Lach Zbigniew, Skrzyp Julian, Geopolityka i geostrategia, Warszawa 2007, rozdz. 1 i 2.

Geopolityka, najogólniej, jest szczególnym podejściem do samej polityki, jest zbiorem zasad i metod, które nadają kształt teoriom i hipotezom geopolitycznym, jest refleksją poprzedzającą decyzję geopolityczną. Umożliwia wyodrębnienie interesów i celów konkretnego podmiotu politycznego i służy określeniu właściwej polityki i strategii oraz wyodrębnieniu korzystnych sojuszów i analizie możliwych barier.

Pojęcie geopolityki zostało po raz pierwszy użyte w 1899 przez szwedzkiego socjologia i politologa Rudolpha Kjellena; pojęcie geografii politycznej — w 1897 przez niemieckiego geografa Friedricha Ratzela.

Hipotezy geopolityczne nie są neutralne ani obiektywne, zależą od przyjętych podstaw i koncepcji. W opracowaniu każdej hipotezy wyróżnia się trzy momenty: (1) przeprowadzenie obiektywnej analizy tendencji środowiskowych, (2) określenie interesów oraz weryfikacja obranych celów i polityk pod względem wykonalności oraz rachunku kosztów i korzyści, (3) akcja informacyjna i propagandowa służąca uzyskaniu poparcia wewnętrznego i międzynarodowego.

Wg Williama Foxa geopolityka jest podejściem, rozumowaniem, magnesem dla innych dyscyplin takich jak geografia, ekonomia, technologia, spójność narodowa oraz siła materialna i duchowa.

Wg Johna Kinnasa geopolityka to metoda rozumowania służąca konceptualizacji przestrzeni w wymiarach materialnych i niematerialnych, w celu poddania analizie sytuacji międzynarodowej oraz wyodrębnienia możliwości, celów i polityki. Jest sposobem myślenia i przestrzeni przedstawiającym projekty, wartości oraz wizję świata i historii autora koncepcji.

Wg R. G. Whitmana geopolityka to wzajemne relacje między potencjałem demograficznym, gospodarką i technologią, przejawiające się w formie relacji politycznych pomiędzy uczestnikami stosunków międzynarodowych.

Wg Z. Brzezińskiego geopolityka to połączenie czynników geograficznych i politycznych decydujących o stanie państwa lub regionu.

Nurty geopolityki:

1. geopolityka naturalna: opiera się na założeniu, że rozwój państw i narodów jest zdeterminowany przez środowisko geograficzne;

2. geopolityka polityczna: przestrzenne uwarunkowania polityki międzynarodowej państwa;

3. geopolityka ekonomiczna: odnosi się do splotu uwarunkowań przestrzennych i ekonomicznych polityki światowej w dobie globalizacji po zakończeniu zimnej wojny.

Geostrategia: dążenie do realizacji strategicznych interesów państwa z uwzględnieniem jego położenia w przestrzeni zarówno fizycznej jak i politycznej; może być nazywana „geopolityką wojskową”.

Geopolityka a geografia polityczna: geografia polityczna dotyczy polityki dokonanej, geopolityka — przyszłej; geografia polityczna jest nauką, geopolityka — nie.

Zakres zainteresowań badań geografii politycznej:

— współistnienie systemów narodowych i politycznych;

— wewnętrzna organizacja przestrzenna państwa;

— zdolności egzystencjalne małych państw narodowych;

— płaszczyzna styku pomiędzy wielkimi międzynarodowymi ugrupowaniami gospodarczo-politycznymi;

— zgrupowania państw i ich wewnętrzne napięcia;

— obszary napięć i konfliktów na świecie;

— parametry przestrzenne różnych państw w stosunku do grupy mniejszości z określeniem ich dynami;

— stosunek ludzi do wielkich ideologii rozmieszczonych przestrzennie i przenikających się wzajemnie;

— problemy ochrony środowiska w polityce międzynarodowej.

KONCEPCJE GEOPOLITYCZNE

Friedrich Ratzel (1844–1904, Niemiec):

Pierwsze stwierdzenie, że zjawiska społeczne są uwarunkowane geograficznie.

Koncepcja państwa istniejącego na wzór organizmu: potrzebującego przestrzeni życiowej (lebensraum) i surowców, skazanego na rywalizacje i walkę o przestrzeń, która jest najważniejszym z czynników polityczno-geograficznych wyznaczających siłę państwa.

