2. Osobowościowe uwarunkowania zachowania

człowieka chorego

2.1 Pojęcie osobowości i wybrane koncepcje
osobowości

OSOBOWOŚĆ

W języku potocznym „atrakcyjność”, „czar osobisty”, „siła charakteru”.

W psychologii bardziej neutralne i uniwersalne:

To, co charakteryzuje daną jednostkę…

Ogólna suma tych sposobów reagowania na innych ludzi (i obiekty) oraz sposobów

wchodzenia z nimi w interakcje, które są charakterystyczne dla danej jednostki.

Nieformalnie opieramy się na intuicji i przypuszczeniach, natomiast teoretycy osobowości opracowali

obiektywne procedury i narzędzia pomiarowe, na których opierają swe oceny osobowości.

We wszelkich rozważaniach nas osobowością istotne znaczenie mają dwa związane ze sobą

zagadnienia:

Co sprawia, że ludzie zachowują się podobnie?

Co sprawia, że ludzie zachowują się różnie?

Teorie osobowości starają się wyjaśnić:

Co sprawia, że dany człowiek zachowuje się konsekwentnie w różnych sytuacjach,

ż

e ludzie po upływie pewnego czasu albo pozostają tacy sami, albo zmieniają się,

Freud i jego następcy

Stałość jako wynik walki

Podwaliny osobowości dorosłego człowieka zostały położone w jego wczesnym dzieciństwie.

Rozwój osobowości w dzieciństwie dzieli się na stadia psychoseksualne.

W każdym ze stadiów dominują instynktowne, nie wyuczone popędy biologiczne, poszukujące

przyjemności.

Te siły seksualne określa się terminem libido.

Nadmiar gratyfikacji lub frustracji na danym stadium prowadzi do fiksacji na tym stadium. Fiksacje te

wpływają na charakter przyszłych interakcji danego człowieka z jego otoczeniem.

Np. fiksacja analna – charakter obsesyjno -kompulsywny, cechy: skąpliwość, schludność, upór.

Fiksacja oralna – może determinować narkomanię, kompulsywne jedzenia, skłonności do sarkazmu

i gadatliwości.

Stadia psychoseksualne

Oralne – rejon ust jest związany nie tylko z karmieniem, ale jest również zasadniczym źródłem

stymulacji oraz kontaktu z otoczeniem (ssanie kciuka, palca u nogi).

Analne – głównym źródłem gratyfikacji jest wydalanie odchodów, a następnie ich zatrzymywanie.

Falliczne – satysfakcji erotycznej dostarcza eksploracja i stymulacja własnego ciała, a zwłaszcza

u chłopców członka, a u dziewczynek pochwy.

Latencji – seksualność na parę lat „schodzi do podziemia”.

Genitalne – w okresie dorastania – od autoerotyzmu do stymulacji przez kontakt z narządami

płciowymi innych osób.

Ź

ródłem energii dla wszelkiego rodzaju zachowań są dwa podstawowe „popędy”, które występują

u każdej jednostki już w momencie urodzenia.

Eros – popęd seksualny, instynkt życia – dążenie do twórczej syntezy.

Tanatos – popęd agresji, instynkt śmierci – obejmuje wszelkie dążenia do samozagłady, niszczenia

porządku, kształtu i regularności.

Freud przedstawił obraz ciągłej wojny pomiędzy dwiema częściami osobowości id oraz superego, dla

których rozjemcą jest ego.

ID – pierwotna, nieświadoma część osobowości, magazyn podstawowych popędów. Id działa

w sposób irracjonalny – impulsy domagają się wyrażenia i zaspokojenia „wszystko jedno jak”

SUPEREGO – jest „składem wartości” danej jednostki, postawy moralne wpojone jej przez

społeczeństwo. Odpowiada za sumienie.

Superego, reprezentacja społeczeństwa w jednostce często jest konflikcie z Id – reprezentującym

dążenie do przetrwania. Id chce zrobić po prostu to, co mu się podoba, superego nalega, aby robić to

co jest słuszne.

