WYBRANE KONCEPCJE

WYBRANE KONCEPCJE

BYTU

BYTU

(Jońska filozofia przyrody, Demokryt, Platon,

(Jońska filozofia przyrody, Demokryt, Platon,

Arystoteles, św. Augustyn)

Arystoteles, św. Augustyn)

Materiały do wykładów

Materiały do wykładów

dr Jerzy Jasiński

dr Jerzy Jasiński

Gdy

spoglądamy

na

otaczającą

nas

Gdy

spoglądamy

na

otaczającą

nas

rzeczywistość

zdumiewa

różnorodność

rzeczywistość

zdumiewa

różnorodność

przedmiotów, jakie spotykamy – jakże

przedmiotów, jakie spotykamy – jakże

odmiennych od siebie rzeczy:

odmiennych od siebie rzeczy:

wyglądem

wyglądem

zewnętrznym, właściwościami, przemianami,

zewnętrznym, właściwościami, przemianami,

czasem trwania, wpływem

czasem trwania, wpływem

wywieranym na

wywieranym na

otoczenie

otoczenie

.

.

Przychodzi czasami refleksja,

Przychodzi czasami refleksja,

czym jest to co

czym jest to co

istnieje?, jak daleko sięga?, skąd się wzięło?

istnieje?, jak daleko sięga?, skąd się wzięło?

Jakie są jego właściwości?, czy oprócz tego

Jakie są jego właściwości?, czy oprócz tego

co nas otacza jest jeszcze cos innego,

co nas otacza jest jeszcze cos innego,

niedostrzegalnego dla zmysłów?

niedostrzegalnego dla zmysłów?

Tak właśnie rodzą się pytania, z którymi od

Tak właśnie rodzą się pytania, z którymi od

wieków zmaga się filozofia – pytania grupujące

wieków zmaga się filozofia – pytania grupujące

się wokół zagadnień bytu i jego natury.

się wokół zagadnień bytu i jego natury.

Zagadnienie to zajmowało umysły ludzkie od

Zagadnienie to zajmowało umysły ludzkie od

zarania, a dla przeważającej większości

zarania, a dla przeważającej większości

filozofów

filozofów problem bytu

stanowił główny

stanowił główny

ośrodek ich dociekań.

ośrodek ich dociekań.

Bliższe zastanowienie się nad problemem bytu

Bliższe zastanowienie się nad problemem bytu

i jego natury pokazuje jego

i jego natury pokazuje jego

złożoność. Pytamy

złożoność. Pytamy

: co jest bytem

: co jest bytem

?, czy to coś

?, czy to coś

jest jednorodne?,

jest jednorodne?,

czy istnieje

czy istnieje

jeden byt

jeden byt

czy

czy

więcej?.

więcej?.

Zastanawiając się zaś nad naturą bytu,

Zastanawiając się zaś nad naturą bytu,

pytamy o

pytamy o

tworzywo

tworzywo

, z którego

, z którego

dany byt jest ukształtowany. Pytamy także:

dany byt jest ukształtowany. Pytamy także:

czy byt powstał

czy byt powstał

? i

? i

w jaki sposób

w jaki sposób

?

?

W trakcie wielowiekowych dociekań

W trakcie wielowiekowych dociekań

filozoficznych wykrystalizowały się rozmaite

filozoficznych wykrystalizowały się rozmaite

stanowiska, dające mniej lub bardziej

stanowiska, dające mniej lub bardziej

dokładną odpowiedź na zagadnienie

dokładną odpowiedź na zagadnienie

bytu

bytu

i jego natury

i jego natury

.

.

W

najdawniejszych

koncepcjach

W

najdawniejszych

koncepcjach

filozoficznych,

dopatrywano

się

filozoficznych,

dopatrywano

się

materialnego tworzywa świata

materialnego tworzywa świata

w szczególnym rodzaju ciał, i tak;

w szczególnym rodzaju ciał, i tak;

-

- Tales z Miletu

uznał, że wszystko co

uznał, że wszystko co

istnieje składa się z

istnieje składa się z wody

,

,

-

- Anaksymenes

wskazał w tym przypadku

wskazał w tym przypadku

na

na

powietrze

powietrze

, które po rozrzedzeniu staje

, które po rozrzedzeniu staje

się

się

ogniem

ogniem

, a przez

, a przez

kondensację

kondensację

wodą i ziemią

wodą i ziemią

(jeden substrat,

(jeden substrat,

który zmienia stan skupienia),

który zmienia stan skupienia),

Heraklit

z

Efezu

Heraklit

z

Efezu

za

przyczynę

za

przyczynę

wszystkiego uważał

wszystkiego uważał

ogień

ogień

, z którego

, z którego

wszystko się wyłoniło i do którego powraca.

wszystko się wyłoniło i do którego powraca.

Ogień

Ogień

symbolizuje tu

symbolizuje tu

zachodzące przemiany

zachodzące przemiany

,

,

wieczny ruch

wieczny ruch

i

i

ustawiczną zmienność

ustawiczną zmienność

„wszystko płynie” (

„wszystko płynie” (

panta rhei

panta rhei

). Tak się dzieje

). Tak się dzieje

odwiecznie, gdyż nikt świata nie stworzył i

odwiecznie, gdyż nikt świata nie stworzył i

tak się będzie dziać wiecznie, ponieważ nic

tak się będzie dziać wiecznie, ponieważ nic

nie jest w stanie go unicestwić.

nie jest w stanie go unicestwić.

Ruch

Ruch

zachodzący w przyrodzie odbywa się

zachodzący w przyrodzie odbywa się

dzięki

dzięki

zachodzącym w niej sprzecznościom

zachodzącym w niej sprzecznościom

,

,

które są źródłem wszelkiej zmiany.

które są źródłem wszelkiej zmiany.

Tales, Anaksymenes, Heraklit widzą więc

Tales, Anaksymenes, Heraklit widzą więc

tworzywo materialne

tworzywo materialne

świata

świata

w

w

pewnym

pewnym

czynniku przyrodniczym

czynniku przyrodniczym

(jednym rodzaju

(jednym rodzaju

materii).

materii).

Anaksymander

Anaksymander

ujmuje

sprawę

nieco

ujmuje

sprawę

nieco

abstrakcyjnie powiadając, że ostatecznym

abstrakcyjnie powiadając, że ostatecznym

substratem wszystkiego jest

substratem wszystkiego jest

bezkres

bezkres

, pojęty

, pojęty

jako

coś

jako

coś

nieograniczonego

nieograniczonego

i

bliżej

i

bliżej

nieokreślonego

nieokreślonego

.

.

Empedokles

Empedokles

sądzi, że istnieją cztery rodzaje bytu

sądzi, że istnieją cztery rodzaje bytu

materialnego, tzw. „korzenie wszechrzeczy”:

materialnego, tzw. „korzenie wszechrzeczy”:

ziemia, woda, powietrze

ziemia, woda, powietrze

i

i

ogień

ogień

, które są

, które są

poruszane zewnętrznymi siłami:

poruszane zewnętrznymi siłami:

miłością

miłością

i

i

niezgodą

niezgodą

.

.

