czynniki wplywajace na wiarygodnosc zeznan swiadkow

Szkoła Policji w Katowicach

Czynniki wpływające

na wiarygodność zeznań świadków

– wybrane zagadnienia

Opracowanie:

podkom. mgr Arkadiusz Stawiarski

Zakład Ogólnozawodowy

ŁA POL

Wydawnictwo
Szkoły Policji w Katowicach
2008



Wszelkie prawa zastrzeżone – Szkoła Policji w Katowicach 2008

Książki nie wolno reprodukować (adaptować) ani w całości, ani w części, niezależnie od
zastosowanej techniki (druk, fotografia, komputer, kserograf, fonografia itd.), bez
pisemnej zgody Wydawcy.

Druk i oprawa: Szkoła Policji w Katowicach

SPIS TREŚCI

WSTĘP

ROZDZIAŁ I
Czynniki wpływające na zapamiętywanie i odtwarzanie materiału pamięciowego 7

1.1. Rodzaje i typy pamięci

1.2. Etap uzyskiwania treści informacyjnych – spostrzegania

1.3. Etap zapamiętywania i przechowywania treści informacyjnych

1.4. Etap przekazu treści informacyjnych – reprodukcji

1.5. Czynniki wpływające na spostrzeżenia

ROZDZIAŁ II
Kryteria analizy wiarygodności zeznań

2.1. Kryteria wiarygodności wg W. Sterna

2.2. Kryteria wiarygodności wg F. Arntzena

2.3. Kryteria wiarygodności wg U. Undeutscha

2.4. Kryteria wiarygodności wg E. Littmana i H. Szewczyka

2.5. Kryteria wiarygodności wg G. Kohnkena

2.6. Kryteria wiarygodności wg Z. Martena

2.7. Kryteria wiarygodności wg M. Stellera

2.8. Kryteria wiarygodności wg D. Skowrońskiego

ROZDZIAŁ III
Błąd a kłamstwo

3.1. Błędy spostrzegania wzrokowego

3.2. Błędy spostrzegania słuchowego

3.3. Błędy spostrzegania dotykowego

3.4. Złudzenia (iluzje) i omamy (halucynacje)

ROZDZIAŁ IV
Rodzaje kłamstwa

4.1. Normalne

4.2. Fantazjowanie

4.3. Mitomania

4.4. Konfabulacje

ROZDZIAŁ V
Metody badające kłamstwo w zeznaniach

ROZDZIAŁ VI
Technika wywiadu poznawczego

6.1. Techniki wywiadu poznawczego jako narzędzie wydobywania

śladów pamięciowych

ROZDZIAŁ VII
Sposób postępowania z osobami należącymi do szczególnych kategorii

7.1. Osoby w podeszłym wieku

7.2. Dzieci

7.3. Osoby będące pod wpływem środków odurzających

7.4. Osoby chore psychicznie

BIBLIOGRAFIA

WSTĘP

Specyfika policyjnej służby sprawia, że policjanci mają w swej pracy często do

czynienia ze świadkami różnych zdarzeń. Zastanawiając się czy dana osoba mówi

prawdę, niejednokrotnie mają wątpliwości związane z jej wiarygodnością. Często

pojawiają się pytania, czy osoba przesłuchiwana jest szczera i czy przedstawiane przez

nią wydarzenia miały rzeczywiście miejsce. Ponadto pamięć ludzka bywa zawodna,

wiele rzeczy zapominamy. Niektórych elementów podczas opisu zdarzenia ludzie nie

pamiętają z racji pewnych uwarunkowań osobowościowych, jak i ze względu na

pewne czynniki zniekształcające spostrzeganie.

Dlatego też uznałem, że takie zagadnienia jak wiarygodność zeznań świadków

oraz czynniki, które na nie wpływają winny stać się przedmiotem oddzielnego

opracowania.

Mam nadzieję, że treści zawarte w niniejszym skrypcie pomogą słuchaczom

różnych szkoleń, gdyż każdy z policjantów ma na co dzień kontakt w swej pracy

z osobami będącymi świadkami rozmaitych zdarzeń.

Skrypt ten tłumaczy pewne niejasności a jednocześnie daje wskazówki, które

mam nadzieję, będą przydatne w wykonywaniu obowiązków służbowych zarówno

policjantom pionu prewencji, jak i kryminalnego.

podkom. Arkadiusz Stawiarski

ROZDZIAŁ I

Czynniki wpływające na zapamiętywanie

i odtwarzanie materiału pamięciowego

1.1. Rodzaje i typy pamięci

PAMIĘĆ

Jest procesem psychicznym umożliwiającym magazynowanie, przechowywanie

i odtwarzanie zgromadzonych informacji.

W przebiegu pamięci wyodrębnić można trzy fazy:

zapamiętywanie – kodowanie,

przechowywanie,

odtwarzanie tego, co zostało przechowane w pamięci.

Z kodowaniem (nabywaniem) mamy do czynienia, gdy jednostka zapamiętuje

to, co na nią oddziałuje lub jakieś formy swojego zachowania. Zapamiętywanie może

mieć postać bardzo złożonego zadania, lub może dokonać się w sposób samorzutny.

