UNIWERSYTET ZIELONOGÓRSKI

WYDZIAŁ EKONOMII I ZARZĄDZANIA

KIERUNEK: BEZPIECZEŃSTWO NARODOWE

TEMAT 6: WYBRANE KONCEPCJE

GEOPOLITYCZNE I GEOSTRATEGICZNE.

Agnieszka Kucharek

Karolina Opaczyńska

Grupa: 23BNSP

Zielona Góra

30.11.2012rok

SPIS TREŚCI

1. Wstęp...................................................................................................................................................3

2. Pojęcie geopolityki..............................................................................................................................3

   2.1 Definicje........................................................................................................................................3

   2.2 Istota..............................................................................................................................................3

   2.3 Geopolityka jako nauka.............................................................................................................3-4

   2.4 Geopolityka jako ideologia i doktryna polityczna........................................................................4

3. Koncepcje geopolityczne....................................................................................................................4

   3.1 Wybrane koncepcje geopolityczne...............................................................................................4

3.1.1 Idea „wyżyny polskiej” autorstwa Tomasza Otremby............................................................4-5

3.1.2 Koncepcja „pola bezpieczeństwa” Rzeczypospolitej Janusza Stefanowicza............................5

3.1.3 Koncepcja Marcina Rościszowskiego.......................................................................................5

3.2 Koncepcje geopolityczne z okresu II Wojny Światowej..........................................................5-6

3.2.1 Koncepcja Władysława Sikorskiego.........................................................................................6

3.3 Koncepcja z okresu międzywojennego........................................................................................6

3.3.1 Koncepcja Ignacego Matuszewskiego...................................................................................6-7

3.4 Koncepcja geopolityczna Rudolfa Kjellena.................................................................................7

4. Pojęcie geostrategii.............................................................................................................................7-8

5. Wybrane koncepcje geostrategiczne......................................................................................................8

1. Koncepcja Zbigniewa Brzezińskiego..........................................................................................8

2. Koncepcja Alvina i Heidi Tofflerów.......................................................................................,....8

6. Podsumowanie......................................................................................................................................9

7. Bibliografia...........................................................................................................................................10

1. WSTĘP

W naszej prezentacji zajmiemy się jak wskazuje temat wybranymi przez nas koncepcjami geostartegicznymi i geopolitycznymi. Każda z tych koncepcji zakłada odmienną teorię o czym za chwilę sami się przekonacie.

2. POJĘCIE GEOPOLITYKI:

Pojęcie geopolityka zostało stworzone przez szwedzkiego politologa Rudolfa Kjellena na początku XX w. dla określenia szczególnej analizy polityki prowadzonej w odniesieniu do uwarunkowań, jakie tworzą czynniki przestrzenne: czynniki fizyczne, jak morfologia przestrzeni czy klimat oraz przede wszystkim stosunki współzależności między bytami politycznymi określanymi terytorialnie.

2.1 DEFINICJE:

„Geopolityka jest nauką pozwalającą na dokonanie oceny ciężaru politycznego mocarstw na tle ich specyficznej pozycji na świecie.”

- Nicholas Spykman

”Geopolityka jest nauką o związku z przestrzenią politycznych form życia”.

- Kurt Vowinckel w 1944 r.

„Geopolityka to doktryna polityczna głosząca, że zjawiska, procesy i fakty polityczne są wyznaczane przez warunki geograficzne.”

- Słownik Języka Polskiego PWN

2.2 ISTOTA GEOPOLITYKI:

Geopolityka widzi państwa lub inne twory polityczne jako organizacje przestrzenne, które toczą nieustanną walkę. Państwa nie są nieruchome lecz są strukturami dynamicznymi. Państwo nie jest tworem administracyjno-politycznym.

Geopolityka toczy się na trzech płaszczyznach:

-płaszczyźnie geografii fizycznej - na pewnej niezmiennej przestrzeni,

-warstwie kulturowej - jej podmiot to typ organizacji społecznej, która zmienia się na przestrzeni tysięcy lat, zmiany te dotyczą głównie religii, mentalności ludzkiej, na danym terytorium

-gry wielkich mocarstw - współczesne stosunki międzynarodowe, coś co ciągle się zmienia, jest elastyczne.