Inny charakter ma obraz świata zarysowany przez

Inny charakter ma obraz świata zarysowany przez

Leukipposa

Leukipposa

(V w. p. n. e.) i

(V w. p. n. e.) i

Demokryta

Demokryta

– twórców

– twórców

teorii atomistycznej. Głosili oni, że rzeczywistość

teorii atomistycznej. Głosili oni, że rzeczywistość

składa się z

składa się z atomów

oraz

oraz próżni

,

,

w

w

której się mieszczą.

której się mieszczą. Materii

, którą stanowią atomy,

, którą stanowią atomy,

wyłącznie przysługuje charakter bytu.

wyłącznie przysługuje charakter bytu.

Natomiast próżnia jest niczym, wręcz

Natomiast próżnia jest niczym, wręcz

niebytem

niebytem

(Demokryt).

(Demokryt).

Atomy różnią się:

Atomy różnią się:

wielkością, kształtem,

wielkością, kształtem,

ciężarem, porządkiem i położeniem

ciężarem, porządkiem i położeniem

i

i

znajdują się w ciągłym ruchu, a

znajdują się w ciągłym ruchu, a

wszelka

wszelka

zmiana

zmiana

polega wyłącznie

polega wyłącznie

na zmianie miejsca

na zmianie miejsca

w przestrzeni

w przestrzeni

.

.

Wszystkie zmiany w świecie mają

Wszystkie zmiany w świecie mają

charakter mechaniczny.

charakter mechaniczny.

Nasz świat

Nasz świat

jest

jest

tylko

tylko

jednym z

jednym z

nieskończenie

wielu

światów

nieskończenie

wielu

światów

,

a

,

a

ukształtował się w ten sposób,

ukształtował się w ten sposób,

że atomy

że atomy

lżejsze znalazły się w jego zewnętrznej

lżejsze znalazły się w jego zewnętrznej

sferze,

sferze,

a

a

najcięższe w centralnej

najcięższe w centralnej

, tworząc

, tworząc

ziemię. Tego rodzaju procesy zachodzą we

ziemię. Tego rodzaju procesy zachodzą we

wszechświecie bez przerwy – tworzą się

wszechświecie bez przerwy – tworzą się

jedne światy – rozpadają inne.

jedne światy – rozpadają inne.

Koncepcja ta - najbardziej dojrzała

Koncepcja ta - najbardziej dojrzała

koncepcja materialistyczna starożytności -

koncepcja materialistyczna starożytności -

zawierała jednak powtarzane i później

zawierała jednak powtarzane i później

uproszczenia, traktując świat jako

uproszczenia, traktując świat jako

jeden

jeden

wielki mechanizm

wielki mechanizm

, sprowadzając wszelkie

, sprowadzając wszelkie

procesy do prostej formy mechanicznej

procesy do prostej formy mechanicznej

ruchu (

ruchu (

materializm mechanistyczny

materializm mechanistyczny

).

).

Platon

Platon

za

za

byt doskonały

byt doskonały

uważa

uważa idee

. Są

. Są

one:

one:

niematerialne,

istnieją

poza

niematerialne,

istnieją

poza

rzeczywistością, w której żyjemy, nie

rzeczywistością, w której żyjemy, nie

podlegają

jakiejkolwiek

zmianie,

nie

podlegają

jakiejkolwiek

zmianie,

nie

posiadają żadnych części, są wieczne i

posiadają żadnych części, są wieczne i

nieruchome

nieruchome

. Między ideami, jak i pojęciami

. Między ideami, jak i pojęciami

zachodzą określone stosunki –

zachodzą określone stosunki –

nadrzędności

nadrzędności

i

i

podrzędności

podrzędności

. Świat idei zbudowany jest

. Świat idei zbudowany jest

hierarchicznie – na jego szczycie znajduje

hierarchicznie – na jego szczycie znajduje

się

się

idea Dobra – piękna

idea Dobra – piękna

.

.

Istnieją zatem dwa byty, dwa światy. Z

Istnieją zatem dwa byty, dwa światy. Z

jednej strony

jednej strony

niedoskonały

niedoskonały

, ciągle się

, ciągle się

zmieniający

zmieniający

świat jednostkowych rzeczy

świat jednostkowych rzeczy

materialnych

materialnych

, z drugiej ze wszech miar

, z drugiej ze wszech miar

doskonały świat przedmiotów idealnych

doskonały świat przedmiotów idealnych

,

,

czyli

czyli

idei

idei

.

.

Prawdziwym bytem

Prawdziwym bytem

są dla Platona

są dla Platona

tylko

tylko

idee

idee

, gdyż jedynie one nie mogą

, gdyż jedynie one nie mogą

przestać istnieć. Natomiast powstającym i

przestać istnieć. Natomiast powstającym i

ginącym

rzeczom

materialnym

ginącym

rzeczom

materialnym

nie

nie

przysługuje już pełnia istnienia

przysługuje już pełnia istnienia

.

.

W stosunku do rzeczy jednostkowych

W stosunku do rzeczy jednostkowych

idee odgrywają rolę wzorców. Piękno

idee odgrywają rolę wzorców. Piękno

kwiatów pochodzi stąd, że zawierają one

kwiatów pochodzi stąd, że zawierają one

cząstkę tego, co jest samym pięknem, czyli

cząstkę tego, co jest samym pięknem, czyli

idei piękna.

idei piękna.

Bogactwo

i

różnorodność

form

i

Bogactwo

i

różnorodność

form

i

własności w świecie

własności w świecie

materialnym, to niedoskonałe odwzorowanie

materialnym, to niedoskonałe odwzorowanie

doskonałej rzeczywistości idealnej.

doskonałej rzeczywistości idealnej.

Cały otaczający nas świat został

Cały otaczający nas świat został

ukształtowany na wzór idei.

ukształtowany na wzór idei.

Tworzywem

Tworzywem

była materia

była materia

, istniejąca

, istniejąca

równie wiecznie,

równie wiecznie,

jak i one

jak i one

. Była jednak

. Była jednak

czymś nieokreślonym

czymś nieokreślonym

,

,

że stanowiła niemal niebyt, dopiero stwórca

że stanowiła niemal niebyt, dopiero stwórca

świata tzw.

świata tzw.

Demiurg

Demiurg

,

,

uformował ją na

uformował ją na

podobieństwo idei. Tak oto wg Platona

podobieństwo idei. Tak oto wg Platona

przyroda jest czymś pochodnym wobec bytu

przyroda jest czymś pochodnym wobec bytu

idealnego.

idealnego.

Arystoteles

Arystoteles

,

w

przeciwieństwie

do

,

w

przeciwieństwie

do

Platona uznał, że nie ma dwóch odrębnych

Platona uznał, że nie ma dwóch odrębnych

sfer bytowych, lecz istnieją tylko

sfer bytowych, lecz istnieją tylko

konkretne,

konkretne,

jednostkowe rzeczy,

jednostkowe rzeczy,

które są

które są

prawdziwym

prawdziwym

bytem

bytem

.

.

Każda z tych rzeczy jednak odznacza się

Każda z tych rzeczy jednak odznacza się

najrozmaitszymi

właściwościami

najrozmaitszymi

właściwościami

,

które

,

które

czynią z niej określony pod różnymi

czynią z niej określony pod różnymi

względami przedmiot.

względami przedmiot.

Jedne

z

tych

właściwości

pozwalają

Jedne

z

tych

właściwości

pozwalają

zakwalifikować daną rzecz do

zakwalifikować daną rzecz do

jakiegoś

jakiegoś

gatunku

gatunku

czy

czy

rodzaju

rodzaju

, inne sprawiają, że jest

, inne sprawiają, że jest

ona czymś konkretnym i niepowtarzalnym,

ona czymś konkretnym i niepowtarzalnym,

i dlatego pierwsze z nich możemy nazwać

i dlatego pierwsze z nich możemy nazwać
właściwościami

ogólnymi

,

drugie

,

drugie

jednostkowymi.