Z kolei przechowywanie jest fazą utajoną. O jej przebiegu wnioskujemy na podstawie

fazy następnej, tj. odtwarzania. Odtwarzanie to ponowna aktywizacja czy aktualizacja

nabytych reakcji, a więc tego, co zostało zapamiętane i przechowane. Odtwarzanie

jest miarą procesów pamięci, gdyż możemy porównać to, co zostało przechowane

z tym, co zostało zapamiętane w pierwszej fazie.

W celu zmierzenia ilości zapamiętanego materiału stosuje się trzy następujące metody.

przypominanie,

rozpoznawanie,

ponowne uczenie się.

Wyróżnić można następujące rodzaje pamięci:

pamięć krótkotrwała (świeża, pierwotna, robocza) – STM,

pamięć długotrwała (wtórna, trwała) – LTM,

pamięć odtwórcza,

pamięć wytwórcza.

Pamięć krótkotrwała stanowi pierwszy etap przetwarzania informacji.

Charakteryzuje się ograniczoną pojemnością i przemijalnością. Pamięć długotrwała

ma nieograniczoną pojemność i czas przechowywania. Stanowi ona trwały magazyn

zakodowanych śladów pamięciowych. Pamięć odtwórcza polega na odszukaniu,

odtworzeniu wyuczonego materiału z magazynu informacji. Z kolei traktowanie

procesu przypominania sobie określonych informacji jako procesu tworzenia,

rekonstruowania, a nie jako prostego pobierania informacji z magazynu wspomnień,

jest charakterystyczne dla pamięci wytwórczej.

Ponadto można wyróżnić:

pamięć wzrokową – ikoniczną;

pamięć słuchową;

pamięć ruchową;

pamięć dotykową.

Powyższe typy pamięci nie występują zazwyczaj w „czystej” formie. Dlatego

też mówi się o pamięci wzrokowo- ruchowej, ruchowo - słuchowej i słuchowo -

wzrokowej.

Dlatego też sytuacja świadka w procesie karnym jest z psychologicznego

punktu widzenia bardzo złożona. Jest to sytuacja osoby, od której oczekuje się

dostarczenia istotnych i wiarygodnych informacji o zdarzeniu lub zjawisku, z jakim

osoba ta w bliższej lub bardziej odległej przeszłości zetknęła się osobiście lub,

o którym została poinformowana. Podstawą takich oczekiwań jest założenie, że

zdarzenia i zjawiska, z którymi stykają się ludzie, zostają utrwalone w pamięci i mogą

być odtworzone lub rozpoznane w sytuacji tego wymagającej.

Zeznanie formuje się w trzech etapach:

etap uzyskiwania treści informacyjnych – spostrzegania

zapamiętywanie i przechowywanie w pamięci

relacjonowanie organowi procesowemu – odtwarzanie

Materska M., Tyszka T.(red), Psychologia i poznanie, PWN Warszawa 1997.

1.2. Etap uzyskiwania treści informacyjnych – spostrzegania

Etap ten obejmuje ogół procesów poznawczych, dostarczających informacji

o wycinku poznawanej rzeczywistości. Działa tu szereg czynników wpływających na

spostrzeganie, tj. czynniki zewnętrzne, anatomiczno- fizjologiczne, procesy

psychiczne.

Wśród czynników zewnętrznych wpływających na spostrzeganie wyróżnić

można:

•

czas spostrzegania – im dłużej dane zjawisko, przedmiot czy osoba jest

obserwowana, tym więcej szczegółów zostaje zapamiętanych. Krótki okres

spostrzegania utrudnia obserwatorowi poczynienie spostrzeżeń lub powoduje

skoncentrowanie uwagi na jednym fragmencie sytuacji. Niejednokrotnie

uniemożliwia zapamiętanie innych szczegółów, czasem bardzo istotnych. Należy

również pamiętać o wpływie pory dnia na spostrzeganie m.in. kolorów – w nocy

wszystkie barwy stają się białe, czarne lub popielate; nocą i we mgle przedmioty

wydają się większe.

•

odległość od spostrzeganego przedmiotu – ma szczególne znaczenie, gdy świadek

ma wadę wzroku. W zależności od tego, jaki rodzaj informacji chcemy uzyskać,

dalekie lub bliskie usytuowanie świadka może być elementem pozytywnym lub

negatywnym, np. przy całościowym opisie miejsca, osoby lub zjawiska zbyt

bliskie usytuowanie świadka powoduje fragmentaryczność zapamiętanych

informacji.

•

ruch – jest ściśle powiązany z czasem spostrzegania. Poruszający się z dużą

prędkością i na krótkim odcinku obiekt sprawia, że obserwująca go osoba ma

niewiele czasu na spostrzeżenie jego cech charakterystycznych. Nie bez znaczenia

jest też kierunek ruchu obserwowanego obiektu – w przypadku, gdy obserwator

pozostaje w bezruchu, a obserwowany obiekt porusza się, może on dużo

dokładniej ocenić ruch poprzeczny niż podłużny.