Rozjemcą jest

EGO. Wybiera takie rodzaje działań, które zaspokoją impulsy Id, nie pociągając za

sobą niepożądanych konsekwencji.

Zdrowa osoba wg Freuda jest taka, która potrafi „kochać i pracować”.

Teorie neofreudowskie

Na miejscu pierwotnego impulsu popędu seksualnego - umieścili

Alfred Adler - poczucie mocy, ludzie przede wszystkim dążą do przewagi nad innymi, aby

skompensować poczucie niższości, którego doświadczyli, gdy byli mali i bezradni.

Carl Gustav Jung – doniosłe znaczenie uniwersalnych symboli i predyspozycji – archetypów-

dziedziczonych w „zbiorowej nieświadomości”, wspólnych dla wszystkich członków rodu ludzkiego.

Erik Erikson – analogia do stadiów psychoseksualnych postulował psychospołeczne stadia rozwoju

ego, w których jednostka kształtuje nowe nastawienia wobec siebie samej i innych ludzi ze swego

otoczenia.

Rozwój osobowości jest procesem trwającym nieustannie przez wszystkie fazy życia, a nie jako

proces zakończony w okresie niemowlęctwa.

Każde z tych stadiów wymaga nowego poziomu interakcji społecznej, co może zmienić przebieg

rozwoju osobowości albo w kierunku pozytywnym, albo negatywnym.

Harry S. Sullivan – napięcie wynikające z niezaspokojenia potrzeb fizjologicznych skłania ludzi do

działania, ale był przekonany, że nasze podstawowe potrzeby nie mają charakteru biologicznego, lecz

wywodzą się z interakcji z ludźmi.

Osobowość – stałość nie pod względem cech wewnętrznych, lecz jak dana osoba zachowuje się

w stosunku do innych ludzi.

Teorie czynnikowe

stałość jako wynik zbioru cech

Cechy uważano, podobnie jak instynkty, za właściwości wewnętrzne.

Pozostawiono otwarte zagadnienie, czy dana cecha jest wrodzona.

Zaczęto porządkować cechy bardziej podstawowe za pomocą analizy czynnikowej.

Analiza czynnikowa jest metodą matematyczną (związana z zastosowanie algebry macierzy)

pozwalająca na zredukowanie wielką liczbę obserwowanych zjawisk do mniejszej liczby bardziej

podstawowych zmiennych.

Model Wielkiej Piątki (Big Five)

P.T. Costa, R.R. McCrae (1985)

Neurotyzm – ocenie podlega położenie jednostki na wymiarze: dobre przystosowanie

vs. niestabilność emocjonalna.

Ekstrawersja – jakość i intensywność interakcji międzyludzkich, poziom aktywności, potrzeba

stymulacji, zdolność cieszenia się.

Otwartość na doświadczenia – aktywne szukanie nowych doświadczeń dla nich samych, tolerancja

nieznanego nieznanego i badanie go.

Ugodowość – charakter relacji interpersonalnych jednostki na wymiarze: od współpracy do wrogości

w uczuciach, myślach i zachowaniach.

Sumienność – stopień zorganizowania jednostki, upór i motywacja w dążeniu do celu.

2.2 Procesy emocjonalne

Arystoteles, Tomasz z Akwinu

Termin używany przy rozważaniach z dziedziny etyki i retoryki.

XVII, Descartes, Spinoza

Emocje, jako siły determinujące zachowanie.

1872, Darwin

Badania nad zachowaniem emocjonalnym, którego częścią jest ekspresja, pełniąca ważne funkcje

adaptacyjne.

Ukształtowało się w filogenezie, jest wrodzone.

1890, James

Na emocje składają się wrażenia cielesne.

1903, Wundt

Elementarne odczucia.

EMOCJE

Procesy psychiczne wzbudzane przez ważne zdarzenia i manifestujące się ekspresją, zmianami

cielesnymi i doświadczeniem, a także regulujące zachowanie. (Frijda)

TEMPERAMENT

Sposób wyrażania i doświadczania emocji.