2.3 GEOPOLITYKA JAKO NAUKA:

Spoglądając na dzisiejsze próby zdefiniowania geopolityki jako nauki, podejmowane na tle następującego i zrozumiałego od od kilku dekad renesansu geopolityki, warto zwrócić uwagę na ich mnogość i małą czytelność, brak precyzji. Wreszcie przekonanie wśród wielu badaczy, skądinąd wzięte od niemieckiej Geopolitik, że jest to najważniejsza nauka badająca zachowanie państwa w stosunkach zewnętrznych. Tymczasem o tym zachowaniu współdecyduje cały zespół czynników politycznych, ekonomicznych, demograficznych, wreszcie kulturowych czy cywilizacyjnych, mających ograniczony, albo zgoła żaden związek z przestrzenią. Próbę stworzenia swego rodzaju pomostu między „starym” a „nowym” reprezentuje ta definicja, która uznając geopolitykę za dziedzinę nauki rozróżnia jej tradycyjne i nowoczesne rozumienie.

W tym pierwszym „to naukowa i stosowana dziedzina wiedzy z pogranicza politologii i geografii, której tradycyjnym przedmiotem zainteresowania był wpływ cech środowiska przyrodniczego i położenia państw na ich rozwój i znaczenie polityczne na świecie.” We współczesnym brzmieniu podkreśla się, że rozwój danego narodu i państwa tylko w części zależy od warunków przyrodniczych i położenia geograficznego, a geopolityka zajmuje się również dynamiką procesów politycznych w aspekcie zewnętrznym danego państwa. To jest nowy nurt, bardziej percepcyjny i subiektywny, akcentujący znaczenie nie tylko przestrzeni, społeczeństwa i polityki, ale również rolę czynników kulturowych i cywilizacyjnych w formowaniu interesów przestrzennych państwa i społeczeństwa.

2.4 GEOPOLITYKA JAKO IDEOLOGIA I DOKTRYNA POLITYCZNA:

W znacznym stopniu ten sposób myślenia, łącząc go z myślą polityczną, wyraża termin „myśl geopolityczna”, który stanowi często swego rodzaju próbę ucieczki przed definiowaniem niejasnego terminu geopolityka. Rozumie się go wtedy jako refleksję nad interakcjami geografii i polityki, które mogą przybierać róŜne formy o rozmaitym stopniu uporządkowania i kategoryzacji, np. ideologie, idee, teorie, doktryny, koncepcje. Bardziej precyzyjnie wyraża to samo pojęcie np. Tomasz Klin używając terminu myśli geopolitycznej w znaczeniu „całokształtu idei, poglądów i postulatów, które w istotnym stopniu nawiązywały do geograficznych podstaw działalności i pewnych rozważań zawierających momentami naukowy sposób przedstawiania rzeczywistości”. Szczególnym przedmiotem zainteresowania geopolityki będzie interpretacja wpływu czynników geograficznych na politykę państw oraz na relacje między nimi.

3. KONCEPCJE GEOPOLITYCZNE

3.1 WYBRANE KONCEPCJE GEOPOLITYCZNE:

3.1.1 IDEA „WYŻYNY POLSKIEJ” AUTORSTWA TOMASZA OTREMBY:

Ta idea zasługuje na szczególną uwagę gdyż jest swego rodzaju progozą geopolityczną dla Polski do roku 2050. W twórczości Tomasza Otremby uwidacznia się wpływ A. Piskozuba, a zwłaszcza jego dzieło „Gniazdo Orła Białego”. Rozpatrując Polskę w ujęciu geograficznym stwierdzał, że „Polska leży nad Bałtykiem w dorzeczach Wisły i Odry. Jesteśmy u siebie, na ziemi którą sama natura przeznaczyła naszemu narodowi. Najważniejsza z naszych granic – zachodnia – nie dochodzi nawet do przyrodzonej granicy Polski geograficznej” (T. Otremba, Wyżyna Polska, O zachowaniu całości i niepodległości Polski, Wyd. Regnum, Gdańsk 1997).