•

oświetlenie – rodzaj oświetlenia i jego intensywność mają znaczenie przy

rozpoznawaniu kształtów, rozmiarów i kolorów obserwowanego obiektu oraz na

możliwość spostrzeżenia szczegółów. Dane o rodzaju oświetlenia (naturalne,

sztuczne) pozwalają na właściwą weryfikację opisanego przez świadka koloru

obiektu. Rodzaj oświetlenia w powiązaniu z odległością obserwatora od obiektu

wyklucza możliwość spostrzeżenia go. Z kolei gra świateł może wywołać

złudzenia, np. krzaki będą przypominały postacie ludzkie. Istotna jest również

nagła zmiana warunków oświetleniowych, tzn. wejście z pomieszczenia jasnego

do ciemnego lub odwrotnie. Częściowa adaptacja wzroku do ciemności wynosi

5 min., a pełna do ok. 60 – 80 min. Dłuższa jest adaptacja wzroku od jasności do

ciemności. Ponadto ludziom powyżej 40 r.ż. potrzeba dwukrotnie więcej czasu na

wspomnianą adaptację, niż ludziom w wieku 20 – 30 lat. Zbyt słabe oświetlenie

powoduje luki w spostrzeżeniach, które skłonni jesteśmy wypełniać nieświadomie

zaczerpniętymi z fantazji danymi.

•

stan pogody – intensywne opady deszczu, śniegu, mgła w znaczny sposób

ograniczają widoczność, a przy wyładowaniach atmosferycznych ograniczają

wrażenia słuchowe.

Wśród czynników anatomiczno- fizjologicznych mających wpływ na

spostrzeganie wyróżnić można:

•

wiek – stwierdzono, że dzieci wykazują większą podatność na sugestię. W. Stern

doszedł do wniosku, że dzieci w wieku 7 lat popełniają około 50% błędów

spowodowanych sugestią, a dzieci w wieku 15- lat około 20%. Decydujące

znaczenie mają okoliczności zdarzenia spostrzeganego przez dzieci. Dzieci po

7 r.ż. potrafią wiernie zapamiętać szczegóły wyglądu osób i przedmiotów. Z kolei

działanie osób mogą opisać dzieci 10- letnie. Dopiero około 12, 13 r.ż. dzieci

ujmują relacje czasowe, strukturę zdarzeń i ich znaczenie. Należy również

pamiętać, że dzieci mają dużą przerzutność uwagi, trudność w skupieniu się,

słaby krytycyzm, skłonność do lęku, strachu, jak i wcześniej wspomnianej

sugestywności. Chcą być w centrum uwagi i stąd m.in. skłonność do konfabulacji

i fantazjowania.

Osoby starsze mogą mieć wady wzroku i cierpieć na szereg różnych schorzeń.

Należy również uwzględnić dynamikę starzenia się indywidualnego. Mogą

wystąpić zaburzenia spostrzegania. Wrażliwość na barwy maleje już po 50 roku

ycia. Około 65 r.ż. podnosi się dolny próg słyszalności o 50%. Należy zauważyć,

e osoby niedosłyszące nie odnoszą się krytycznie do własnych zaburzeń

słuchowych i często dokonują w tym zakresie dowolnych uzupełnień

informacyjnych. Osoby w podeszłym wieku najpóźniej zapominają zdarzenia

najpóźniej zapamiętane, zwłaszcza o ujemnym zabarwieniu emocjonalnym.

•

wady wzroku – najistotniejszą cechą widzenia jest ostrość wzroku, czyli zdolność

odróżniania przedmiotów małych lub oddalonych. Spośród stanów patologicznych

oka do najczęstszych należą wrodzone lub dziedziczne wady wzroku:

nadwzroczność, niedowidzenie, daltonizm.

•

zmęczenie – powoduje spostrzeganie czasu jako dłuższego, zwłaszcza gdy

dotyczy tzw.” pustych” odcinków czasu. Zmęczenie lub niewyspanie, wyczerpanie

chorobowe nie sprzyjają koncentracji uwagi, utrwaleniu materiału, także

odtworzeniu.

•

nietrzeźwość – powoduje osłabienie krytycyzmu, osłabienie refleksu, zaburzenia

funkcji poznawczych. Alkohol przyspiesza szybkość myślenia, sprawiając, że staje

się ono bezładne, wątek myślowy zatraca się i występuje objaw, który określa się

jako gonitwa myśli.

•

menstruacja i ciąża – w tym okresie kobiety są rozdrażnione, ich system nerwowy

jest rozchwiany, a działanie często może być irracjonalne.

•

wady słuchu – zmysł ten pozwala na odbieranie bodźców słuchowych, określenie

kierunku źródła pochodzenia sygnałów, jego natężenia oraz rodzaju. Za pomocą

słuchu człowiek określa źródło pochodzenia dźwięku- człowiek, zwierzę,

maszyna. Nie widząc źródła sygnału, przy braku wad słuchu może określić

kierunek, z którego dochodzi, a oceniając natężenie może określić odległości

ródła dźwięku. Podstawową wadą słuchu jest częściowa lub całkowita utrata

słuchu.

Kołakowska W., Lach B., Psychologiczne determinanty zeznań świadków i osób składających wyjaśnienia,

wyd II, Szczytno 1999.