MOTYWACJA

Jest to proces wzbudzający działanie, utrzymujący je w toku i regulujący jego przebieg. (Young)

Teorie wyjaśniające doświadczanie emocji

Jamesa – Langego

Spostrzeganie jakiegoś zdarzenia lub przedmiotu odruchowo wywołuje określony wzorzec zmian

fizycznych. Po zarejestrowaniu tych zmian doznamy odpowiedniej emocji.

Cannona – Barda

Spostrzeganie zjawiska lub przedmiotu doprowadza do zaktywizowania się określonych części mózgu

(podwzgórza), który odebrane, a następnie przetworzone informacje wysyła jednocześnie w dwie

strony: „w dół”, aby uaktywnić autonomiczny układ nerwowy, oraz „do góry”, do mózgu, który

przyczynia się do powstania świadomego doznania emocji.

Schachtera - Singera

Po zarejestrowaniu nietypowej zmiany fizycznej (pobudzenia fizjologicznego) jej przyczyny poszukuje

się w najbliższym otoczeniu. Zarejestrowana zmiana fizyczna interpretowana jest potem zgodnie

z odkrytą przyczyną.

Przedłużające się pobudzenie emocjonalne może być bardzo szkodliwe dla człowieka.

Działanie szkodliwe ma nie tyle wielkość czynnika stresowego, ale świadomość braku kontroli.

Działanie czynnika szkodliwego jest gorsze w skutkach, gdy pojawia się on periodycznie niż stale.

Psychologiczne mechanizmy obronne

Nieświadome sposoby radzenia sobie z sytuacjami, które wzbudzają lęk lub zagrażają samoocenie.

Osobowość warunkuje charakter wzorców emocjonalnego reagowania.

Wzór reagowania emocjonalnego – charakterystyczna dla jednostki, w miarę niezależna od rodzaju

sytuacji stresowej tendencja do określonego reagowania emocjonalnego.

Mayer Friedman i Ray Rosenman

Wzorzec zachowania A

Zachowanie to polega na zaangażowaniu jednostki w permanentną walkę o zdobycie, jak

największej liczby celów (często niejasno sprecyzowanych), w jak najkrótszym czasie.

Typ człowieka, dla którego istotne jest konkurowanie, ma dużą potrzebę osiągnięć, która

przejawia się głównie na polu zawodowym.

Jest skłonny do agresji i żałuje każdej straconej minuty. Bardzo ambitny, obowiązkowy, problemom

zawodowym podporządkowuje inne sprawy życiowe.

Podejmując się określonych zadań, nie bierze pod uwagę wielu przeszkód, które wiążą się ich

realizacją. Napotykając je stara się za wszelką cenę je pokonać i osiągnąć cel.

Kiedy pojawia się zmęczenie, a zadanie nie zostało jeszcze wykonane, mobilizuje się,

stosując różne używki oraz inne sztuczne środki zwiększające aktywność.

Często nie wykorzystuje w terminie należnego urlopu i pracuje w dni wolne od pracy.

2,5 razy częściej od innych zapada na schorzenia naczyń wieńcowych

2.3 Potrzeby psychiczne

Zachowanie człowieka - czynność, za pomocą której reguluje swoje stosunki z otoczeniem.

Organizmy żywe charakteryzują się zdolnością do utrzymywania stałości środowiska wewnętrznego
we wszystkich okolicznościach.
Zdolność do samoregulacji /Pawłow/
Homeostaza /Cannon/

Zaspokajanie potrzeb stanowi cel czynności regulacyjnych.

Potrzeba
Właściwość osobnika polegająca na tym, że bez określonego przedmiotu nie może on normalnie
funkcjonować tj. uzyskać optymalnej sprawności w zachowaniu siebie i gatunku oraz zapewnieniu
własnego rozwoju. /Obuchowski/



Indywidualizacja sposobu zaspokajania potrzeb /Obuchowski/

Ludzie zaspokajają swoje potrzeby w różnych warunkach i przy różnych własnych umiejętnościach,
uczą się różnych technik działania, mających zapewnić im optymalny poziom funkcjonowania.