Głównym celem państwa jest ekspansja terytorialna.

Skonstruowanie siedmiu praw rozwoju państwa:

1. przestrzeń państwa poszerza się wraz z ekspansją ludności mającą tę samą kulturę;

2. terytorialny wzrost następuje za innymi aspektami rozwoju państwa;

3. państwo rośnie przez wchłaniania mniejszych jednostek politycznych;

4. granica jest peryferyjnym organem państwa, który odzwierciedla jego siłę i rozwój, stąd nie jest ona stała;

5. państwa w trakcie rozwoju szukają terenów nadających się do wchłonięcia;

6. kierunek ekspansji przesuwa się od państw bardziej do słabiej rozwiniętych;

7. dążenie do ekspansji terytorialnej rośnie w miarę poszerzania się obszaru.

Rudolf Kjellen (1864–1922, Szwed):

Jako pierwszy użył pojęcia geopolityki jako jednej z pięciu kategorii analizowania typologii państwa i ich wzajemne stosunki.

Kryteria badania państwa:

1. organizacja władzy (kratopolityka);

2. stosunki społeczne w państwie (socjopolityka);

3. kondycja psychiczna narodu (etnopolityka/demopolityka);

4. życie ekonomiczne państwa — gospodarka (ekopolityka);

5. położenie geograficzne (geopolityka).

Państwo postrzegane jako żywy organizm, który rodzi się i umiera; jego narządami są granice polityczne, kończynami regiony produkcyjne, systemem nerwowym stolica, układem krążenia sieć komunikacyjna.

Zadaniem geopolityki jest spełnienie indywidualności geograficznej państwa i wskazanie najskuteczniejszej drogi realizacji geograficznych postulatów.

Rozwinięcie zasad geopolityki Ratzela na historycznym przykładzie Europy — I wojna światowa jako konflikt między dynamicznymi Niemcami a peryferyjnymi państwami Europy.

Próba ocenienia siły poszczególnych państw i przewidzenia ewolucji sytuacji międzynarodowej

Teza, że europejska równowaga sił jest skazana na zagładę i że świat powinien ukształtować się w trzy panregiony:

1. amerykański (Stany Zjednoczone — zachodnia hemisfera, obie Ameryki);

2. kierowany przez Niemcy, którego twardy rdzeń stanowiłby blok niemiecko-skandynawski i który by przyłączył Mitteleuropę (teza o konieczności złączenia wszystkich krajów Europy Środkowej pod przywództwem Niemiec) oraz wchłonął imperia austriackie i otomańskie i rozciągając się aż do Zatoki Perskiej wzdłuż osi wyznaczonej przez linię kolejową Berlin-Bagdad (Europa i Afryka);

3. tworzony przez Azję Środkową i Wschodnią zdominowaną przez Japonię.

Friedrich Naumann (1860–1919, Niemiec)

Zwolennik koncepcji Mitteleuropy: by przeciwstawić się konkurencji takich państw jak Anglia, USA i Rosja, narody centralnej Europy powinny się zjednoczyć i zorganizować nową, polityczno-ekonomiczną zintegrowaną przestrzeń, której osia byłyby Niemcy. W przyszłości w skład jej wchodziłyby jeszcze Austria, państwa naddunajskie i Francja.

Paul Vidal de la Blache (1845–1918, Francuz)

Swoje teorie opiera na Ratzelu.

Uważa, że równie ważnym geograficznym czynnikiem jest człowiek, którego inicjatywa twórcza ma wpływ na przestrzeń geograficzną. Jest twórcą teorii posybilizmu geograficznego: wskazującej na możliwości rozwoju społeczeństwa bez determinacji czynnikami geograficznymi.

Uważał Niemcy za najsilniejsze państwo w Europie, stanowiące niebezpieczeństwo dla pokoju, a rozwiązanie upatrywał w osłabieniu ich.

Zajmował się geostrategią jako odkrywaniem wzorów rozwoju państwa i jego zachowania w szerszym geograficznym kontekście.

Karl Ernst Haushofer (1869–1946, Niemiec)

Połączenie teorii Ratzela i Mackindera z geostrategicznym interesem nazistowskich Niemiec. Dążył do ustanowienia nowego europejskiego porządku zdominowanego przez Niemcy, m. in. poprzez zjednoczenie niemiecko-sowieckiej potęgi lądowej przeciwko zachodnim potęgom morskim. Geopolityka staje się wielodyscyplinarna: wychodzi poza problemy militarne, dyplomatyczne i polityczne i uwzględnia wielkie ideologie i religie, rozwój techniki i komunikacji, kwestie kulturalne, prawne i psychologiczne.

