2. Osobowościowe uwarunkowania zachowania 

człowieka chorego 

 
 

2.1 Pojęcie osobowości i wybrane koncepcje 
osobowości 

 

OSOBOWOŚĆ 

W języku potocznym „atrakcyjność”, „czar osobisty”, „siła charakteru”. 

W psychologii bardziej neutralne i uniwersalne: 

To, co charakteryzuje daną jednostkę… 

Ogólna  suma  tych  sposobów  reagowania  na  innych  ludzi  (i  obiekty)  oraz  sposobów 

wchodzenia z nimi w interakcje, które są charakterystyczne dla danej jednostki. 

 

Nieformalnie opieramy się na intuicji i przypuszczeniach, natomiast teoretycy osobowości opracowali 

obiektywne procedury i narzędzia pomiarowe, na których opierają swe oceny osobowości. 

 

We  wszelkich  rozważaniach  nas  osobowością  istotne  znaczenie  mają  dwa  związane  ze  sobą 

zagadnienia: 

Co sprawia, że ludzie zachowują się podobnie? 

Co sprawia, że ludzie zachowują się różnie? 

 

Teorie osobowości starają się wyjaśnić: 

Co sprawia, że dany człowiek zachowuje się konsekwentnie w różnych sytuacjach, 

ż

e ludzie po upływie pewnego czasu albo pozostają tacy sami, albo zmieniają się, 

 

Freud i jego następcy 

Stałość jako wynik walki 

 

Podwaliny osobowości dorosłego człowieka zostały położone w jego wczesnym dzieciństwie. 

Rozwój osobowości w dzieciństwie dzieli się na stadia psychoseksualne. 

W  każdym  ze  stadiów  dominują  instynktowne,  nie  wyuczone  popędy  biologiczne,  poszukujące 

przyjemności. 

Te siły seksualne określa się terminem libido. 

Nadmiar gratyfikacji lub frustracji na danym stadium prowadzi do fiksacji na tym stadium. Fiksacje te 

wpływają na charakter przyszłych interakcji danego człowieka z jego otoczeniem. 

Np. fiksacja analna – charakter obsesyjno  -kompulsywny, cechy: skąpliwość, schludność, upór. 

Fiksacja  oralna  –  może  determinować  narkomanię,  kompulsywne  jedzenia,  skłonności  do  sarkazmu  

i gadatliwości. 

 

 

Stadia psychoseksualne 

Oralne  –  rejon  ust  jest  związany  nie  tylko  z  karmieniem,  ale  jest  również  zasadniczym  źródłem 

stymulacji oraz kontaktu z otoczeniem (ssanie kciuka, palca u nogi). 

Analne – głównym źródłem gratyfikacji jest wydalanie odchodów, a następnie ich zatrzymywanie.  

Falliczne  –  satysfakcji  erotycznej  dostarcza  eksploracja  i  stymulacja  własnego  ciała,  a  zwłaszcza  

u chłopców członka, a u dziewczynek pochwy. 

Latencji – seksualność na parę lat „schodzi do podziemia”. 

Genitalne  –  w  okresie  dorastania  –  od  autoerotyzmu  do  stymulacji  przez  kontakt  z  narządami 

płciowymi innych osób. 

 

Ź

ródłem  energii  dla  wszelkiego  rodzaju  zachowań  są  dwa  podstawowe  „popędy”,  które  występują  

u każdej jednostki już w momencie urodzenia. 

Eros – popęd seksualny, instynkt życia – dążenie do twórczej syntezy. 

Tanatos  –  popęd  agresji,  instynkt  śmierci  –  obejmuje  wszelkie  dążenia  do  samozagłady,  niszczenia 

porządku, kształtu i regularności. 

 

Freud przedstawił obraz ciągłej wojny pomiędzy dwiema częściami osobowości id oraz superego, dla 

których rozjemcą jest ego. 

 

ID  –  pierwotna,  nieświadoma  część  osobowości,  magazyn  podstawowych  popędów.  Id  działa  

w sposób irracjonalny – impulsy domagają się wyrażenia i zaspokojenia „wszystko jedno jak” 

SUPEREGO  –  jest  „składem  wartości”  danej  jednostki,  postawy  moralne  wpojone  jej  przez 

społeczeństwo. Odpowiada za sumienie. 

Superego,  reprezentacja  społeczeństwa  w  jednostce  często  jest  konflikcie  z  Id  –  reprezentującym 

dążenie do przetrwania. Id chce zrobić po prostu to, co mu się podoba, superego nalega, aby robić to 

co jest słuszne. 

