roku. W niektórych prowincjach, np. w

Hiszpanii, codziennie wspólnie recytowano ró aniec. W innych tylko trzy razy w tygodniu, jak w Europie

Centralnej.

Drugim pobo nym +wiczeniem codziennym jest nawiedzanie Naj1wi0tszego Sakramentu, które z

czasem, w niektórych prowincjach równie czyniono wspólnotowo. W Konstytucjach z 1622 odnajdujemy

po1rednia aluzj0 do tej praktyki, mianowicie, wtedy gdy poleca codziennie odnawia+ 1luby na kolanach przed

Naj1wi0tszym Sakramentem.

Z ró nych naszych modlitewników wynika, ze podczas obiadu i kolacji, kiedy us3yszano bicie na

Anio Pa0ski, wszyscy powstawali z miejsc i recytowali t0 modlitw0.

Pomimo, e nie b0d/ to dos3ownie praktyki pobo ne, wydaje si0 wskazane wspomnie+ o ró nych

formu3ach, jakie lektor czyta3 podczas posi3ku w jadalni i wspomnienie na m0k0 Pa9sk/, dokonywane przez

jednego ze wspó3braci na koniec obiadu i kolacji. Wszystkie te antyczne formu3y s/ wzmiankowane w

Rytuale zawartym w wydaniu Konstytucji dokonanym przez ojca Ramo. Wywodz/ si0 te formu3y z czasów

Kalasancjusza, co jasno wynika z r0kopisów zachowanych w Archiwum Generalnym.

d.

PRAKTYKI RÓ8NE

W ka d/ sobot0 po po3udniu 1piewano w ko1ciele litani0 do NMP. W akcie tym obok Wspólnoty

uczestniczyli równie nasi uczniowie.

Specjalne modlitwy odbywa3y si0 te przed i po przydzieleniu 1wi0tych patronów na pocz/tku

ka dego roku oraz, przez d3ugi czas, na pocz/tku ka dego miesi/ca. Na pocz/tku by3 to Veni Creator a na

zako9czenie Agimus Tibi gratias.

Podobnie jak dzisiaj tak zawsze, wielkie znaczenie mia3o odnowienie 1lubów w Bo e Narodzenie i

Wielkanoc. Poprzedza3a je litania do Matki Bo ej i krótkie przed3o enie Prze3o onego, a po nich

dzi0kczynienie.

4

W Rytuale (Ritos, wyd. w Rzymie) umieszczono te specjaln/ modlitw0 na wyj1cie z i powrót do

domu. Wed3ug Rytua3u mia3y one miejsce w portierni. Modlitwy te spotyka si0 te w innych naszych

modlitewnikach.

W niektórych Liber precum z Europy Centralnej znajduj/ si0 litanie (d3u sze i krótsze) do Wszystkich

;wi0tych, które mo na odmawia+ wspólnotowo b/dL indywidualnie w 1wi0to 1w. Marka i podczas Dni

B3agalnych.

Na koniec nale y wymieni+ po1ród praktyk pobo no1ciowych konferencj0, czy wyk3ad niedzielny,

jaki prze3o ony powinien wyg3osi+ dla swojej wspólnoty.

II.

P

RAKTYKI POKUTNE

P

OST I WSTRZEMI@ALIWO&6

Co do wstrzemi0Lliwo1ci od mi0sa, Kalasancjusz, do terminów przepisanych przez Ko1ció3, dodaje

poniedzia3ek i wszystkie dni postu.

W Konstytucjach bardziej drobiazgowo wskaza3 dni postu: obok przepisanych przez Ko1ció3 dla

ogó3u wiernych, pijarzy powinni zachowywa+ post podczas 1wi/t w czasie Adwentu, we wszystkie pi/tki roku

i tak e, cho+ w formie mniej rygorystycznej, we wszystkie 1rody. Post nakazywano nadto w wigilie siedmiu

1wi/t maryjnych, z tym, e przed Wniebowzi0ciem poszczono cztery dni, tzn. 11, 12, 13 i 14 sierpnia. W

1754 do postów przepisanych prawem obowi/zuj/cych pod grzechem ci0 kim, dodano wigili0 1wi0ta

Za3o yciela.

Od Kapitu3y Generalnej z 1659 wstrzymano tak rygorystyczn/ wstrzemi0Lliwo1+ w poniedzia3ki i post

w 1rod0. Jednak pozosta3e przepisy, przynajmniej w teorii pozosta3y niezmienione.

W Konstytucjach z 1930 zachowa3y si0 posty w wigili0 siedmiu 1wi/t maryjnych i w wigili0 1wi0ta 1w.

Za3o yciela i polecenie postu w pi/tek. To samo powtarza si0 w Konstytucjach z 1937.

D

YSCYPLINA I W3OSIENICA

U ycie w3osienicy by3o polecane przez kilka godzin, generalnie pi0ciu, w pi/tek rano i w wigili0

siedmiu 1wiat maryjnych.

Dyscyplina natomiast powinna by+ u ywana trzy razy w tygodniu, tj. w poniedzia3ek, 1rod0 i pi/tek.

St/d mo na wnioskowa+, e nie by3a zbyt bolesna, skoro by3a powtarzana z tak/ cz0stotliwo1ci/. W naszych

modlitewnikach opisano sposób praktykowania tego +wiczenia, recytowano psalm Miserere i inne modlitwy

do tego przeznaczone.

5

K

APITU3A WIN

Mi0dzy praktykami pokutnymi trzeba wspomnie+ te kapitu30 win, któr/ praktykowano je1li nie we

wszystkich wspólnotach, to przynajmniej w niektórych do XVIII wieku w3/cznie. W XIX i XX wiecznych

modlitewnikach spotyka si0 rytua3, ale prawdopodobnie u ywano go wy3/cznie w domach formacyjnych.

Przegl/daj/c uwa nie podczas lektury modlitewniki i inne dokumenty, wydaje si0, e kapitu3a win nie

ogranicza3a si0 do samooskar ania jakie ka dy czyni3, ale przede wszystkim stanowi3a dla Prze3o onego

okazj0 do stosownego upominania wspólnoty.

Dzi1 wydaje si0, e ta praktyka zanik3a i e tylko jak/1 pozosta3o1ci/ z niej stanowi wezwanie do

„rewizji ycia”.

G

IOVANNI

A

USENDA

S

CH

P,

Practicas de piedad y penitencia de la Orden Escolapia, w: Escuelas Pias. Ser e

historia, Salamanca 1978, 371-377.

(t um. i oprac. Jaros aw Pabian SchP)