Np.

Np.

drzewo kasztanowe

drzewo kasztanowe

–

–

posiada cechy, dzięki którym nazywamy je

posiada cechy, dzięki którym nazywamy je

rośliną

rośliną

, a nie np.

, a nie np.

ptakiem

ptakiem

. Oprócz tego

. Oprócz tego

posiada cechy charakterystyczne dla drzew

posiada cechy charakterystyczne dla drzew

a

a

różne od

różne od

traw

traw

czy

czy

krzewów

krzewów

. Dostrzegamy

. Dostrzegamy

również właściwości, które powodują,

również właściwości, które powodują,

że jest

że jest

to właśnie kasztan

to właśnie kasztan

, a nie

, a nie

dąb

dąb

czy

czy

brzoza

brzoza

.

.

Wszystkie te właściwości

Wszystkie te właściwości

stanowią wg

stanowią wg

Arystotelesa

Arystotelesa formę

danej rzeczy, która jest

danej rzeczy, która jest

przecież na czymś osadzona –

przecież na czymś osadzona –

tworzywo

tworzywo

,

,

które je posiada nazywa Arystoteles

które je posiada nazywa Arystoteles
materią

. W naszym przykładzie jest nią

. W naszym przykładzie jest nią

tkanka roślinna

tkanka roślinna

, która dzięki szczególnemu

, która dzięki szczególnemu

ukształtowaniu, wyrażającemu się w formie,

ukształtowaniu, wyrażającemu się w formie,

stanowi konkretny kasztan.

stanowi konkretny kasztan.

Gdyby nie

Gdyby nie materia,

właściwości nie

właściwości nie

miałyby czemu przysługiwać, gdyby nie

miałyby czemu przysługiwać, gdyby nie
forma

tworzywo

tworzywo

pozostałoby

pozostałoby

czymś

czymś

nieokreślonym

nieokreślonym

.

.

Zastanawiając się nad zagadnieniem ruchu

Zastanawiając się nad zagadnieniem ruchu

Arystoteles uznał, że

Arystoteles uznał, że

dany przedmiot

dany przedmiot

jest

jest

zawsze poruszany

zawsze poruszany

przez inny

przez inny

, a ten z kolei

, a ten z kolei

przez

przez

jeszcze inny

jeszcze inny

– powstaje łańcuch źródeł

– powstaje łańcuch źródeł

ruchu i należy przyjąć, że istnieje ostateczne

ruchu i należy przyjąć, że istnieje ostateczne

źródło ruchu, tzw. „

źródło ruchu, tzw. „

pierwszy poruszyciel”

pierwszy poruszyciel”

,

,

który nie zawierając materii jest

który nie zawierając materii jest

czystą

czystą

formą

formą

.

.

Od niego właśnie pochodzi

Od niego właśnie pochodzi

pierwszy impuls

pierwszy impuls

,

,

dzięki któremu cały świat podlega zmianom.

dzięki któremu cały świat podlega zmianom.

Tej samej natury czynnik motoryczny istnieje

Tej samej natury czynnik motoryczny istnieje

w człowieku w postaci tzw.

w człowieku w postaci tzw.

„

„

rozumu czynnego

rozumu czynnego

”, który uaktywnia i

”, który uaktywnia i

uruchamia „

uruchamia „

rozum bierny

rozum bierny”.

Tak więc wg Arystotelesa

Tak więc wg Arystotelesa

istnieje sama,

istnieje sama,

pozbawiona materii

pozbawiona materii

forma

forma

. Materia pełni tu

. Materia pełni tu

rolę

rolę

czynnika biernego

czynnika biernego

i dlatego musi

i dlatego musi

zostać dopiero uformowana przez

zostać dopiero uformowana przez

czynnik

czynnik

kształtujący

kształtujący

.

.

Arystoteles

określa

Arystoteles

określa

materię

materię

jako

jako

możność

możność

, czyli

, czyli

potencję

potencję

, natomiast

, natomiast

formę

formę

,

,

jako

jako

składnik czynny,

składnik czynny,

wydobywający na jaw

wydobywający na jaw

jedną z możliwości jakie kryje w

jedną z możliwości jakie kryje w

sobie materia.

sobie materia.

Forma

Forma

jest więc u Arystotelesa

jest więc u Arystotelesa

energią

energią

,

,

zaś gotowy przedmiot, stanowiący pełne

zaś gotowy przedmiot, stanowiący pełne

zaktualizowanie możliwości tkwiących w

zaktualizowanie możliwości tkwiących w

tworzywie

tworzywie

nazywa

nazywa

entelechią

entelechią

.

.

Arystoteles

przypisał

formie

rolę

Arystoteles

przypisał

formie

rolę

decydującą i wg niego

decydującą i wg niego

forma

forma

stanowi

stanowi

niewątpliwie ważniejszy od materii, a

niewątpliwie ważniejszy od materii, a

zarazem konieczny składnik bytu.

zarazem konieczny składnik bytu.

Epikureizm

zaś wypływał z dwóch

zaś wypływał z dwóch

źródeł:

źródeł:

- z kultu życia i pragnienia szczęścia,

- z kultu życia i pragnienia szczęścia,

- z trzeźwej postawy umysłu, ufającemu

- z trzeźwej postawy umysłu, ufającemu

tylko temu co jest mu dane bezpośrednio.

tylko temu co jest mu dane bezpośrednio.

Ze źródeł tych pochodzi zarówno

Ze źródeł tych pochodzi zarówno

hedonistyczna etyka,

hedonistyczna etyka,

jak i

jak i

materialistyczna

materialistyczna

fizyka

fizyka

oraz

oraz

sensualistyczna teoria poznania

sensualistyczna teoria poznania

Epikura.

Epikura.

Epikureizm to również

Epikureizm to również

filozofia przyrody

filozofia przyrody

, która

, która

radykalnie

wyrzekła

się

czynników

radykalnie

wyrzekła

się

czynników

nadprzyrodzonych

nadprzyrodzonych

, uznaje

, uznaje

wszelki

wszelki

byt

byt

za cielesny

za cielesny

,

,

ciała

ciała

za zbudowane atomistycznie

za zbudowane atomistycznie

,

,

zdarzenia

zdarzenia

za

za

uwarunkowane przyczynowo

uwarunkowane przyczynowo

, a

, a

przyczyny

przyczyny

za

za

działające

działające

mechanicznie.

mechanicznie.

Epikur

dopuszczał

istnienie

przypadków

Epikur

dopuszczał

istnienie

przypadków

odchylenia od prostej drogi atomów

odchylenia od prostej drogi atomów

i sądził, że z

i sądził, że z

terminem

terminem

wolność

wolność

wiąże się pozytywna treść.

wiąże się pozytywna treść.

Uważał, że istnieje pewien margines dowolności, a

Uważał, że istnieje pewien margines dowolności, a

działanie ludzkie jest w pewnej mierze swobodne.

działanie ludzkie jest w pewnej mierze swobodne.