Procesy psychiczne mają również wpływ na spostrzeganie:

•

stany emocjonalne - emocją nazywa się aktywne odzwierciedlenie stosunku

człowieka do rzeczywistości powstające w wyniku zaburzenia równowagi między

nim a rzeczywistością. Zaburzenie to stanowiące sygnał dla powstania procesu

emocjonalnego może pochodzić tak z zewnątrz, jak i z wewnątrz organizmu

człowieka.

Zaburzenie, niezależnie od źródła, ma dla człowieka jedno z czterech znaczeń:

ograniczenia,

pozbawienia,

zaspokojenia,

zagrożenia

Emocje wywierają wpływ nie tylko na sam odbiór, ale także na przechowanie

i odtwarzanie informacji. Stan pobudzenia emocjonalnego, istniejący już w chwili

spostrzegania może wpłynąć na treść spostrzeżeń poprzez modyfikowanie tego, co

człowiek spostrzeże, np. osoba doznająca lęku w chwili spostrzegania będzie

wykazywała skłonność do spostrzegania większej liczby bodźców podobnych do

tego, który wywołał lęk.

Czynnik emocjonalny charakteryzuje się pewnymi cechami, do których należą:

1) wartość emocji - zależna jest od znaczenia przedmiotu dla człowieka. Jeżeli

emocja ma pozytywne znaczenie to ma wartość dodatnią, a jeśli ma

negatywne znaczenie - to wartość ujemną;

2) różnorodność treści - zależna jest od tego, co proces ten wywołało

i charakteryzuje się różnymi reakcjami człowieka takimi, jak np.: wstręt,

złość, strach itp.;

3) wpływ aktywacyjny - polega na powodowaniu bądź wzrostu poziomu

aktywacji (podniecenia) bądź też spadku poziomu (zobojętnienia).

Emocje mają istotny wpływ na procesy poznawcze, mogą je zniekształcać lub

utrwalać, np. znane są takie zjawiska jak:

- optymizm poznawczy - polega na zwiększeniu prawdopodobieństwa

wystąpienia tego, co rodzi emocję pozytywną (np. świadek podaje jako

bardziej prawdopodobną tę wersję, która rodzi emocje pozytywne),

- obronność percepcyjna - zacieranie śladów pamięciowych w wyniku

działania emocji negatywnych (wyparcie przykrych treści ze świadomości).

Stres może powodować wzrost napięcia emocjonalnego i stanu agresji, jak też

spadek konfliktów i zwiększoną skłonność współdziałania.

•

depresja – w znacznym stopniu obniża zdolność spostrzegania. Osoby skupione na

własnym smutku nie dostrzegają nawet istotnych zmian zachodzących

w otoczeniu.

•

zainteresowanie poznawcze - stymuluje proces spostrzegania i utrwalania

materiału. Decyduje o uwadze dowolnej, która pozwala na spostrzeganie zgodnie

z ustalonym programem. Odwrotna sytuacja zachodzi, gdy jakiś przedmiot,

zdarzenie pozostaje poza zakresem zainteresowań świadka. Wtedy spostrzeżenia

mogą mieć charakter fragmentaryczny i tylko niektóre elementy spostrzeżonego

materiału ulegają utrwaleniu.

•

sugestie, uprzedzenia i stereotypy – wszyscy ludzie są mniej lub bardziej podatni

na sugestię. O powstaniu potencjalnej sytuacji sugestywnej decyduje

skomplikowana gra wielu czynników, wśród których szczególną uwagę mają

czynnki zależne od postawy i motywacji podmiotu. Człowiek, który boi się

złodziei uzna trzeszczenie mebli za odgłos kroków. Motywy niepokoju zaburzają

krytycyzm, ułatwiając tym samym pomieszanie fikcji z rzeczywistością.

Podatność na sugestię jest większa u dzieci i osób powyżej 60- tego roku życia.

Ponadto należy pamiętać, że przestępstwo należy do tej kategorii zjawisk

społecznych, które żywo interesują opinię publiczną. W różnych środowiskach

powstają liczne wersje dotyczące przebiegu zdarzenia, jak i osoby sprawcy.

Wersje te i opinie nie zawsze są adekwatne do rzeczywistego przebiegu zdarzenia

i często zawierają elementy fantazji. Wytwarza się również atmosfera mniej lub

bardziej powszechnego potępienia czynu i sprawcy. Dlatego też świadkowie

w drodze rozmów, zawierających wiele materiału sugestywnego, modyfikują

swoje zeznania, co może prowadzić do błędnego przedstawienia istotnych faktów.

•

uprzedzenia – człowiek kierujący się uprzedzeniami bardzo często składa

nieprawdziwe zeznania. Uprzedzenia mogą być rasowe, religijne, oparte na

cechach fizycznych, pozycji społecznej i płci. To ostatnie uprzedzenie często

zniekształca zeznania świadków wypadku drogowego- cześciej sprawstwo

przypisuje się kobiecie.

•

uprzednie warunkowanie i doświadczenie – może skłaniać świadka do podawania

faktów i zdarzeń, których nie było, lecz które powinny być. Wpływ przeszłej

wiedzy i doświadczeń jednostki, a także jej postaw, potrzeb, przekonań,

oczekiwań na spostrzeganie tak złożonych wydarzeń jak przestępstwo jest

ogromny.