Oceniając kierunki zagrożenia Polski pisał wprost „iż największym potencjalnym zagrożeniem dla całości, a nawet w konsekwencji niepodległości Polski mogą być Niemcy. Zaznaczamy iż zagrożenie to nie jest bliskie raczej rozwleczone w czasie i w swych najgoźniejszych aspektach może skondensować się dopiero za wiele dziesięcioleci. Dlaczego Niemcy? Czy nie jest to aby objaw nieuzasadnionych antyniemieckich fobii oraz kompleksów? A może największym źródłem potencjalnego zagrożenia jest – jak sugerują badania opinii publicznej – Rosja, a nawet (…) Ukraina?”

TEZĘ DOTYCZĄCĄ IDEI „WYŻYNY POLSKIEJ” OTREMBA UZASADNIAŁ NASTĘPUJĄCO:

- Niemcy odgrywają i odgrywać będą główną rolę w Zjednoczonej Europie;

- spośród sąsiadów Polski tylko Niemcy dysponują przewagą cywilizacyjną nad Polską, w tym przytłaczająca przewagą gospodarczą;

- wśród naszych sąsiadów, to właśnie w Niemczech są najpilniejsze tendencje podważające integralność terytorium Polski;

- realizacja nawet minimalnych roszczeń niemieckich byłaby katastrofą dla Polski;

- zasadniczo tylko Niemcy mogłyby pokusić się w przyszłości o zmiany granic, raz dlatego że tylko one dysponują wystarczającą przewagą materialną nad Polską, dwa dlatego że wschodni sąsiedzi mają zbyt wiele do stracenia by ryzykować podejmowanie jakichś agresywnych kroków wobec Polski, wyklucza to, a w każdym razie minimalizuje niemal do zera, prawdopodobieństwo rewizji granic Polski od wschodu.

Według autora tej tezy Polska przestanie być słabym ogniwem Europy gdy dołączy na równych prawach do piątki najsilniejszych państw Europy Zachodniej ( Hiszpania, Włochy, Wielka Brytania, Francja, Niemcy).

3.1.2 KONCEPCJA „POLA BEZPIECZEŃSTWA” RZECZYPOSPOLITEJ JANUSZA STEFANOWICZA:

Janusz Stefanowicz problemem bezpieczeństwa nazywa – obszar środkowowsochdniej Europy, do której autor koncepcji – Janusz Stefanowicz zalicza terytorium rozciągające się od Bałtyku po Adriatyk i Morze Czarne. Do państw tu znajdujących się należą: Polska, Białoruś, Ukraina, Mołdawia, Czechy, Słowacja, Węgry, Rumunia, była Jugosławia i Albania. Do państw otaczających wydzielony obszar Stefanowicz zaliczył: Niemcy, Rosję i Skandynawię. Autor zauważa, „że terytorium środkowowschodniej Europy w ciągu swoich dziejów nie zdołało się przekształcić w obszar ściślejszego współdziałania. Scalone było jedynie przez mocarstwa zewnętrzne, co dawało tylko pozory bezpieczeństwa”.

3.1.3 KONCEPCJA MARCINA ROŚCISZOWSKIEGO:

Marcin Rościszowski zwraca uwagę na dogodne położenie Polski na przejściu głównych szlaków komunikacyjnych co po załamaniu się „żelaznej kurtyny” może także być czynnikiem rozwoju. Położenie Polski na głównej osi geostrategicznej, które było czynnikiem niesprzyjającym, po przejściu granicy Unii Europejskiej staje się elementem pozytywnym.

Dostrzega też linię podziału chrześcijaństwa między Rzymem, a Bizancjum, która przebiega wzdłuż wschodnich granic Polski i dzieli Europę pod względem cywilizacyjnym. Dostrzega również to, iż sytuacja po wschodniej stronie granicy Polski ulega zmianie, co wynika „z odmiennych ewolucji warunków społeczno – ekonomicznych oraz przyjęciu innych priorytetów politycznych na Litwie, Białorusi i Ukrainie. Z tego powodu polityka wschodnia Polski musi być zróżnicowana i realistyczna”.