Filozofem, który najostrzej zarysował

Filozofem, który najostrzej zarysował

przewagę dziedziny idealnej nad materialną

przewagę dziedziny idealnej nad materialną

był

był

Aureliusz Augustyn

Aureliusz Augustyn

(354 – 430), dla

(354 – 430), dla

którego

którego

jedynie Bóg jest bytem

jedynie Bóg jest bytem

, istniejącym

, istniejącym

bez jakiegokolwiek uzależnienia od jakiegoś

bez jakiegokolwiek uzależnienia od jakiegoś

innego bytu.

innego bytu.

POGLĄDY NA PROCES LUDZKIEGO

POGLĄDY NA PROCES LUDZKIEGO

POZNANIA

POZNANIA

W obrębie epistemologii spotykamy się

W obrębie epistemologii spotykamy się

z szeregiem rozmaitych problemów.

z szeregiem rozmaitych problemów.

Grupują się one wokół trzech zasadniczych

Grupują się one wokół trzech zasadniczych

zagadnień, podejmowanych zarówno w przeszłej,

zagadnień, podejmowanych zarówno w przeszłej,

jak i w teraźniejszej myśli filozoficznej.

jak i w teraźniejszej myśli filozoficznej.

Pierwszym z nich jest zagadnienie możliwości

Pierwszym z nich jest zagadnienie możliwości

poznawczych

człowieka,

czyli

zagadnienie

poznawczych

człowieka,

czyli

zagadnienie

poznawalności rzeczywistości

poznawalności rzeczywistości

:

:

- usiłujemy zdać sobie sprawę z tego

- usiłujemy zdać sobie sprawę z tego

co jest i co

co jest i co

może się stać przedmiotem aktów poznawczych?

może się stać przedmiotem aktów poznawczych?

Ponieważ mają one swoje źródło w podmiocie,

Ponieważ mają one swoje źródło w podmiocie,

nasuwają się pytania:

nasuwają się pytania:

czy kierując się na

czy kierując się na

„zewnętrzną rzeczywistość

„zewnętrzną rzeczywistość

” przekraczającą sferę

” przekraczającą sferę

przeżyć psychicznych

przeżyć psychicznych

docierają do obiektywnego

docierają do obiektywnego

,

,

niezależnie od umysłu ludzkiego istniejącego

niezależnie od umysłu ludzkiego istniejącego

świata

świata

i jaki w ogóle mogą mieć zasięg?.

i jaki w ogóle mogą mieć zasięg?.

Należy się także zastanowić,

Należy się także zastanowić,

czy zakres

czy zakres

przedmiotów

przedmiotów

, które możemy poznawać,

, które możemy poznawać,

jest

jest

nieograniczony

nieograniczony

,

,

czy

czy

też

też

istnieją ograniczające go

istnieją ograniczające go

powody

powody

?

Przyjmując

drugą

ewentualność

?

Przyjmując

drugą

ewentualność

uznalibyśmy, że istnieje kres wszelkich wysiłków

uznalibyśmy, że istnieje kres wszelkich wysiłków

poznawczych człowieka. Innymi słowy, to co

poznawczych człowieka. Innymi słowy, to co

istnieje okazałoby się

istnieje okazałoby się

częściowo poznawalne

częściowo poznawalne

a

a

częściowo

częściowo

niepoznawalne

niepoznawalne

.

.

Drugie zagadnienie nazywamy zagadnieniem

Drugie zagadnienie nazywamy zagadnieniem

źródeł poznania.

źródeł poznania.

Stawiając je należy odróżnić

Stawiając je należy odróżnić

aspekt genetyczny

aspekt genetyczny

i

i

aspekt metodologiczny

aspekt metodologiczny

. Pierwszy

. Pierwszy

uwidacznia się wówczas gdy pytamy:

uwidacznia się wówczas gdy pytamy:

skąd

skąd

płynie nasza wiedza?, i jakie jest jej

płynie nasza wiedza?, i jakie jest jej

pochodzenie

pochodzenie

? Drugi mamy na uwadze wtedy

? Drugi mamy na uwadze wtedy

gdy dociekamy:

gdy dociekamy:

na jakiej drodze dochodzi się

na jakiej drodze dochodzi się

do poznania prawdziwego

do poznania prawdziwego

?.

?.

Wyłania się potrzeba wyróżnienia

Wyłania się potrzeba wyróżnienia

sposobów

sposobów

poznawania

poznawania

, dokonania

, dokonania

klasyfikacji aktów

klasyfikacji aktów

poznawczych

poznawczych

, ujęcia ich

, ujęcia ich

w określone rodzaje

w określone rodzaje

.

.

Gdy mówimy o

Gdy mówimy o

doświadczeniu, wskazujemy na

doświadczeniu, wskazujemy na

pewien sposób

pewien sposób

poznania

poznania

, różniący się np. od

, różniący się np. od

rozumowania

rozumowania

.

.

Do

źródeł

poznania

zaliczamy:

Do

źródeł

poznania

zaliczamy:

doświadczenie,

rozum

oraz

źródło

doświadczenie,

rozum

oraz

źródło

przekraczające sferę dociekań rozumowych.

przekraczające sferę dociekań rozumowych.

-

-

Tego,

co

opowiada

się

za

Tego,

co

opowiada

się

za

doświadczeniem

doświadczeniem

jako źródłem poznania,

jako źródłem poznania,

nazywamy

nazywamy

empirystą

empirystą

.

.

- Tego, co upatruje źródło poznania w

- Tego, co upatruje źródło poznania w

rozumie

rozumie

, nazywamy

, nazywamy

racjonalistą

racjonalistą

.

.

-

- Natomiast przeciwnika racjonalisty,

nazywamy irracjonalistą.

Mamy, zatem trzy odmienne stanowiska w kwestii

Mamy, zatem trzy odmienne stanowiska w kwestii

źródeł

poznania:

źródeł

poznania:

empiryzm

empiryzm

,

,

racjonalizm

racjonalizm

i

i

irracjonalizm

irracjonalizm

.

.

Trzecim jest

Trzecim jest

zagadnienie prawdy

zagadnienie prawdy

mające wielka

mające wielka

wagę w procesie poznania, gdyż chodzi nam o

wagę w procesie poznania, gdyż chodzi nam o

takie efekty poznawcze, którym przysługuje

takie efekty poznawcze, którym przysługuje

szczególna wartość

szczególna wartość

– prawdziwość.

– prawdziwość.

Aby jednak móc prawdę niezawodnie rozpoznać

Aby jednak móc prawdę niezawodnie rozpoznać

najpierw trzeba ogólnie rozważyć co to jest

najpierw trzeba ogólnie rozważyć co to jest

prawda?, i podjąć próbę jej

prawda?, i podjąć próbę jej

zdefiniowania. Nieodzownym też okazuje się

zdefiniowania. Nieodzownym też okazuje się

wykrycie tzw.

wykrycie tzw.

kryterium prawdy

kryterium prawdy

, a więc pewnego

, a więc pewnego

sposobu stwierdzania, czy warunki nałożone

sposobu stwierdzania, czy warunki nałożone

przez definicję są spełnione, czy niespełnione.

przez definicję są spełnione, czy niespełnione.

Posiadanie takiego kryterium daje możliwość

Posiadanie takiego kryterium daje możliwość

usuwania z zasobu wyników poznawczych tego,

usuwania z zasobu wyników poznawczych tego,

co jest fałszem

co jest fałszem

, oraz korygowanie tego,

, oraz korygowanie tego,

co jeszcze

co jeszcze

niezupełnie odpowiada

niezupełnie odpowiada

wymaganiom stawianym

wymaganiom stawianym

wiedzy prawdziwej.

wiedzy prawdziwej.