•

uwaga – ułatwia dokonywanie spostrzeżeń. Świadkowie rzeczywistych

przestępstw są zwykle zaskoczeni, a znalazłszy się w centrum skomplikowanych

wydarzeń odruchowo dbają bardziej o własne bezpieczeństwo, niż o zapamiętanie

numerów rejestracyjnych samochodu, którym ucieka przestępca. Ludzie chętniej

zwracają uwagę na te aspekty sytuacji i cechy osób, które wydają się im

interesujące.

1.3. Etap zapamiętywania i przechowywania treści informacyjnych

Obejmuje on ogół procesów pamięciowych. Przebiega w trzech fazach:

zapamiętywanie – polega na mniej lub bardziej świadomym utrwaleniu

osiągniętego w danej chwili poznania rzeczywistości i związanego z tym

poznaniem stosunku czy przeżycia;

zachowanie w pamięci treści informacyjnych – trwa od chwili zapamiętania do

momentu odtworzenia. Okres ten może trwać od kilkunastu minut do

kilkudziesięciu lat;

odtwarzanie zapamiętanych treści – może mieć postać przypominania lub

rozpoznawania.

Z wielu elementów mających wpływ na proces formowania się zeznań świadka

w etapie zachowania w pamięci można wymienić:

rodzaj i typ pamięci,

przeżycia indywidualne występujące od chwili zapamiętania,

myślenie o zapamiętanym zdarzeniu – całkowite pomijanie w procesach

myślowych zdarzenia prowadzi do osłabienia materiału pamięciowego, natomiast

częste i intensywne rozważanie wspomnień może zniekształcić ich pierwotną

formę i wprowadzić nowe treści do pamięci;

nadmierne emocjonalne ustosunkowanie się do zapamiętanych zdarzeń –

może zakłócić ich obraz w pamięci;

sugestie wywierane przez rozmówców.

Faza odtwarzania zapamiętanych treści w etapie zachowania w pamięci jest

najpełniejsza i najbardziej zgodna z uzyskanym obrazem w okresie od 2, 3 do 8 dni od

chwili uzyskania treści informacyjnych. Upływ czasu wygasza w pewnym stopniu

emocje, które mogą zniekształcać materiał pamięciowy.

Zeznania naocznego świadka zależą od tego, jak przechowa zarejestrowany

materiał. Decydującą rolę odgrywa pamięć. Kluczem do dobrej pamięci jest

umiejętność przypominania sobie ważnych faktów i odrzucania nieistotnych. Ważnym

czynnikiem ograniczającym pamięć jest czas. Kiedy jesteśmy świadkami wydarzeń

złożonych, jak wypadek czy przestępstwo, zapamiętujemy zwykle dwa rodzaje

informacji: oryginalne dane o zdarzeniu i informacje nie związane z nim, lecz

pojawiające się zaraz po nim. Z upływem czasu oba rodzaje informacji ulegają

wymieszaniu tak, że nie jesteśmy w stanie powiedzieć, z którego źródła pochodzi

wybrany szczegół. Również rozmowy naocznego świadka z innymi ludźmi

obserwującymi zdarzenie albo odbywające się na długo przed rozprawą sądową,

przesłuchania policyjne mogą wywołać systematyczne zniekształcenia zapamiętanych

faktów.

Dodatkowym niebezpieczeństwem jest pojawienie się „nieświadomego

transferu” – czyli sytuacji, kiedy mylimy, np. ze sobą dwie osoby, które widzieliśmy

wcześniej przy kilku różnych okazjach.

1.4. Etap przekazu treści informacyjnych – reprodukcji

Etap ten zależny jest od tego, jak przebiegały poprzednie etapy formowania się

zeznań świadka. Proces składania zeznań – odtworzenia zapamiętanych informacji

może być zakłócony przez błędy w zachowaniu się osoby przesłuchującej. Z tego

względu ogromne znaczenie ma taktyka przesłuchania. Często w powstawaniu

zniekształconych treści zeznań główną rolę odgrywają pytania naprowadzające. Mają

one na celu zaktywizowanie pamięci świadka, ale mogą jednocześnie podważyć

zaufanie do świadka i wiarygodności jego zeznań.

1.5. Czynniki wpływające na spostrzeżenia

Spostrzeżenia są uwarunkowane także całym szeregiem różnych czynników,

niejednokrotnie uważanych jako uboczne.

W wyniku tych wpływów treść spostrzeżenia odbiega często w znacznym stopniu od

poznawanego wycinka rzeczywistości.