3.2 KONCEPCJE GEOPOLITYCZNE Z OKRESU II WOJNY ŚWIATOWEJ:

3.2.1 KONCEPCJA WŁADYSŁAWA SIKORSKIEGO:

Władysław Sikorski swoją koncepcję wypracował jeszcze w okresie międzywojennym, a ostatecznie skrystalizował w 1941roku. Polegała ona na stworzeniu bloku państw skierowanych nie tylko przeciw Niemcom, lecz także jako bariery przeciwko komunizmowi. Sikorski dążył do stworzenia szerokiej organizacji państw leżących między Bałtykiem a Morzem Czerwonym, Egejskim i Adriatykiem (rys. 4.21). początkowo miały to być bloki federacyjne państw środkowoeuropejskich wzajemnie się wspierające. Pierwszym takim związkiem była konfederacja Polski z Czechosłowacją. Przewidywano rozszerzenie tego związku przez przystąpienie do niego w przyszłości Węgier i Rumunii oraz Litewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej.

W podpisanym w 1942 roku porozumieniu Polska i Czechosłowacja wyraziły życzenie, aby przyszła konferencja obydwóch państw obejmowała inne państwa europejskiego obszaru, z którym związne są żywotne interesy (zapewnienie nienaruszalności) Polski i Czechosłowacji. W tym samym roku podpisane zostało porozumienie grecko – jugosłowiańskie w sprawie unii bałkańskiej z adnotacją o współpracy z konfederacją polsko – czechosłowacką. Wówczas Sikorski stwierdził, że „ieda która idzie to idea federacji, ale nie Paneuropa Napoleona, ani też Paneuropa Hitlera (…) federacja, która idzie, to federacja równych z równymi, wolnych z wolnymi”.

Działania Sikorskiego były jednak atakowane od samego początku, jeszcze w czasie wojny, gdy Sikorski prowadził rozmowy z Beneszem w sprawie przyszłego związku Polski i Czechosłowacji, Benesz robił wszystko, by do tego nie doszło, mimo podpisanej w 1940 roku wspólnej deklaracji, stanowiącej formalnie pierwszy krok do faktycznego zjednoczenie tych dwóch krajów. Czesi bez powiadomienia Polaków podpisali w lipcu 1941 roku układ z ZSRR, odrzucając możliwość utworzenia przyszłej federacji.

Działania Sikorskiego nie spotkały się z dobrym przyjęciem również w Londynie, który w czasie wojny był siedzibą licznych rządów europejskich na uchodźctwie. Jednak Londyn w końcowej fazie II wojny światowej zmienił zdanie. Stany Zjednoczone natomiast od początku miały negatywny stosunek do działań Sikorskiego, co prezydent Roosevelt wyraził słowami „uważam, że należy całkowicie zniechęcić Sikorskiego do jego koncepcji – nie nadszedł jeszcze czas na omawianie powojennej pozycji małych państw, zwłaszcza, że może to doprowadzić do poważnych konfliktów z Rosją”.

3.3 KONCEPCJA Z OKRESU MIĘDZYWOJENNEGO:

Uzyskanie przez Polskę niepodległości było impulsem do oceny jej położenia geopolitycznego. Pojawiły się więc opracowania dotyczące oceny granic państwowych, ich walorów obronnych. Jedną koncepcją z tego okresu, którą chcę przedstawić jest koncepcja Ignacego Matuszewskiego.

3.3.1 KONCEPCJA IGNACEGO MATUSZEWSKIEGO:

Ignacy Matuszewski w przełomowym okresie II wojny światowej przypomniał, że na ziemiach polskich i wschodniej Europie leży klucz do panowania nad światem. Za najważniejsze uznał odzyskanie wolnego dostęu do morza, które gwarantuje Polsce suwerenność gospodarczą. We wrześniu 1941 roku osiedlił się w Nowym Jorku. Z grupą politycznych przyjaciół zaangażował się w powstanie niezależnego ośrodka politycznego, koordynującego akcję Polonii na rzecz odzyskania niepodległości. Kiedy Winston Churchill wyrasta na największego przyjaciela Sowietów, a generał Sikorski de facto zrzeka się ziem wschodnich, Matuszewski z zimną krwią przypomina geopolityczne warunki niepodległości Polski. Póki Polska istnieje – zarówno imperializm niemiecki, jak i rozyjski są zahamowane.