Zwolennik podziału globu na cztery sfery:

1. amerykańska: Ameryka Północna i Południowa;

2. japońska: Pacyfik, Chiny, Wschodnia Syberia;

3. rosyjska: Rosja, Iran, Indie;

4. niemiecka: Europa, Bliski Wschód, Afryka

KONCEPCJE GEOSTRATEGICZNE

Alfred Thayer Mahan (1840–1914, Amerykanin):

Twórca geostrategia państw morskich, uznanie siły morskiej za klucz do światowej potęgi; problematyka dominacji morskiej w kształtowaniu potęgi państwa, a nie tylko drogą przewagi militarnej.

Sześć głównych czynników decydujących o mocarstwowym statusie państwa:

1. geograficzne położenie państwa: dostęp do morza, bliskość morskich szlaków, bazy zamorskie i zdolność kontrolowania i zarządzania ważnymi trasami handlowymi (możliwość blokady konkurenta przez flotę morską);

2. geograficzne ukształtowanie powierzchni państwa: ukształtowanie wybrzeży, wielkość i liczba morskich portów (rozwój handlu);

3. wielkość państwa, długość linii wybrzeży;

4. liczba mieszkańców (określa wielkość morskiej floty);

5. charakter narodowy: mentalność narodu nie będąca przeszkodą w rozwoju handlu;

6. ustrój państwa: charakter rządu, w dużej mierze od niego zależy mobilność czynnika ludzkiego.

Głównym instrumentem polityki jest handel. Działania wojenne powinny tylko zabezpieczyć najlepsze warunki dla stworzenia świtowej handlowej cywilizacji. Rozpatrywanie cyklu ekonomicznego w trzech aspektach:

— produkcja i handel (wymiana towarów i usług poprzednich wodne szlaki);

— nawigacja (pozwalająca na realizację tej wymiany);

— kolonie (w których prowadzi się produkcje).

Sir Halford John Mackinder (1861–1947, Anglik)

Zagadnienie dominacji przestrzeni lądowej: założenie, że zmiany w technologii, szczególnie rewolucja w transporcie lądowym związana z koleją zmieniły stan równowagi między siłami lądowymi a morskimi, prowadząc erę dominacji morza do końca.

Uznawał, że największy potencjał siły dominującej nad międzynarodowym systemem będzie Eurazja, Heartland (zlewiska rzek wpadającym do stale zamarzniętego Oceanu Lodowatego, Morza kaspijskiego oraz jeziora Aralskiego), geograficzne centrum świata — teoria przewagi kontynentalnej.

Nicholas John Spykman (1893–1943, Holender)

Założenie, że to nie serce kontynentu — Heartland — ale jego obrzeże — Rimland — pas półwyspowy i wyspowy, który otacza eurazjacką masę kontynentalną, jest ośrodkiem napędowym dla konfliktów i najpoważniejszym zagrożeniem dla pokoju światowego, gdyż z tego terenu można działać zarówno na morzu, jak i na kontynencie.

Dziesięć, poza siłą militarną, warunków mocarstwowości: (1) powierzchnia, (2) rodzaj granic, (3) wielkość populacji, (4) zasoby surowcowe, (5) gospodarka i technika, (6) finanse, (7) homogeniczność etniczna, (8) integracja społeczna, (9) stabilizacja społeczna, (10) charakter narodowy.

Alexander de Seversky (1894–1974, Amerykanin, z pochodzenia Rosjanin)

Koncepcja geostrategia sił powietrznych — koncepcja potęgi powietrznej.

Podział świata na dwa wielkie kręgi, których centrami były przemysłowe serca USA i ZSRR, a ich promienie stanowiły zasięg rażenia ówczesnym bombowców strategicznych. Stany Zjednoczone panowały nad półkulą zachodnią, zaś ZSRR nad Eurazją. Obydwa państwa posiadały analogiczny poziom siły skoncentrowany w północnych rejonach Ameryki i Eurazji.

Saul B. Cohen (1928–*, Amerykanin)

Dwa typy regionów odzwierciedlające porządek światowy okresu dwubiegunowego: geostrategiczne i geopolityczne.