Do najbardziej typowych czynników wpływających na spostrzeżenia należą:

• czynniki zewnętrzne - do których należy zaliczyć obiektywne właściwości

spostrzeganych rzeczy i zjawisk;

• stany, zjawiska i funkcje psychiki - do których należy zwłaszcza zaliczyć

doświadczenie jednostkowe. Doświadczenie kieruje uwagą, zwracając je na

elementy, które w przeszłości zasługiwały na wyodrębnienie. Oprócz doświadczenia

poważny wpływ na spostrzeganie mają potrzeby osoby dokonującej spostrzeżeń;

• nastawienie przygotowawcze - pojawia się przed bodźcem i polega na

przygotowaniu się do jego odbioru przez selektywną organizację spostrzegania

nastawionego wówczas na ten bodziec. Na nastawienie przygotowawcze poważny

wpływ ma uwaga oraz procesy emocjonalne. Procesy emocjonalne mogą w jednym

przypadku wpływać na koncentrację uwagi, w innym zaś na dezorganizację

spostrzegania lub zupełnego zniekształcenia jego treści. Poważny wpływ na

spostrzeganie mają także cechy osobowości osoby spostrzegającej;

• zaburzenia somatyczne i psychiczne - stanowią odrębny zespół czynników

powodujących dezorganizację spostrzegania.

ROZDZIAŁ II

Kryteria analizy wiarygodności zeznań

2.1. Kryteria wiarygodności wg W. Sterna

Kluczowym

zagadnieniem

niezbędnym

analizowaniu

spostrzeżeń,

a następnie zeznań świadka jest kwestia rzetelności. Natomiast z oceną wspomnianej

rzetelności nierozerwalnie związane są wskaźniki wiarygodności zeznań. Pierwszy

wskaźniki takie wprowadził W. Stern wraz ze swoimi współpracownikami. Określił je

mianem „współczynników zeznania”. Wskaźniki te służą do obiektywnego badania

istniejących zależności między informacjami podawanymi przez świadka o zdarzeniu,

a zaistniałymi faktami. Miarą oceny zeznań, <parametrów> pozyskanych wypowiedzi

są wskaźniki: kompletności, dokładności, ostrożności.

Kompletność zeznania to stosunek poprawnie przytoczonych faktów do

wszystkich możliwych informacji o zdarzeniu. Dokładność jest stosunkiem informacji

prawdziwych do informacji podawanych w ogóle w zeznaniu. Natomiast ostrożność

zeznania to stosunek odpowiedzi „nie wiem”, „nie jestem pewien” do całości

podanych informacji.

Oceniając efektywność spostrzeżeń wspomnieć należy również o kryteriach

wiarygodności zeznań. Służą one wyodrębnieniu specyficznych cech, które pozwalają

odróżnić zeznania prawdziwe od fałszywych. W literaturze przedmiotu znaleźć można

kilka modeli analizy psychologicznej zeznań.

2.2. Kryteria wiarygodności wg F. Arntzena

F. Arntzen, w swej koncepcji wymienia cztery podstawowe grupy kryteriów

analizy wiarygodności zeznań:

Kryteria oparte na treści zeznania:

stopień detalizacji i wewnętrzna specyfika zeznania,

homogeniczność zeznania.

Kryteria oparte na obserwacji rozwoju zeznania:

zakres stałości i zmienności relacji w zeznaniach,

rodzaj i charakter uzupełnień w trakcie następnych przesłuchań.

Kryteria oparte na obserwacji sposobu zeznawania:

spójność relacji lub nieudolność,

sposób emocjonalnego zaangażowania się świadków w toku prowadzonego

przesłuchania,

stopień kontrolowania sposobu relacjonowania.

Kryteria oparte na analizie procesów motywacyjnych świadka- obiektywność

wiadka.

2.3. Kryteria wiarygodności wg U. Undeutscha

Innym autorem, który stworzył własną koncepcję oceny zeznań jest

U. Undeutsch. Wymienia on następujące „kryteria rzeczywistości zeznań”:

Historia zeznania, tzn. przebieg składania zeznań w aspekcie stałości

i zmienności relacjonowania.

Właściwości sposobu zeznawania:

język wypowiedzi,

sprawność wypowiedzi,

wewnętrzna spójność wypowiedzi.

Poziom rozwoju poszczególnych struktur osobowości i innych cech

psychicznych.

Motywy składania zeznań, a więc zamiary i dążenia świadka.

Cechy zawartości zeznań, tzn. konkretność, stałość, oryginalność i detale.

2.4. Kryteria wiarygodności wg E. Littmana i H. Szewczyka

E. Littman i H. Szewczyk stworzyli inny model analizy zeznań. Wskazują oni

na siedem kryteriów przydatnych w ocenie wiarygodności zeznań. Należą do nich:

Ocena okresu poprzedzającego zeznanie:

motywy składania zeznań,

geneza zeznania- źródło wiadomości o zdarzeniu.

Analiza zachowania świadka w czasie składania zeznania- pod kątem zachowań

niewerbalnych.

Kryterium zachowania związanego z zeznawaniem:

rodki opisu zdarzenia,

zachowanie wobec ujawnienia sprzeczności,

stopień przejawiania się emocjonalnej strony zeznawania.

Ocena sposobu odtwarzania przez świadka:

styl reprodukcji- sugestywność, sugestyjność,

pewność w przypominaniu sobie.

Kryterium konstrukcji zeznania:

samorzutne wprowadzanie poprawek i uzupełnień,

samoobwinianie się w zeznaniu.