1. Konkretyzacja

Każda potrzeba zaspokajana jest w określony sposób.
Proces kształtowania się indywidualnych cech człowieka.

2. Mentalizacja

Odzwierciedlenie w świadomości treści potrzeby.
Dzięki temu można poszukiwać innych, lepszych sposobów działania.

3. Socjalizacja

Porządkowanie potrzeb i sposobów ich zaspokajania wymogom i wartościom kultury,

POTRZEBY

INDYWIDUALNE

POWSZECHNE

SAMOZACHOWANIA

ZACHOWANIA

GATUNKU

FIZJOLOGICZNE

ORIENTACYJNE

CHOROBOWE

NAWYKOWE

NAŁOGOWE

KONCEPTUALNE

POZNAWCZA

KONTAKTU EMOCJONALNEGO

SENSU ŻYCIA

Potrzeby indywidualne

Wynikają z niepowtarzalnych właściwości człowieka, jego osobistego doświadczenia i konkretnej
sytuacji, w której się znajduje.
Chorobowe - powstające wskutek zakłóceń w funkcjonowaniu biologicznym człowieka.
Nawykowe - wynikające z przyzwyczajeń ludzi.
Konceptualne - światopogląd, nakazujące zgodność postępowania z zasadami wynikającymi z tego
ś

wiatopoglądu.

Nałogowe - brak substancji chemicznej, od której jednostka jest uzależniona, powoduje zespół
abstynencyjny.

Potrzeby powszechne

Wynikają z faktu, że człowiek żyje w określonej grupie, na określonym poziomie rozwoju.

Potrzeba zachowania gatunku
Warunki:
1. Prawidłowe funkcjonowanie mechanizmów fizjologicznych.
2. Prawidłowa samoregulacja - utrzymanie takiego poziomu zaspokojenia potrzeb fizjologicznych

i orientacyjnych, jaki umożliwi sprawne funkcjonowanie mechanizmów fizjologicznych z kręgu
rozmnażania oraz odszukanie, i zdobycie partnera.

3. Obecność osobnika płci przeciwnej.

Potrzeba samozachowania

•

Potrzeby fizjologiczne

Ilość substancji budulcowych, właściwa temperatura, tlen, woda, odpoczynek.

•

Potrzeby orientacyjne

Potrzeba poznawcza
W miarę rozwoje człowiek wchodzi w coraz bardziej skomplikowane sytuacje środowiskowe oraz
poznaje coraz bardziej złożone wartości. Jego potrzeba orientacyjna musi więc dojrzewać,
aby zapewnić mu optymalny poziom funkcjonowania.

Potrzeba kontaktu emocjonalnego
Harlow i Manson wyróżnili trzy grupy odległych następstw oddzielenia zwierząt od matek
w dzieciństwie.

1. Zwierzęta te były zdecydowani bardziej agresywne, co utrudniało im współżycie w grupie.
2. Były w mniejszym stopniu zdolne do podejmowania właściwych dla danego gatunku

zachowań seksualnych.

3. Samice nie były zdolne do pełnienia normalnej opieki nad potomstwem.

Potrzeba sensu życia (samorealizacji)

Bez zaistnienia w działalności życiowej człowieka takich wartości, które są, lub mogą być

uznane za nadające sens życiu, nie może on prawidłowo funkcjonować.

Oznacza to, że jego działalność życiowa jest za słaba w stosunku do jego możliwości, jest nie

ukierunkowana i oceniana negatywnie.
Ta potrzeba jest czynnikiem stymulującym rozwój.

Potrzeby psychiczne człowieka chorego

1. Potrzeby wynikające z właściwości choroby

Dotyczą warunków, w jakich chory ma przebywać i środków oddziaływanie na niego niezbędnych do
prawidłowego leczenia.