Rozjemcą  jest 

EGO.  Wybiera  takie  rodzaje  działań,  które  zaspokoją  impulsy  Id,  nie  pociągając  za 

sobą niepożądanych konsekwencji.  

 

Zdrowa osoba wg Freuda jest taka, która potrafi „kochać i pracować”. 

 

 

Teorie neofreudowskie 

 

Na miejscu pierwotnego impulsu popędu seksualnego - umieścili  

 

Alfred  Adler  -    poczucie  mocy,  ludzie  przede  wszystkim  dążą  do  przewagi  nad  innymi,  aby 

skompensować poczucie niższości, którego doświadczyli, gdy byli mali i bezradni. 

 

Carl  Gustav  Jung  –  doniosłe  znaczenie  uniwersalnych  symboli  i  predyspozycji  –  archetypów- 

dziedziczonych w „zbiorowej nieświadomości”, wspólnych dla wszystkich członków rodu ludzkiego. 

 

Erik  Erikson  – analogia do stadiów psychoseksualnych  postulował  psychospołeczne stadia rozwoju 

ego,  w  których  jednostka  kształtuje  nowe  nastawienia  wobec  siebie  samej  i  innych  ludzi  ze  swego 

otoczenia. 

Rozwój  osobowości  jest  procesem  trwającym  nieustannie  przez  wszystkie  fazy  życia,  a  nie  jako 

proces zakończony w okresie niemowlęctwa. 

Każde  z  tych  stadiów  wymaga  nowego  poziomu  interakcji  społecznej,  co  może  zmienić  przebieg 

rozwoju osobowości albo w kierunku pozytywnym, albo negatywnym. 

 

Harry  S.  Sullivan  –  napięcie  wynikające  z  niezaspokojenia  potrzeb  fizjologicznych  skłania  ludzi  do 

działania, ale był przekonany, że nasze podstawowe potrzeby nie mają charakteru biologicznego, lecz 

wywodzą się z interakcji z ludźmi. 

Osobowość  –  stałość  nie  pod  względem  cech  wewnętrznych,  lecz  jak  dana  osoba  zachowuje  się  

w stosunku do innych ludzi. 

 

Teorie czynnikowe 

stałość jako wynik zbioru cech 

 

Cechy uważano, podobnie jak instynkty, za właściwości wewnętrzne.  

Pozostawiono otwarte zagadnienie, czy dana cecha jest wrodzona. 

 

Zaczęto porządkować cechy bardziej podstawowe za pomocą analizy czynnikowej. 

Analiza  czynnikowa  jest  metodą  matematyczną  (związana  z  zastosowanie  algebry  macierzy) 

pozwalająca  na  zredukowanie  wielką  liczbę  obserwowanych  zjawisk  do  mniejszej  liczby  bardziej 

podstawowych zmiennych. 

 

 

Model Wielkiej Piątki (Big Five) 

P.T. Costa, R.R. McCrae (1985) 

 

Neurotyzm  –  ocenie  podlega  położenie  jednostki  na  wymiarze:  dobre  przystosowanie  

vs. niestabilność emocjonalna. 

Ekstrawersja  –  jakość  i  intensywność  interakcji  międzyludzkich,  poziom  aktywności,  potrzeba 

stymulacji, zdolność cieszenia się. 

Otwartość na doświadczenia – aktywne szukanie nowych doświadczeń dla nich samych, tolerancja 

nieznanego nieznanego i badanie go. 

Ugodowość – charakter relacji interpersonalnych jednostki na wymiarze: od współpracy do wrogości 

w uczuciach, myślach i zachowaniach. 

Sumienność – stopień zorganizowania jednostki, upór i motywacja w dążeniu do celu. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.2 Procesy emocjonalne 

 

 

Arystoteles, Tomasz z Akwinu  

Termin używany przy rozważaniach z dziedziny etyki i retoryki. 

 

XVII, Descartes, Spinoza  

Emocje, jako siły determinujące zachowanie. 

 

1872, Darwin  

Badania  nad  zachowaniem  emocjonalnym,  którego  częścią  jest  ekspresja,  pełniąca  ważne  funkcje 

adaptacyjne.  

Ukształtowało się w filogenezie,  jest wrodzone. 

 

1890, James 

Na emocje składają się wrażenia cielesne. 

 

1903,   Wundt  

Elementarne odczucia. 

 

 

 

EMOCJE 

Procesy  psychiczne  wzbudzane  przez  ważne  zdarzenia  i  manifestujące  się  ekspresją,  zmianami 

cielesnymi i doświadczeniem, a także regulujące zachowanie.  (Frijda) 

 

TEMPERAMENT 

Sposób wyrażania i doświadczania emocji. 