Wewnętrzna budowa zeznania:

liczba istniejących detali,

zakres zbieżności opisu z obiektywną rzeczywistością,

zdolność odtworzenia własnych przeżyć fizycznych i psychicznych.

Zawartość treściowa zeznania:

stałość zeznania,

kompletność zeznania,

ostrożność zeznania.

2.5. Kryteria wiarygodności wg G. Kohnkena

Kolejny model oceny wiarygodności zeznań zaproponował G.Kóhnken.

Wskazał on na następujące elementy w psychologicznej analizie wartości zeznań:

Zawartość treściowa wypowiedzi- liczba ważnych szczegółów;

Charakterystyka lingwistyczna sposobu zeznawania-trudności w wypowiadaniu

się, błędy fonetyczne i stylistyczne;

Zachowania niewerbalne w trakcie prowadzonego przesłuchania- mimika,

gestykulacja, utrzymanie kontaktu wzrokowego z przesłuchującym;

Objawy psychofizjologiczne pojawiające się w trakcie zeznawania- ciśnienie

krwi, kłopoty z oddychaniem .

2.6. Kryteria wiarygodności wg Z. Martena

Własną koncepcję analizy i oceny wiarygodności zeznań świadków stworzył

Z. Marten. Przyjął, że przesłuchanie jest czynnością, zgodnie z teorią

T. Tomaszewskiego. Tak więc owo przesłuchanie to sytuacja komunikacji

interpersonalnej, a w przypadku składania przez świadka zeznań fałszywych- sytuacja

komunikacji o charakterze gry. Efektem końcowym przesłuchania, rozumianego jako

czynność, jest zeznanie, które autor tej koncepcji potraktował jako zbiór - system

informacji. Analizując strukturę zeznania zwracał szczególną uwagę na:

Strukturę hierarchiczną w opisie zdarzenia podawanym przez świadka, czyli

ogólność lub szczegółowość informacji.

Strukturę chronologiczną, a więc kolejność następujących po sobie zdarzeń.

Strukturę przyczynowo- skutkową, czyli zależność przyczynową pomiędzy

zdarzeniami.

Jako dodatkowe kryterium opisu i oceny zeznań Z.Marten wprowadził

kryterium funkcji wypowiedzi, bazując na psycholingwistycznym modelu analizy

wypowiedzi. Wyróżnił funkcje wypowiedzi, tj. funkcja deskryptywna, ekspresyjna,

metatekstowa, perswazyjna i kontaktowa.

2.7. Kryteria wiarygodności wg M. Stellera

Kolejnym twórcą modelu oceny wiarygodności zeznań jest M.Steller.

Stwierdził

on,

dokonując

analizy

porównawczej

zeznań

wiarygodnych

i niewiarygodnych, że można wskazać istotne różnice między tymi zeznaniami, które

pozwolą oddzielić wytwory świadka pod kątem ich wiarygodności. Służą temu

wymienione przez niego treściowe kryteria trafności zeznania, odnoszące się

w głównej mierze do zeznań dziecka jako świadka. Kryteriami tymi są:

Kryteria ogólne:

struktura logiczna- wewnętrzna zgodność logiczna, rozbieżności w zeznaniu;

zeznanie nieustrukturalizowane- bezładny, skokowy i urywany opis zdarzeń;

liczba detali czyli informacji szczegółowych dotyczących zachowania, przeżyć,

atrybutów osób, przedmiotów lub zdarzeń.

Kryteria szczegółowe:

osadzenie kontekstualne- na ile opisywane zdarzenia są ujęte w perspektywie

temporalnej(czasowej) i przestrzennej;

opisy interakcji czyli przytaczanie przez świadka wzajemnych interakcji

między nim a sprawcą;

odtworzenie rozmów- przytaczanie dialogów przez świadka poprzez dosłowne

cytowanie siebie i innych osób;

niespodziewane komplikacje, a więc opis zakłóconych lub przerwanych biegów

zdarzeń zajściem innych zdarzeń komplikujących realizację tych pierwszych;

detale niezwykłe- pewne osobliwości i szczegóły trudne do przewidzenia

w kontekście dokonanego przestępstwa;

detale zbyteczne- szczegóły, których podawanie nie jest istotne jeśli chodzi

o oskarżenie sprawcy;

detale nie rozumiane- odnoszą się do sytuacji, gdy świadek zeznaje coś, czego

nie rozumie;

odniesienia do związków z innymi osobami, a więc wspominanie przez

sprawcę innych osób, na których popełnił przestępstwo tego samego rodzaju;

opisy własnych stanów psychicznych- proces emocjonalny mający swoją

dynamikę i etapowość;

opisy stanów psychicznych przestępcy- wnioskowanie przez świadka o stanie

emocjonalnym sprawcy na podstawie jego zachowania i stanu fizjologicznego.

Kryteria motywacyjne:

korekty spontaniczne- zmiana lub korygowanie zeznań w trakcie ich składania;

stwierdzenie braku pamięci (spontaniczne, nie sugerowane w żaden sposób);

wątpliwości wobec własnych zeznań- wskazują one na aktywny proces

przypominania;

samoobwinianie się świadka;

przebaczenie przestępcy- usprawiedliwianie przez świadka sprawcy czynu

przestępczego, szukanie argumentów wyjaśniających motywy działania

sprawcy, które mają łagodzić jego wizerunek w oczach otoczenia.