Epistemologia

nie

jest

neutralna

wobec

Epistemologia

nie

jest

neutralna

wobec

pozostałych dyscyplin filozoficznych. Zwłaszcza

pozostałych dyscyplin filozoficznych. Zwłaszcza

między

między

refleksją ontologiczną

refleksją ontologiczną

a

a

epistemologiczną

epistemologiczną

zachodzą wyraźne związki i zależności, np.

zachodzą wyraźne związki i zależności, np.

opowiedzenie się w

opowiedzenie się w

epistemologii

epistemologii

za ograniczonością

za ograniczonością

możliwości

możliwości

poznawczych

człowieka,

pociąga

za

sobą

poznawczych

człowieka,

pociąga

za

sobą

metafizyczny pogląd na rzeczywistość: to, co

metafizyczny pogląd na rzeczywistość: to, co

poznawalne

poznawalne

i to, co

i to, co

niepoznawalne

niepoznawalne

.

.

Jeśli w ramach

Jeśli w ramach

rozważań metafizycznych

rozważań metafizycznych

przyjmie się, że oprócz świata materialnego,

przyjmie się, że oprócz świata materialnego,

istnieje

istnieje

doskonalszy od niego

doskonalszy od niego

świat duchowy,

świat duchowy,

to na gruncie epistemologii trzeba rozważyć,

to na gruncie epistemologii trzeba rozważyć,

czy da się ów byt poznać

czy da się ów byt poznać

?, i na jakiej drodze?

?, i na jakiej drodze?

Można przy tym z góry przewidzieć, że

Można przy tym z góry przewidzieć, że

wykluczy się doświadczenie zmysłowe.

wykluczy się doświadczenie zmysłowe.

Gdy ponadto

Gdy ponadto

bytowi duchowemu

bytowi duchowemu

nada się

nada się

charakter wzorca materialnej rzeczywistości,

charakter wzorca materialnej rzeczywistości,

wówczas uzna się, że nie ona jest właściwym

wówczas uzna się, że nie ona jest właściwym

przedmiotem zabiegów poznawczych.

przedmiotem zabiegów poznawczych.

W życiu codziennym na ogół zakłada się

W życiu codziennym na ogół zakłada się

, że

, że

można

poznawać

otaczającą

nas

można

poznawać

otaczającą

nas

rzeczywistość i w miarę potrzeb wiedzę o niej

rzeczywistość i w miarę potrzeb wiedzę o niej

rozszerzać. Nie interesuje nas jednak bliżej,

rozszerzać. Nie interesuje nas jednak bliżej,

jak się dokonuje cały proces poznania?,

jak się dokonuje cały proces poznania?,

i

i

w jakim zakresie możliwe jest w ogóle

w jakim zakresie możliwe jest w ogóle

wejrzenie w obiektywny świat

wejrzenie w obiektywny świat

?

?

Trzeba tu wspomnieć o zagadnieniu „

Trzeba tu wspomnieć o zagadnieniu „

granic

granic

poznania

poznania

”, co mogłoby sugerować,

”, co mogłoby sugerować,

że istnieje

że istnieje

jakiś skończony zbiór prawd

jakiś skończony zbiór prawd

, do wypełnienia

, do wypełnienia

którego stopniowo się zbliżamy,

którego stopniowo się zbliżamy,

a samo

a samo

poznanie ma ograniczoną „pojemność

poznanie ma ograniczoną „pojemność

.”

.”

Sugestia taka miałaby sens wtedy, gdyby

Sugestia taka miałaby sens wtedy, gdyby

rzeczywistość

była

pod

każdym

względem

rzeczywistość

była

pod

każdym

względem

skończona i posiadała stałą naturę, a

skończona i posiadała stałą naturę, a

przecież tak nie jest.

przecież tak nie jest.

Można także zapytać, czy w procesie poznania

Można także zapytać, czy w procesie poznania

w ogóle jesteśmy w stanie wychodzić poza

w ogóle jesteśmy w stanie wychodzić poza

konstrukcje naszego umysłu oraz własne przeżycia i

konstrukcje naszego umysłu oraz własne przeżycia i

stykać się z przedmiotami

stykać się z przedmiotami

istniejącymi niezależnie od człowieka

istniejącymi niezależnie od człowieka

, a

, a

także czy przez akty poznawcze udaje się nam

także czy przez akty poznawcze udaje się nam

docierać do obiektywnej rzeczywistości.

docierać do obiektywnej rzeczywistości.

Natomiast co innego mamy na uwadze

Natomiast co innego mamy na uwadze

pytając

pytając

o możność zdobycia

o możność zdobycia

wiedzy?

wiedzy?

Interesuje nas

Interesuje nas

czy dzięki wysiłkom

czy dzięki wysiłkom

poznawczym

i

doskonaleniu

narzędzi

poznawczym

i

doskonaleniu

narzędzi

posuwamy się i będziemy się posuwać

posuwamy się i będziemy się posuwać

naprzód

naprzód

? Czy też stajemy przed jakimiś

? Czy też stajemy przed jakimiś

ograniczeniami hamującymi dostęp do

ograniczeniami hamującymi dostęp do

wiedzy?.

wiedzy?.

Niektórzy filozofowie, zastanawiając się nad

Niektórzy filozofowie, zastanawiając się nad

charakterem

naszego

poznania,

charakterem

naszego

poznania,

zakwestionowali na pozór oczywisty pogląd,

zakwestionowali na pozór oczywisty pogląd,

że

że

akty i czynności poznawcze człowieka

akty i czynności poznawcze człowieka

skierowane są na czynności obiektywnego

skierowane są na czynności obiektywnego

świata

świata

. Uznali oni, że obiektem naszej

. Uznali oni, że obiektem naszej

działalności poznawczej

działalności poznawczej

nie jest

nie jest

i

i

nie może

nie może

się

stać

rzeczywistość

transcendentna,

się

stać

rzeczywistość

transcendentna,

istniejąca niezależnie od człowieka (

istniejąca niezależnie od człowieka (

idealizm

idealizm

epistemologiczny Kant, Berkeley

epistemologiczny Kant, Berkeley

).

).

Wśród zapatrywań na możliwości poznania

Wśród zapatrywań na możliwości poznania

świata

doniosłą

rolę

odegrały

poglądy

świata

doniosłą

rolę

odegrały

poglądy

negatywne, wskazujące na istnienie ograniczeń

negatywne, wskazujące na istnienie ograniczeń

jakim podlega podmiot poznający i taktujące te

jakim podlega podmiot poznający i taktujące te

ograniczenia, jako nieprzekraczalne, nie dające

ograniczenia, jako nieprzekraczalne, nie dające

się usunąć, czy osłabić.

się usunąć, czy osłabić.

Jednym z tych poglądów jest

Jednym z tych poglądów jest

agnostycyzm

agnostycyzm

(

(

agnostos – niepoznawalny

agnostos – niepoznawalny

) – głoszący, że

) – głoszący, że

pewne dziedziny bytu, bądź nawet cała

pewne dziedziny bytu, bądź nawet cała

rzeczywistość transcendentna są niedostępne

rzeczywistość transcendentna są niedostępne

poznaniu ludzkiemu (

poznaniu ludzkiemu (

Hum’e, Kant i inni.

Hum’e, Kant i inni.