 

MOTYWACJA 

Jest to proces wzbudzający działanie, utrzymujący je w toku i regulujący jego przebieg.   (Young) 

 

 

 

 

 

Teorie wyjaśniające doświadczanie emocji 

 

Jamesa – Langego 

Spostrzeganie  jakiegoś  zdarzenia  lub  przedmiotu  odruchowo  wywołuje  określony  wzorzec  zmian 

fizycznych. Po zarejestrowaniu tych zmian doznamy odpowiedniej emocji. 

 

Cannona – Barda 

Spostrzeganie zjawiska lub przedmiotu doprowadza do zaktywizowania się określonych części mózgu 

(podwzgórza),  który  odebrane,  a  następnie  przetworzone  informacje  wysyła  jednocześnie  w  dwie 

strony:  „w  dół”,  aby  uaktywnić  autonomiczny  układ  nerwowy,  oraz  „do  góry”,  do  mózgu,  który 

przyczynia się do powstania świadomego doznania emocji. 

 

Schachtera - Singera 

Po zarejestrowaniu nietypowej zmiany fizycznej (pobudzenia fizjologicznego) jej przyczyny poszukuje 

się  w  najbliższym  otoczeniu.  Zarejestrowana  zmiana  fizyczna  interpretowana  jest  potem  zgodnie  

z odkrytą przyczyną. 

 

 

 

 

Przedłużające się pobudzenie emocjonalne może być bardzo szkodliwe dla człowieka. 

Działanie szkodliwe ma nie tyle wielkość czynnika stresowego, ale świadomość braku kontroli. 

Działanie czynnika szkodliwego jest gorsze w skutkach, gdy pojawia się on periodycznie niż stale. 

 

Psychologiczne mechanizmy obronne 

Nieświadome sposoby radzenia sobie z sytuacjami, które wzbudzają lęk lub zagrażają samoocenie. 

 

Osobowość warunkuje charakter wzorców emocjonalnego reagowania. 

Wzór reagowania emocjonalnego – charakterystyczna dla jednostki, w miarę niezależna od rodzaju 

sytuacji stresowej tendencja do określonego reagowania emocjonalnego. 

 

 

Mayer Friedman i Ray Rosenman 

Wzorzec zachowania A 

Zachowanie  to  polega  na  zaangażowaniu  jednostki  w  permanentną  walkę  o  zdobycie,  jak 

największej liczby celów (często niejasno sprecyzowanych), w jak najkrótszym czasie. 

Typ  człowieka,  dla  którego  istotne  jest  konkurowanie,  ma  dużą  potrzebę  osiągnięć,  która 

przejawia się głównie na polu zawodowym. 

Jest  skłonny  do  agresji  i  żałuje  każdej  straconej  minuty.  Bardzo  ambitny,  obowiązkowy,  problemom 

zawodowym podporządkowuje inne sprawy życiowe. 

Podejmując się określonych zadań, nie bierze pod uwagę wielu przeszkód, które wiążą się ich 

realizacją. Napotykając je stara się za wszelką cenę je pokonać i osiągnąć cel. 

Kiedy  pojawia  się  zmęczenie,  a  zadanie  nie  zostało  jeszcze  wykonane,  mobilizuje  się, 

stosując różne używki oraz inne sztuczne środki zwiększające aktywność. 

Często nie wykorzystuje w terminie należnego urlopu i pracuje w dni wolne od pracy. 

2,5 razy częściej od innych zapada na schorzenia naczyń wieńcowych 

 

 

 

 

2.3 Potrzeby psychiczne 

 
 
Zachowanie człowieka - czynność, za pomocą której reguluje swoje stosunki z otoczeniem. 
 
Organizmy  żywe  charakteryzują  się  zdolnością  do  utrzymywania  stałości  środowiska  wewnętrznego 
we wszystkich okolicznościach. 
Zdolność do samoregulacji /Pawłow/ 
Homeostaza /Cannon/ 
 
Zaspokajanie potrzeb stanowi cel czynności regulacyjnych. 
 
Potrzeba  
Właściwość  osobnika  polegająca  na  tym,  że  bez  określonego  przedmiotu  nie  może  on  normalnie 
funkcjonować  tj.  uzyskać  optymalnej  sprawności  w  zachowaniu  siebie  i  gatunku  oraz  zapewnieniu 
własnego rozwoju. /Obuchowski/ 
 
 
 
Indywidualizacja sposobu zaspokajania potrzeb /Obuchowski/  
 
Ludzie  zaspokajają  swoje  potrzeby  w  różnych  warunkach  i  przy  różnych  własnych  umiejętnościach, 
uczą się różnych technik działania, mających zapewnić im optymalny poziom funkcjonowania. 
 