Istniejące regiony geostrategiczne: (1) morski świat handlowy, (2) kontynentalny świat eurazjatycki, (3) autonomiczny miniregion, który tworzy Półwysep Indyjski, znajdujący się poza polem rywalizacji obu bloków.

Regiony geostrategiczne dzielą się na regiony geopolityczne. Cohen wyróżnia dziewięć regionów geopolitycznych: cztery morskie: region anglo-amerykański i karaibski; Europa morska włącznie z Maghrebem, przybrzeżna Azja i Ameryka Południowa, Afryka; dwa będące częścią kontynentalnej przestrzeni: Rosyjski Heartland i Wschodnią Azję; niezależną Południową Azję i Półwysep Indyjski; Środkowy Wschód jako strefę wstrząsu; Centralną i Wschodnią Europę jako region-bramę, który jest strefą zmienną, ułatwiającą kontakt i wymianę między dwoma imperiami.

Poniżej regionów znajdują się państwa hierarchicznie ustawione zgodnie z ich potęgą, geograficznym ułożeniem i funkcją w światowym systemie.

KONTEKST WSPÓŁCZESNY

Geostrategia: dyscyplina wiedzy wojskowo-politycznej, mocno związana z geopolityką, stanowiąca jej rozwinięcie w problematyce zbrojeń i bilansu potencjału militarnego państw oraz struktur wojskowo-politycznych.

Modele współczesnego globalnego układu sił:

era handlu (J. Attali), globalna wioska (R. Burnet), hegemonia eurazjatycka (A. Dungin), hegemonia USA (Z. Brzeziński), konflikt Północ-Południe (I. Wallerstein), „koniec historii” (F. Fukuyama), ład tripolarny (L. Thurow), państwo sieci (M. Castells), strefa pokoju i strefa chaosu (A. Wildavsky), świat konfliktu między „pierwszą”, „drugą” i „trzecią falą” (A. Tofller), świat małych regionów (A. de Benoist), świat ruin (J. Evola), turbokapitalizm (E. Luttwak), ultrahegemonia (P. Taylor), upadek Zachodu (O. Spengler), wielobiegunowa równowaga (H. Kissinger), „zderzenie cywilizacji” (S. Huntington), zwycięstwo islamu (R. Geunon).

Geopolityka atlantyzmu

Brzeziński, hegemonia USA

Strategia państw morskich polega na uzależnieniu poprzez wolny handel, okrążenie Eurazji, kissingerowską real politics, wysunięcie na pierwszy plan geopolitycznej rywalizacji, idei praw człowieka, zakończyła się całkowitym zwycięstwem bloku zachodniego, szczególnie USA (Brzeziński).

Obecnie polityka amerykańska koncentruje się na niedopuszczeniu do zdominowania Eurazji przez jedno mocarstwo. Geopolityczna równowaga Europy, Rosji, Chin, Indii przy amerykańskiej kontroli Rimlandu ma zapewnić USA dominacje na globie ziemskim.

Barnett, luka cywilizacyjna

Istnienie obszar luki cywilizacyjnej, niestabilnego i niesamodzielnego, niepodlegającego procesom integracji ekonomicznej, region trwających obecnie lub potencjalnych wojen i konfliktów. Obszar ten obejmuje Bliski Wschód, Azję Południową (za wyjątkiem Indii), Afrykę, Azję Południowo-Wschodnią i północno-zachodnią część Ameryki Południowej. Pozostały obszar świata ro rdzeń funkcjonalny: stary rdzeń (Ameryka Północna, Europa Zachodnia, Japonia i Australia) oraz nowy rdzeń (Chiny, Indie).

Geopolityka rosyjska

Dwa zasadnicze podejścia: atlantyzm i neoeurazjatyzm.

Atlantyzm: chęć włączenia państwa rosyjskiego do europejskiego systemu wartości, norm i zasad (Dmitrij Trenin, Władimir Baranowski, Siergiej Karaganow).

Neoeurazjatyzm: Rosja jako państwo wyjątkowe, łączące politycznie, kulturowo i historycznie tradycje dwóch kontynentów (Aleksander Sołżenicyn, Aleksander Dugin, Eliz Pozdniakow).