Ten pierwszy szaniec musi być zdobyty by dalszy marsz mógł się rozpocząć. W 1942 roku upomniał się o prawa Polski do Prus Wschodnich i Morza Bałtyckiego (rys. 4.19). Warunkiem likwidacji potęgi niemieckiej jest pozbawienie Niemiec tzw. dwóch ramion. Ramię północne lewe, sięga przez Pomorze aż do Królewca i Kłajpedy przez co Rzesza odcina od dostępu do wolnych wód świata ludy Polski, Litwy, Czech, Węgier, Słowacji, Rumunii. Bałtyk staje się w ten sposób „Niemieckim jęzorem”. Natomiast ramię południowe, prawe, przez Wiedeń, Bratysławę i Maribor rozciąga się ku Bałkanom, doprowadzając do gospodarczego bezwładu Czechy, Słowację, Węgry, Rumunię i Serbię.

3.4 KONCEPCJA GEOPOLITYCZNA RUDOLFA KJELLENA:

Rudolf Kjellen uważał, że europejska równowaga potęg oraz pax Britanica (wpływanie na losy świata) są skazane na zagładę i że świat powinien ukształtować się w trzy panregiony polityczno-gospodarcze. I tu wyróżniamy:

- blok amerykański – Stany Zjednoczone, ogólnie Ameryka Północna i Ameryk Południowa;

• blok niemiecki – Europa + Afryka;

• blok japoński – Wschodnia i Środkowa Azja.

  
  Nauka Kjellena o państwie zawierała elementy zarówno deterministyczne, jak
  i biologiczne.

  a) Państwa - widział jako istoty żywe, które rodzą się i umierają;

  b) Narządami państwa - są granice polityczne;

  c) Kończynami - regiony produkcyjne;

  d) Systemem nerwowym stolica;

  e) Układem krążenia - sieć komunikacyjna.

  Prawa rządzące w przyrodzie przeniósł mechanicznie na obszar nauki o państwie. Nade wszystko zmierzał do określenia centralnej przestrzeni niemieckiej, niezbędnego minimum egzystencji narodu. Za poligon doświadczalny geopolityki Kjellen uznał wojnę. To ona miała sprawdzić charakter państwa.

4. POJĘCIE GEOSTRATEGII:

Geostrategia jest subdyscypliną geopolityki, zajmującą się wpływem czynników przestrzennych na myślenie i działania militarne, na bilans potencjału militarnego państw i bloków wojskowych. Zajmuje się badaniem nad wykorzystaniem przestrzeni i warunków geograficznych w dawnych i obecnych działaniach zbrojnych faktycznych i planowanych.

Zatem dla nich trudno mówić o geostrategii jako odrębnej dyscyplinie naukowej, równorzędnej z geopolityką, a już tym bardziej, podporządkowującej sobie ją.

Geostrategia dotyczy aktualnie toczonej gry wielkich mocarstw oraz odnosi się do budowania scenariuszy średnioterminowych (5 – 10 lat) lub długoterminowych (10 – 20 lat).

5. WYBRANE KONCEPCJE GEOSTRATEGICZNE:

5.1 KONCEPCJA ZBIGNIEWA BRZEZIŃSKIEGO:

Zbigniew Brzeziński – (ostatnie supermocarstwo, imperium dobra, pax americana) amerykanie muszą prowadzić taką politykę aby zbudować federalizm światowy, aby świat zjednoczył się. Gospodarka + wojsko zostaną podporządkowane np. ONZ lub jej następcy.

Niedopuszczenie aby na wyspie świata powstał hegemon.

Podstawowe problemy świata będą się tworzyły na obszarze od Turcji aż po Chiny (eurazjatyckie Bałkany).
Zbigniew Brzeziński zwraca uwagę, że wojna między państwami z 3 fali jest niemożliwa, możemy natomiast mówić o konflikcie geoekonomicznym (np. USA – Europa).

Wojnę może prowadzić państwo biedne lub państwo bogate – na terytorium państwa biednego.