1.  Konkretyzacja 

Każda potrzeba zaspokajana jest w określony sposób.  
Proces kształtowania się indywidualnych cech człowieka. 

2.  Mentalizacja 

Odzwierciedlenie w świadomości treści potrzeby.  
Dzięki temu można poszukiwać innych, lepszych sposobów działania. 

3.  Socjalizacja 

Porządkowanie potrzeb i sposobów ich zaspokajania wymogom i wartościom kultury, 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
 
 
 

 

 

 

POTRZEBY 

 

INDYWIDUALNE 

POWSZECHNE 

 

 

 

SAMOZACHOWANIA 

 

 

 

ZACHOWANIA 

GATUNKU 

 

FIZJOLOGICZNE 

ORIENTACYJNE 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

CHOROBOWE 

NAWYKOWE 

NAŁOGOWE 

KONCEPTUALNE 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

POZNAWCZA 

KONTAKTU EMOCJONALNEGO 

SENSU ŻYCIA 

Potrzeby indywidualne 

 
Wynikają  z  niepowtarzalnych  właściwości  człowieka,  jego  osobistego  doświadczenia  i  konkretnej 
sytuacji, w której się znajduje. 
Chorobowe - powstające wskutek zakłóceń w funkcjonowaniu biologicznym człowieka. 
Nawykowe - wynikające z przyzwyczajeń ludzi. 
Konceptualne - światopogląd, nakazujące  zgodność postępowania  z  zasadami wynikającymi z tego 
ś

wiatopoglądu. 

Nałogowe  -  brak  substancji  chemicznej,  od  której  jednostka  jest  uzależniona,  powoduje  zespół 
abstynencyjny. 
 
 

 
Potrzeby powszechne  

 
Wynikają z faktu, że człowiek żyje w określonej grupie, na określonym poziomie rozwoju. 
 
Potrzeba zachowania gatunku 
Warunki: 
1.  Prawidłowe funkcjonowanie mechanizmów fizjologicznych. 
2.  Prawidłowa  samoregulacja  -  utrzymanie  takiego  poziomu  zaspokojenia  potrzeb  fizjologicznych  

i  orientacyjnych,  jaki  umożliwi  sprawne  funkcjonowanie  mechanizmów  fizjologicznych  z  kręgu 
rozmnażania oraz odszukanie, i zdobycie partnera. 

3.  Obecność osobnika płci przeciwnej. 
 
Potrzeba samozachowania 
 

• 

Potrzeby fizjologiczne 

Ilość substancji budulcowych, właściwa temperatura, tlen, woda, odpoczynek. 
 
 

• 

Potrzeby orientacyjne 

 

Potrzeba poznawcza 
W  miarę  rozwoje  człowiek  wchodzi  w  coraz  bardziej  skomplikowane  sytuacje  środowiskowe  oraz 
poznaje  coraz  bardziej  złożone  wartości.  Jego  potrzeba  orientacyjna  musi  więc  dojrzewać,  
aby zapewnić mu optymalny poziom funkcjonowania. 
 
Potrzeba kontaktu emocjonalnego 
Harlow  i  Manson  wyróżnili  trzy  grupy  odległych  następstw  oddzielenia  zwierząt  od  matek  
w dzieciństwie. 

1.  Zwierzęta te były zdecydowani bardziej agresywne, co utrudniało im współżycie w grupie. 
2.  Były  w  mniejszym  stopniu  zdolne  do  podejmowania  właściwych  dla  danego  gatunku 

zachowań seksualnych. 

3.  Samice nie były zdolne do pełnienia normalnej opieki nad potomstwem. 

 
Potrzeba sensu życia (samorealizacji) 

Bez  zaistnienia  w  działalności  życiowej  człowieka  takich  wartości,  które  są,  lub  mogą  być 

uznane za nadające sens życiu,  nie może on prawidłowo funkcjonować.  

Oznacza to, że jego działalność życiowa jest za słaba w stosunku do jego możliwości, jest nie 

ukierunkowana i oceniana negatywnie.  
Ta potrzeba jest czynnikiem stymulującym rozwój. 
 
 
 

 
 

Potrzeby psychiczne człowieka chorego 

 

1.  Potrzeby wynikające z właściwości choroby 

Dotyczą warunków, w jakich chory ma przebywać i środków oddziaływanie na niego niezbędnych do 
prawidłowego leczenia.  
 

2.  Potrzeby wynikające z osobowości i sytuacji 

Choroba powoduje poczucie zagrożenia, przez co zmienia nasilenie potrzeb i ich strukturę, powodując 
wysunięcie na pierwszy plan tych, które u człowieka zdrowego stanowią drugorzędową rolę. 
 