Spencer także opowiadał się za tym co

Spencer także opowiadał się za tym co

niepoznawalne

niepoznawalne

).

).

Sceptycyzm

to dla odmiany kierunek, którego

to dla odmiany kierunek, którego

przedstawiciele, w związku z daną sprawą żywią

przedstawiciele, w związku z daną sprawą żywią

wiele wątpliwości, wahają się i nie zajmują

wiele wątpliwości, wahają się i nie zajmują

żadnego

wyraźnego

stanowiska.

Zdaniem

żadnego

wyraźnego

stanowiska.

Zdaniem

sceptyków wszyscy, którzy w ogóle coś

sceptyków wszyscy, którzy w ogóle coś

twierdzą,

czyli

twierdzą,

czyli

dogmatycy

dogmatycy

czynią

to

czynią

to

bezpodstawnie, a jedyną sensowną postawą

bezpodstawnie, a jedyną sensowną postawą

wobec transcendentnej rzeczywistości

wobec transcendentnej rzeczywistości

jest

jest

postawa powszechnego wątpienia.

postawa powszechnego wątpienia.

Sceptycy

chcieli

obiektywnie

rozwiązać

przeciwieństwa prawdy i fałszu, uważając
jednak prawdę za nieosiągalną, ograniczali się
do powstrzymywania od wydawania sądów o
istocie rzeczy, zadawalając się maksymalnym
prawdopodobieństwem.

Kartezjusz

wykorzystał

wątpienie,

jako

Kartezjusz

wykorzystał

wątpienie,

jako

narzędzie służące do poszukiwania prawdy i

narzędzie służące do poszukiwania prawdy i

wysuwania sądów o najwyższym stopniu

wysuwania sądów o najwyższym stopniu

pewności.

pewności.

Wg marksistów,

Wg marksistów,

chociaż świat jest poznawalny

chociaż świat jest poznawalny

,

,

to jednak nigdy nie poznamy go absolutnie do

to jednak nigdy nie poznamy go absolutnie do

końca, w najdrobniejszych,

końca, w najdrobniejszych,

wszystkich szczegółach. Poznanie bowiem to

wszystkich szczegółach. Poznanie bowiem to

nieustanny, nie mający końca proces

nieustanny, nie mający końca proces

. Poznanie

. Poznanie

absolutne,

skończone

absolutne,

skończone

oznaczałoby

oznaczałoby

wszechwładzę człowieka

wszechwładzę człowieka

i jest niemożliwe,

i jest niemożliwe,

ponieważ rzeczywistość ciągle się zmienia.

ponieważ rzeczywistość ciągle się zmienia.

Ogromną ilość informacji w procesie poznania

Ogromną ilość informacji w procesie poznania

zawdzięczamy zmysłom:

zawdzięczamy zmysłom:

wzroku, słuchu, dotyku,

wzroku, słuchu, dotyku,

smaku, węchu, itd.

smaku, węchu, itd.

Za pomocą zmysłów

Za pomocą zmysłów

nawiązujemy

kontakt

poznawczy

z

nawiązujemy

kontakt

poznawczy

z

rzeczywistością i właśnie one są

rzeczywistością i właśnie one są

bardzo istotnym

bardzo istotnym

źródłem wiedzy

źródłem wiedzy

o niej.

o niej.

Nikt nie przynosi na świat choćby bardzo

Nikt nie przynosi na świat choćby bardzo

znikomych

zaczątków

przyszłej

wiedzy

–

znikomych

zaczątków

przyszłej

wiedzy

–

Arystoteles, Locke -

Arystoteles, Locke -

„tabula rasa

„tabula rasa

” – polemizował

” – polemizował

z Kartezjuszem, głoszącym istnienie wiedzy

z Kartezjuszem, głoszącym istnienie wiedzy

wrodzonej.

wrodzonej.

Niektórzy filozofowie empiryści, jak: F. Becon

Niektórzy filozofowie empiryści, jak: F. Becon

i J.S. Mill, dopuszczali oprócz zmysłów,

i J.S. Mill, dopuszczali oprócz zmysłów,

pewien udział rozumu

pewien udział rozumu

w procesie poznania.

w procesie poznania.

Z kolei przedstawiciele

Z kolei przedstawiciele racjonalizmu

nie dowierzali zmysłom, odnosili się do ich

nie dowierzali zmysłom, odnosili się do ich

świadectwa w sposób mniej, czy

świadectwa w sposób mniej, czy

bardziej krytyczny. Wątpili, czy można ufać

bardziej krytyczny. Wątpili, czy można ufać

zmysłom skoro niektóre spośród nich, są

zmysłom skoro niektóre spośród nich, są

wręcz

wręcz

złudzeniami

złudzeniami

, jakim ulegamy w

, jakim ulegamy w

pewnych okolicznościach (

pewnych okolicznościach (

fata morgana

fata morgana

),

),

ale także dlatego, że istnieją znaczne

ale także dlatego, że istnieją znaczne

różnice pomiędzy doznaniami różnych ludzi.

różnice pomiędzy doznaniami różnych ludzi.

Np. Platon twierdził, że bytem (

Np. Platon twierdził, że bytem (

we właściwym

we właściwym

tego słowa znaczeniu

tego słowa znaczeniu

), jest to, co nie może

), jest to, co nie może

przestać istnieć (być), co trwa niezmiennie i

przestać istnieć (być), co trwa niezmiennie i

wiecznie, czyli tzw. idee,

wiecznie, czyli tzw. idee,

których źródłem

których źródłem

poznania jest wyłącznie rozum

poznania jest wyłącznie rozum

, który może

, który może

a

a

priori

priori

, bez odwoływania się do doświadczenia,

, bez odwoływania się do doświadczenia,

poznać prawdę. Ten sposób rozumowego

poznać prawdę. Ten sposób rozumowego

poznania Platon nazwał

poznania Platon nazwał

intuicją

intuicją

. Platon nie

. Platon nie

stawia rozumu wyżej od zmysłów, lecz w

stawia rozumu wyżej od zmysłów, lecz w

ogóle nie traktuje ich, jako źródła wiedzy,

ogóle nie traktuje ich, jako źródła wiedzy,

głosząc

samowystarczalność

rozumu

w

głosząc

samowystarczalność

rozumu

w

procesie poznania.

procesie poznania.

Apriorystą był także Kartezjusz wg, którego

Apriorystą był także Kartezjusz wg, którego

zmysły nie posiadają funkcji poznawczych

zmysły nie posiadają funkcji poznawczych

, zaś

, zaś

rola, którą odgrywają jest

rola, którą odgrywają jest

czysto praktyczna –

czysto praktyczna –

życiowa

życiowa

. Dopiero rozum jest właściwym źródłem

. Dopiero rozum jest właściwym źródłem

wiedzy ludzkiej.

wiedzy ludzkiej.

Platon, Kartezjusz, Leibniz twierdzą, że

Platon, Kartezjusz, Leibniz twierdzą, że

człowiek

człowiek

rodzi się już z określoną wiedzą

rodzi się już z określoną wiedzą

, że przynosi na

, że przynosi na

świat

świat

pewne gotowe pojęcia

pewne gotowe pojęcia

, które z czasem

, które z czasem

uaktywniają się w jego dalszym życiu

uaktywniają się w jego dalszym życiu

(

(

racjonalizm genetyczny

racjonalizm genetyczny

) –

) –

natywizm

natywizm

.

.