2. Potrzeby wynikające z osobowości i sytuacji

Choroba powoduje poczucie zagrożenia, przez co zmienia nasilenie potrzeb i ich strukturę, powodując
wysunięcie na pierwszy plan tych, które u człowieka zdrowego stanowią drugorzędową rolę.



Potrzeba bezpieczeństwa
Potrzeba zależności i opieki, pokonania lęku i niepokoju. Na pierwszy plan wysuwa się lęk przed
bólem i śmiercią, który często współwystępuje z obawami o losy najbliższych.

Potrzeba kontaktu emocjonalnego
Zagrożenie powoduje wzrost znaczenia więzi emocjonalnych. Nabiera szczególnego znaczenia, gdy
leczenie wymaga izolacji od codziennego środowiska ludzi najbliższych.

Potrzeba niezależności i autonomii
Zwłaszcza u chorych o ograniczonej swobodzie poruszania się lub unieruchomionych.

Potrzeby religijne
Może być wyrazem poczucia zagrożenia i odwoływania się w walce z nim do sił nadprzyrodzonych.
Nie jest to jeszcze religijność, lecz magiczne myślenie i szukanie pomocy.

W stanie choroby należy się liczy z wystąpieniem regresji osobowości. Chory może się

zachowywać w pewnym sensie jak dziecko.
Jest płaczliwy, wybuchowy, podkreśla swoją niezaradność.

Wyrazem tego mogą rozbudzić się odrębne grupy „potrzeb patologicznych” /E.Sujak/.

Przesadne domaganie się opieki i pomocy oraz dążenie do podporządkowania sobie otoczenia tylko
z tytułu choroby. Są zagrożeniem dla chorego, ponieważ mogą ulec utrwaleniu i jako trwałe cechy
osobowości i zagrażać rozwojowi, i dojrzałości chorego.

2.4 Stres psychologiczny

Stres - niespecyficzna reakcja organizmu na wszelkie stawiane mu wymagania z zewnątrz.

Stresor - czynnik wywołujące stres.

Hans Selye, 1936 r.

U wszystkich pacjentów cierpiących na rozmaite choroby somatyczne występuje szereg wspólnych

objawów takich jak: utrata apetytu, osłabienie mięśni, podwyższone ciśnienie tętnicze, wzrost

temperatury ciała, utrata motywacji do osiągnięć.

Stres psychologiczny - zmiany w psychologicznych mechanizmach regulacyjnych (takich jak

procesy poznawcze, emocje czy motywacje).

Fazy stresu psychologicznego:

1. Faza mobilizacji - aktywizacja procesów psychologicznych.

Sprawniej przebiegają procesy spostrzegania i myślenia, reakcje są szybsze i bardziej intensywne.

2. Faza rozstrojenia - obniżenie poziomu czynności psychicznych. Trudności w skupieniu uwagi,

logicznym myśleniu, przewidywaniu skutków własnego działania.

Przeżywane emocje wymykają się spod kontroli, człowiek przejawia wyraźne oznaki strachu lub

gniewu.

3. Faza destrukcji - niezdolność do adekwatnej oceny sytuacji, gwałtownie obniża się poziom

motywacji do działania i radzenia sobie z sytuacją.

Niekiedy zachowanie takie jak: gwałtowne poszukiwanie pomocy, płacz, ucieczka albo agresja

skierowana przeciwko innym ludziom lub przedmiotom, albo też przeciwko sobie.

REAKCJA ORGANIZMU NA STRES

Płuca - pogarsza się wydolność.

Wątroba - tłuszcze i białka zgromadzone w wątrobie, zostają rozłożone jako kolejne po cukrach źródła

energii.

Mięśnie - wzrasta napięcie w mięśniach.

Układ krążenia - ciało uruchamia dodatkowe ilości jonów sodu, powodując lepsze gromadzenie

płynów, wzrost ciśnienia krwi i przyspieszenie pracy serca. Serce jest zbyt obciążone, bije

nieregularnie i zbyt szybko. Zmniejsza się krzepliwość krwi.

Układ pokarmowy - żołądek wydziela więcej kwasów, ale nie polepsza to procesów trawiennych.