Koncepcja Chaczaturowa:

— przestrzeń geograficzna zajmowana przez Chiny i Indie geopolitycznym centrum świata;

— globalne procesy geopolityczne na planecie są inicjowane przez geopolityczne centrum świata;

— w przebiegu globalnych procesów geopolitycznych formułują się dwa bieguny: stabilny, obejmujący geopolityczne centrum świata i niestabilny;

— w okresie istnienia sformowanych biegunów istnieje okres geopolitycznej stabilności; przy zmianie chociaż jednego bieguna — niestabilności.

Inne koncepcje geopolityczne

Zderzenie cywilizacji, Huntington

Świat wcale nie dąży do zjednoczenia; polityka będzie wielobiegunowa i będzie miała charakter rywalizacji między cywilizacjami. Wyróżnił osiem cywilizacji: chińską (konfucjańską), hinduską, japońską, zachodnią (Europa, USA, Australia), latynoamerykańską, afrykańską, prawosławna oraz islamską.

Trzecia fala cywilizacyjna, Tofflerowie

Różne typy wojen określają geopolitykę trzech cywilizacji: (1) rolniczej (wojna rycerska), (2) przemysłowej — industrialnej (wojna masowa), (3) wiedzy — postindustrialnej (wojna precyzyjna).

Geostrategia jako:

— strategia państwa: uczestnikami wojny są siły wojskowe, terytorium wraz z jego ludnością oraz sprzymierzeńcy;

— strategia wielkich obszarów: jednoczesne prowadzenie operacji na różnych terenach od siebie niezależnych (odseparowanych);

— strategia zunifikowana: strategie naziemna, morska, powietrzna i kosmiczna, między którymi następuje przenikanie się środowisk, które to powiązanie geostrategia próbuje odzwierciedlić;

— strategia złożoności: łączenie zjawisk plasujących się na różnych płaszczyznach (np. pierwszorzędnych, drugorzędnych, itd.; geograficznej i makrogeograficznej; światowej, regionalnej, lokalnej);

— strategia zastępcza: sposób kompensowania pozwalający drugorzędnemu aktorowi odnosić korzyści z jednego czynnika, którym jest przestrzeń.

Różne definicje geopolityki i geostrategia:

Z. Brzeziński:

Geopolityka wiąże się z kombinacją czynników geograficznych i politycznych określających stan państwa bądź regionu, podkreśla wpływ geografii na politykę; strategia dotyczy wielopłaszczyznowego i planowanego zastosowania środków dla osiągnięcia zasadniczego lub zasobów wojskowych o znaczeniu wojskowym; geostrategia łączy rozważania strategiczne z geopolitycznymi.

Trzy imperatywy imperialnej geostrategii to: (1) zapobieganie konspiracyjnej działalności i utrzymanie uzależnienia w sferze bezpieczeństwa wasali; (2) utrzymanie poddanych zgodnych i chronionych, (3) niedopuszczenie do połączenia się barbarzyńców.

Lim Joo-Jock:

Geostrategia to suma współzależnych czynników geograficznych mających wywrzeć wpływ lub przynieść korzyść jednej ze stron, względnie wpłynąć na modyfikację planowania strategicznego, a także przedsięwzięć politycznych i wojskowych.

Golbery:

Geostrategia jako geopolityka bezpieczeństwa narodowego.

Vigarie:

Geostrategia jako zbiór zachowań obronnych o najwyższych rozmiarach i o największej różnorodności środków działania.

Definicje autorów:

Geopolityka:

interdyscyplinarna działalność naukowa i praktyczna, zajmująca się badaniami państwa, struktur regionalnych i globalnych, ze szczególnym uwzględnieniem aspektów przestrzennych w procesie badań, których celem jest poznanie ogólnych koncepcji geopolitycznych oraz określenie dla badanych organizacji celów geopolitycznych.

Geostrategia:

1. interdyscyplinarna działalność naukowa i praktyczna zajmująca się badaniem geoprzestrzeni w wymiarze narodowym, regionalnym i globalnym oraz w aspekcie celów geopolitycznych danego państwa lub innych organizacji, przy użyciu głównie narzędzi polityczno-militarnych;

2. dyscyplina naukowa rozpatrująca daną rzeczywistość pod kątek potencjalnych i istniejących konfliktów polityczno-militarnych oraz sposobów ich rozstrzygania;

3. dziedzina zajmująca się przestrzennymi aspektami wykorzystania strategicznych możliwości militarnych;

4. strategiczne kierowanie interesami geopolitycznymi.