Według Platona wiedza polega na przypominaniu

Według Platona wiedza polega na przypominaniu

prawd wyrytych w umyśle przez duszę,

prawd wyrytych w umyśle przez duszę,

która

która

wcześniej przebywała w świecie idei.

wcześniej przebywała w świecie idei.

Kartezjusz

Kartezjusz

sądził, że to Bóg sprawił, iż umysł ludzki posiada

sądził, że to Bóg sprawił, iż umysł ludzki posiada

pojęcia wrodzone. Niemniej wielu zwolenników

pojęcia wrodzone. Niemniej wielu zwolenników

rozumu uwzględniało także świadectwa zmysłów.

rozumu uwzględniało także świadectwa zmysłów.

Demokryt

Demokryt

surowo oceniał

surowo oceniał poznanie zmysłowe,

nazywając je

nazywając je

ciemnym

ciemnym

i

i

subiektywnym

subiektywnym

,

,

ponieważ zmysły mówią nam o

ponieważ zmysły mówią nam o

barwach,

barwach,

zapachach, dźwiękach,

zapachach, dźwiękach,

a atomy nie

a atomy nie

posiadają tych własności. Aby więc zgłębić

posiadają tych własności. Aby więc zgłębić

ostateczną naturę bytu, trzeba uciec się do

ostateczną naturę bytu, trzeba uciec się do

subtelniejszego organu

subtelniejszego organu

, jakim jest ludzki

, jakim jest ludzki

rozum. Według niego właśnie zmysły pobudzają

rozum. Według niego właśnie zmysły pobudzają

rozum

do

dociekań,

do

wytłumaczenia

rozum

do

dociekań,

do

wytłumaczenia

świadectw empirycznych. Wiedza „ciemna”

świadectw empirycznych. Wiedza „ciemna”

zostaje uzupełniona wiedzą „jasną”, która

zostaje uzupełniona wiedzą „jasną”, która

dopiero rozświetla doświadczenie. Wprawdzie

dopiero rozświetla doświadczenie. Wprawdzie

rozum wykracza poza dane empiryczne, ale

rozum wykracza poza dane empiryczne, ale

właśnie

właśnie

one go ukierunkowują

one go ukierunkowują

w poszukiwaniu

w poszukiwaniu

właściwej hipotezy.

właściwej hipotezy.

Daleko większe znaczenie przypisuje zmysłom

Daleko większe znaczenie przypisuje zmysłom

Arystoteles, który twierdzi, że zmysły inspirują

Arystoteles, który twierdzi, że zmysły inspirują

nasze

poznanie,

ale

także

dostarczają

nasze

poznanie,

ale

także

dostarczają

niezbędnych wiadomości, bez których trudno by

niezbędnych wiadomości, bez których trudno by

się było obejść w budowaniu wiedzy.

się było obejść w budowaniu wiedzy.

Dzięki

zmysłom

wizerunki

przedmiotów

Dzięki

zmysłom

wizerunki

przedmiotów

poniekąd „odciskają się” w umyśle.

poniekąd „odciskają się” w umyśle.

Poznanie zmysłowe jest poznaniem czysto

Poznanie zmysłowe jest poznaniem czysto

receptywnym – odbiorczym. Szereg takich

receptywnym – odbiorczym. Szereg takich

wizerunków utrwala się i na tym właśnie polega

wizerunków utrwala się i na tym właśnie polega

pamięć.

pamięć.

Uwzględniając więc to,

Uwzględniając więc to,

co w rzeczach istotnym

co w rzeczach istotnym

jest dla nich

jest dla nich

dochodzi się w sposób indukcyjny

dochodzi się w sposób indukcyjny

do uogólnień coraz wyższego rzędu .

do uogólnień coraz wyższego rzędu .

Istnieją

jednak

Istnieją

jednak

pojęcia

najwyższe

pojęcia

najwyższe

,

,

najogólniejsze prawa i kategorie myślenia,

najogólniejsze prawa i kategorie myślenia,

które poznaje się na drodze intuicyjnej. Są

które poznaje się na drodze intuicyjnej. Są

one przyjęte bez dowodu i

one przyjęte bez dowodu i

stanowią

stanowią

ostateczne uzasadnienie,

ostateczne uzasadnienie,

ostateczną podstawę

ostateczną podstawę

wszelkiej wiedzy racjonalnej.

wszelkiej wiedzy racjonalnej.

Wprawdzie u Demokryta, jak i Arystotelesa

Wprawdzie u Demokryta, jak i Arystotelesa

źródłem poznania prawdziwego okazuje się

źródłem poznania prawdziwego okazuje się

przede wszystkim rozum, to jednak obaj –

przede wszystkim rozum, to jednak obaj –

pierwszy

pierwszy

w niewielkim

w niewielkim

stopniu

stopniu

, drugi zaś

, drugi zaś

w znacznym

w znacznym

, liczą się

, liczą się

również ze zmysłami.

również ze zmysłami.

Zarówno

Zarówno

empiryści

empiryści

, jak i

, jak i

racjonaliści

racjonaliści

sądzili,

sądzili,

że można poznać

że można poznać

prawdę,

prawdę,

opierając się

opierając się

na

na

naturalnych, przyrodzonych człowiekowi

naturalnych, przyrodzonych człowiekowi

zdolnościach

.

zdolnościach

.

Wierzyli,

że

wystarczy

Wierzyli,

że

wystarczy

zaangażować w procesie poznania

zaangażować w procesie poznania

zmysły

zmysły

,

,

bądź

bądź

rozum

rozum

lub

lub

skorzystać z obydwu źródeł

skorzystać z obydwu źródeł

,

,

aby zgłębić naturę rzeczywistości.

aby zgłębić naturę rzeczywistości.

Według

ich

mniemania

aktywność

Według

ich

mniemania

aktywność

poznawcza człowieka z wykorzystaniem obu

poznawcza człowieka z wykorzystaniem obu

tych dróg, otwiera przed nim nawet

tych dróg, otwiera przed nim nawet

największe zagadki i tajemnice bytu.

największe zagadki i tajemnice bytu.

Byli jednak inni, którzy deprecjonowali

Byli jednak inni, którzy deprecjonowali

wartość rozumu, a także zmysłów,

wartość rozumu, a także zmysłów,

jako

jako

skutecznych

narzędzi

poznawczych

skutecznych

narzędzi

poznawczych

,

,

postulując oparcie się na

postulując oparcie się na

jeszcze innym źródle

jeszcze innym źródle

poznania.

poznania.

Wskazywali, że w wykryciu prawdy mogą być

Wskazywali, że w wykryciu prawdy mogą być

pomocne albo

pomocne albo

szczególne stany

szczególne stany

i

i

przeżycia

przeżycia

wewnętrzne

wewnętrzne

człowieka, albo nawet jakieś

człowieka, albo nawet jakieś

nadprzyrodzone, ponadludzkie siły, których

nadprzyrodzone, ponadludzkie siły, których

użycza

człowiekowi

„istota

boska”

–

użycza

człowiekowi

„istota

boska”

–

nazywamy ich irracjonalistami.

nazywamy ich irracjonalistami.

Znamienny

Znamienny

jest związek irracjonalizmu

jest związek irracjonalizmu

z określonymi twierdzeniami metafizycznymi.

z określonymi twierdzeniami metafizycznymi.