 
 
Potrzeba bezpieczeństwa 
Potrzeba  zależności  i  opieki,  pokonania  lęku  i  niepokoju.  Na  pierwszy  plan  wysuwa  się  lęk  przed 
bólem i śmiercią, który często współwystępuje z obawami o losy najbliższych. 

 

Potrzeba kontaktu emocjonalnego 
Zagrożenie  powoduje  wzrost  znaczenia  więzi  emocjonalnych.  Nabiera  szczególnego  znaczenia,  gdy 
leczenie wymaga izolacji od codziennego środowiska ludzi najbliższych. 
 
Potrzeba niezależności i autonomii 
Zwłaszcza u chorych o ograniczonej swobodzie poruszania się lub unieruchomionych. 
 
Potrzeby religijne 
Może  być  wyrazem  poczucia  zagrożenia  i  odwoływania  się  w  walce  z  nim  do  sił  nadprzyrodzonych. 
Nie jest to jeszcze religijność, lecz magiczne myślenie i szukanie pomocy. 
 
 
 
 

W  stanie  choroby  należy  się  liczy  z  wystąpieniem  regresji  osobowości.  Chory  może  się 

zachowywać w pewnym sensie jak dziecko. 
Jest płaczliwy, wybuchowy, podkreśla swoją niezaradność. 
 

Wyrazem tego mogą rozbudzić się odrębne grupy „potrzeb patologicznych” /E.Sujak/. 

Przesadne domaganie się opieki i pomocy oraz dążenie do podporządkowania sobie otoczenia tylko  
z  tytułu  choroby.  Są  zagrożeniem  dla  chorego,  ponieważ  mogą  ulec  utrwaleniu  i  jako  trwałe  cechy 
osobowości i zagrażać rozwojowi, i dojrzałości chorego. 
 
 
 

 
 
 
 

 

 

 

2.4 Stres psychologiczny 

 

Stres - niespecyficzna reakcja organizmu na wszelkie stawiane mu wymagania z zewnątrz.  

Stresor - czynnik wywołujące stres. 

 

 

Hans Selye, 1936 r.

 

U  wszystkich  pacjentów  cierpiących  na  rozmaite  choroby  somatyczne  występuje  szereg  wspólnych 

objawów  takich  jak:  utrata  apetytu,  osłabienie  mięśni,  podwyższone  ciśnienie  tętnicze,  wzrost 

temperatury ciała, utrata motywacji do osiągnięć. 

 

 

Stres  psychologiczny  -  zmiany  w  psychologicznych  mechanizmach  regulacyjnych  (takich  jak 

procesy poznawcze, emocje czy motywacje).  

 

Fazy stresu psychologicznego: 

1. Faza mobilizacji - aktywizacja procesów psychologicznych. 

Sprawniej przebiegają procesy spostrzegania i myślenia, reakcje są szybsze i bardziej intensywne. 

2.  Faza  rozstrojenia  -  obniżenie  poziomu  czynności  psychicznych.  Trudności  w  skupieniu  uwagi, 

logicznym myśleniu, przewidywaniu skutków własnego działania.  

Przeżywane  emocje  wymykają  się  spod  kontroli,  człowiek  przejawia  wyraźne  oznaki  strachu  lub 

gniewu. 

3.  Faza  destrukcji  -  niezdolność  do  adekwatnej  oceny  sytuacji,  gwałtownie  obniża  się  poziom 

motywacji do działania i radzenia sobie z sytuacją.  

Niekiedy  zachowanie  takie  jak:  gwałtowne  poszukiwanie  pomocy,  płacz,  ucieczka  albo  agresja 

skierowana przeciwko innym ludziom lub przedmiotom, albo też przeciwko sobie. 

 

 

REAKCJA ORGANIZMU NA STRES 

 

Płuca - pogarsza się wydolność. 

Wątroba - tłuszcze i białka zgromadzone w wątrobie, zostają rozłożone jako kolejne po cukrach źródła 

energii. 

Mięśnie - wzrasta napięcie w mięśniach. 

Układ  krążenia  -  ciało  uruchamia  dodatkowe  ilości  jonów  sodu,  powodując  lepsze  gromadzenie 

płynów,  wzrost  ciśnienia  krwi  i  przyspieszenie  pracy  serca.  Serce  jest  zbyt  obciążone,  bije 

nieregularnie i zbyt szybko. Zmniejsza się krzepliwość krwi. 

Układ pokarmowy - żołądek wydziela więcej kwasów, ale nie polepsza to procesów trawiennych.