5.2 KONCEPCJ ALVINA I HEIDI TOFFLERÓW:

Ich teoria nosi nazwę – trzeciej fali cywilizacyjnej.

Tofflerowie dowiedli w sposób przekonywający, że różne typy wojen określają geopolitykę trzech cywilizacji – rolniczej, przemysłowej i postindustrialnej.

1 fala – rolnicza – wojna rycerska;

2 fala – przemysłowa (industrialna) – wojna masowa;

3 fala – wiedza (postindustrialna) – wojna precyzyjna.

Trzy cywilizacje współżyją ze sobą jednocześnie w różnych częściach kuli ziemskiej i charakteryzują się swoimi sposobami wytwarzania dóbr oraz prowadzenia wojny (a zatem również i utrzymywania pokoju). Podział między cywilizacjami nie jest zatem geograficzny lecz pionowy, jako że współżyją one na tych samych terytoriach. Cywilizacja postindustrialna musi wyodrębnić środki niezbędne zarówno do kontrolowania zarówno wojen „rolniczych” i „przemysłowych”, jak i oczywiście „postindustrialnych”. Jest to jedyny sposób na utrzymanie pod kontrolą anarchii wynikającej z bałkanizacji świata, proliferacji państw powstających poprzez podział dotąd istniejących państw oraz rozproszenia potęgi w wyniku proliferacji jądrowej i rakietowej.

Podstawowym wyznacznikiem potęgi państwa będzie ogromna przewaga jakościowa (jakość życia, jakość technologii). Nastąpi odwrót od społeczeństw masowych. Powrót do tradycyjnych systemów wartości – rodzina. Podstawowym kapitałem 3 fali jest wiedza a nie pieniądz. Europa i USA są już w 3 fali a kraje arabskie nadal w 1.

Technologia niweluje przewagę Zachodu – broń biologiczna i chemiczna.

6. PODSUMOWANIE

Słowem podsumowania, geopolityka jest czynnikiem mającym na celu przybliżenie współzależności między bytami politycznymi, ale też zastosowania wiedzy geograficznej w strategii politycznej. Pozwala to na odpowiednie władanie zasobami państwa, gdyż geopolityka działa na trzech ważnych płaszczyznach, takich jak:

a) geografia fizyczna;

b) społeczeństwo;

c) stosunki międzynarodowe.

Geostrategia jest bardzo powiązana z geopolityką, gdyż zajmuje się wpływami czynników geografii przestrzennej na sposób działań militarnych, oraz ich potencjału w przestrzeni i warunkach geograficznych. Każda z koncepcji wymienionych w tej prezentacji przedstawia różne poglądy.

Np. Rudolf Kjellen uważał, że europejska równowaga potęg oraz pax Britanica (wpływanie na losy świata) są skazane na zagładę i że świat powinien ukształtować się w trzy panregiony polityczno-gospodarcze. Z kolei Ignacy Matuszewski w przełomowym okresie II wojny światowej przypomniał, że na ziemiach polskich i wschodniej Europie leży klucz do panowania nad światem. Za najważniejsze uznał odzyskanie wolnego dostęu do morza, które gwarantuje Polsce suwerenność gospodarczą. Natomiast Marcin Rościszowski zwraca uwagę na dogodne położenie Polski na przejściu głównych szlaków komunikacyjnych co po załamaniu się „żelaznej kurtyny” może także być czynnikiem rozwoju. Autorzy każdej z koncepcji zawartej w naszej prezentacji mają więc różne poglądy i odmienne zdania.

7. BIBLIOGRAFIA:

1. Z. Lach, J.Skrzyp „Geopolityka i geostrategia”, Warszawa 2007;

2. Redakcja naukowa: Z. Lach, J. Wendt „Geopolityka - elementy teorii, wybrane metody i badania”, Instytut Geopolityki, Częstochowa 2010;

3. L. Sykulski, „Geopolityka - słownik terminologiczny”, PWN, Warszawa 2009;

4. http://stosunki-miedzynarodowe.pl/podstawy-wiedzy-o-sm/1277-geopolityka-glowne-cechy-stylu-myslowego;

5. http://geopolityka.info.pl/geostrategia.html;

6. http://geopolityk.wordpress.com/page/2/;

10