Np. Plotyn - twórca neoplatonizmu, zgadzając się

Np. Plotyn - twórca neoplatonizmu, zgadzając się

z Platonem, że

z Platonem, że

idee dostępne są

idee dostępne są

umysłowi ludzkiemu

umysłowi ludzkiemu

, twierdzi, że ponad nim stoi

, twierdzi, że ponad nim stoi

jeszcze wyższa postać bytu

jeszcze wyższa postać bytu

, którą nazwał

, którą nazwał

„

„

Prajednią

Prajednią

”

”

. Owa Prajednia jest czystą siłą twórczą,

. Owa Prajednia jest czystą siłą twórczą,

ostatecznym źródłem, z którego

ostatecznym źródłem, z którego

emanuje

emanuje

wszystko,

wszystko,

co istnieje

co istnieje

i idee, i dusza świata, i materia.

i idee, i dusza świata, i materia.

Wiedzę o Prajedni uzyskuje się tylko na drodze

Wiedzę o Prajedni uzyskuje się tylko na drodze

irracjonalnej, w

irracjonalnej, w

stanie uniesienia duchowego,

stanie uniesienia duchowego,

w

w

mistycznej ekstazie

mistycznej ekstazie

, podczas której

, podczas której

dusza ludzka

dusza ludzka

dostępuje olśnienia

dostępuje olśnienia

, bezpośrednio

, bezpośrednio

stykając się z najwyższą postacią

stykając się z najwyższą postacią

bytu.

bytu.

Stan taki nie nawiedza człowieka często, a tą

Stan taki nie nawiedza człowieka często, a tą

drogą zdobyta wiedza jest w najwyższym

drogą zdobyta wiedza jest w najwyższym

stopniu subiektywna, nie da się wyrazić i

stopniu subiektywna, nie da się wyrazić i

przekazać innym.

przekazać innym.

Irracjonalizm

Irracjonalizm

zaznacza

się wyraźnie w

zaznacza

się wyraźnie w

koncepcji Aureliusza Augustyna. Ośrodkiem

koncepcji Aureliusza Augustyna. Ośrodkiem

wszystkich

jego

dociekań,

także

wszystkich

jego

dociekań,

także

epistemologicznych był Bóg. On właśnie jest

epistemologicznych był Bóg. On właśnie jest

jedynym oprócz duszy ludzkiej podmiotem

jedynym oprócz duszy ludzkiej podmiotem

godnym poznania. W umyśle boskim są

godnym poznania. W umyśle boskim są

zawarte wieczne prawdy, idee, których

zawarte wieczne prawdy, idee, których

poznanie jest celem człowieka

poznanie jest celem człowieka

.

U Augustyna, podobnie jak u Platona prawd się

U Augustyna, podobnie jak u Platona prawd się

nie wykrywa, są one raz na zawsze dane,

nie wykrywa, są one raz na zawsze dane,

gotowe, wystarczy tylko

gotowe, wystarczy tylko

znaleźć dostęp do

znaleźć dostęp do

nich

nich

.

.

Nie tylko zmysły

Nie tylko zmysły

nie odgrywają żadnej roli

nie odgrywają żadnej roli

w poznaniu

w poznaniu

idei – myśli bożych, lecz

idei – myśli bożych, lecz

również rozum,

również rozum,

zdany wyłącznie na siebie

zdany wyłącznie na siebie

jest

jest

bezsilny.

bezsilny.

Prawdę pozna się wówczas, kiedy Bóg

Prawdę pozna się wówczas, kiedy Bóg

wspomoże nasze siły umysłowe, kiedy „je

wspomoże nasze siły umysłowe, kiedy „je

oświeci” i wtedy będziemy mogli intuicyjnie

oświeci” i wtedy będziemy mogli intuicyjnie

zobaczyć same idee.

zobaczyć same idee.

Taka iluminacja umysłu człowieka jest dziełem

Taka iluminacja umysłu człowieka jest dziełem

łaski boskiej,

łaski boskiej,

której obiektem nie każdy się

której obiektem nie każdy się

staje.

staje.

Z naszej strony potrzebna

Z naszej strony potrzebna

jest jeszcze wiara, która jest ujęta w słynnym

jest jeszcze wiara, która jest ujęta w słynnym

powiedzeniu Augustyna „

powiedzeniu Augustyna „

credo ut intelligam”

credo ut intelligam”

–

–

wierzę abym zrozumiał”.

wierzę abym zrozumiał”.

Podstawowym warunkiem poznania prawdy wg

Podstawowym warunkiem poznania prawdy wg

Augustyna jest więc działanie Boga. Rozum

Augustyna jest więc działanie Boga. Rozum

ludzki, bo

ludzki, bo

zmysły w ogóle się u niego nie liczą,

zmysły w ogóle się u niego nie liczą,

nie przedstawia samodzielnego instrumentu

nie przedstawia samodzielnego instrumentu

poznawczego. Augustyn

poznawczego. Augustyn

sprowadza rozum do

sprowadza rozum do

roli biernego narzędzia

roli biernego narzędzia

, funkcjonującego tylko

, funkcjonującego tylko

pod wpływem nadprzyrodzonego impulsu,

pod wpływem nadprzyrodzonego impulsu,

gdy

gdy

zaś tego

zaś tego

impulsu

impulsu

zabraknie poznanie nie może

zabraknie poznanie nie może

się dokonać.

się dokonać.

Rzeczywistym

Rzeczywistym

źródłem

źródłem

poznania

poznania

jest stojący

jest stojący

ponad człowiekiem i jego umysłem, a także całym

ponad człowiekiem i jego umysłem, a także całym

światem

światem

Bóg

Bóg

.

.

W przeciwieństwie do Plotyna, Augustyn wyraźnie

W przeciwieństwie do Plotyna, Augustyn wyraźnie

zwątpił w rozum, nawet w szczególny sposób

zwątpił w rozum, nawet w szczególny sposób

poznania rozumowego

poznania rozumowego

intuicję intelektualną

intuicję intelektualną

.

.

Z przedstawionych poglądów św. Augustyna

Z przedstawionych poglądów św. Augustyna

wynika niezbicie

wynika niezbicie

przekreślenie naturalnych sił

przekreślenie naturalnych sił

i umiejętności poznawczych człowieka

i umiejętności poznawczych człowieka

oraz zastąpienie ich

oraz zastąpienie ich

innymi sposobami odkrywania

innymi sposobami odkrywania

prawdy

prawdy

, jak: osobliwe olśnienie, mistyczna

, jak: osobliwe olśnienie, mistyczna

intuicja,

podniosła

ekstaza,

nadprzyrodzone

intuicja,

podniosła

ekstaza,

nadprzyrodzone

nawiedzenie.

nawiedzenie.

Współcześnie twierdzi się, że proces poznania

Współcześnie twierdzi się, że proces poznania

rozpoczyna się od

rozpoczyna się od

wrażeń

wrażeń

i

i

spostrzeżeń

spostrzeżeń

, na bazie

, na bazie

których powstają

których powstają

wyobrażenia

wyobrażenia

(odtwórcze i

(odtwórcze i

wytwórcze), z których drogą

wytwórcze), z których drogą

rozumowania, poprzez:

rozumowania, poprzez:

- abstrahowanie,

- abstrahowanie,

- uogólnianie,

- uogólnianie,

- definiowanie,

- definiowanie,

- klasyfikowanie

- klasyfikowanie

- i wnioskowanie,

- i wnioskowanie,

wyłaniają się

wyłaniają się

pojęcia

pojęcia

i

i

sądy.

sądy.