Specyficzne elementy przestępstwa:

detale charakterystyczne dla przestępstwa- kryterium to odnosi się do

elementów konkretnego naruszenia prawa; zostaje ono zaliczone, jeśli świadek

opisuje zdarzenia w sposób, który profesjonaliści uznają za charakterystyczny

dla konkretnej formy przestępstwa.

2.8. Kryteria wiarygodności wg D. Skowrońskiego

Według D. Skowrońskiego wiarygodność zeznań świadków „oceniana jest na

podstawie liczby kryteriów możliwych do zidentyfikowania w protokole zeznania oraz

stopnia ich nasilenia- jak często i z jaką wyrazistością występują”. Jednakże autor ten

dodaje, iż nie należy brać tylko pod uwagę samej liczby zidentyfikowanych kategorii,

gdyż różne kryteria mają różną wagę. Dlatego też decydujące znaczenie w orzekaniu

o stopniu prawdziwości zeznania ma analiza jakościowa.

ROZDZIAŁ III

Błąd a kłamstwo

Obawa przed kłamstwem w zeznaniach świadków zawsze towarzyszyła

praktykom wymiaru sprawiedliwości. Stąd tak wielkie zapotrzebowanie na teoretyczne

badania problematyki kłamstwa. Za pioniera psychologicznych badań nad kłamstwem

uważa się amerykańskiego psychologa Stanleya Halla. W badaniach wykorzystywał

on technikę ankiety.

W ujęciu psychologicznym KŁAMSTWO to, wypowiedź nieprawdziwa, tj.

niezgodna z rzeczywistością, przy czym kłamca wie jak jest naprawdę i zdaje sobie

sprawę z nieprawdziwości swej wypowiedzi, w odróżnieniu od wypowiedzi mylnych,

które są również nieprawdziwe, ale wypowiadający jest przekonany o ich

prawdziwości.

W teoriach pedagogicznych przyczyn kłamstwa dopatrywano się zarówno

w czynnikach wrodzonych, jak i w błędach wychowania. Niektórzy łączyli go z płcią.

W. Otserlof twierdzi, że kobiety mają szczególne inklinacje do kłamstwa. śony ponoć

częściej okłamują mężów, niż są przez nich okłamywane, a także "celują w nauczaniu

kłamstwa". Niektórzy uważali fantazje dziecięce za pierwociny kłamstwa, inni

twierdzili, że kłamstwo może być cechą dziedziczoną po rodzicach.

W literaturze psychiatrycznej kłamstwo traktowane bywa bądź jako

psychopatologiczny objaw, bądź też jako skutek, pochodna zaburzeń.

Stojąc przed koniecznością przesłuchania świadka i użycia jego zeznań jako

materiału dowodowego należy brać pod uwagę nie tylko wiek świadka, ale również

jego poziom umysłowy. Świadkowie dorośli, o prawidłowym rozwoju umysłowym

i zdrowi psychicznie także popełniają różne błędy w zeznaniach, które mogą być

spowodowane:

1) błędami spostrzegania wzrokowego,

2) błędami spostrzegania słuchowego,

3) błędami spostrzegania dotykowego,

4) złudzeniami i omamami.

3.1. Błędy spostrzegania wzrokowego

W procesie poznawania zdrowy człowiek poznaje świat zewnętrzny przy

znacznym udziale wzroku. Odbiór spostrzeżeń wzrokowych uzależniony jest od pracy

oka, nerwu przewodzącego bodźce i odpowiedniego ośrodka w korze mózgowej.

Spostrzeganie to zależy od wielu czynników i tak: oświetlenie - w poważnym stopniu

wpływa na spostrzeganie.

W oświetleniu jasnym widzimy dokładniej, w ciemnym gorzej. Istotną rolę

odgrywa tu prawo adaptacji. Oświetlenie wpływa także na możliwość spostrzegania

barw. Pod wpływem słabego oświetlenia najpierw znika kolor czerwony, a potem

dalsze partie widma.

Oceniając zeznania świadków należy analizować je pod kątem ewentualnych

różnic w spostrzeganiu na skutek różnych warunków oświetlenia oraz adaptacji

wzroku osoby spostrzegającej do oświetlenia.

Ważną sprawą jest wpływ oświetlenia sztucznego na powstawanie błędów

w spostrzeganiu barw. Na deformację widzenia barw wpływają barwne szkła

stosowane w okresie letnim.

Na wrażliwość widzenia barwy ma wpływ wielkość obrazu przedmiotu oraz

barwa tła, na którym jest spostrzegany przedmiot. Szczególną trudność widzenia barw

mają daltoniści. Widzenie z odległości - w spostrzeganiu wzrokowym znaczną rolę

odgrywa również odległość, z której przedmiot jest widziany, oraz wielkość danego

przedmiotu. Istotną rolę odgrywa przy tym oświetlenie i barwa przedmiotu.

Znaczny wpływ na niedokładność widzenia z odległości mają tak często

spotykane wady wzroku, jak:

• krótkowzroczność,

• dalekowzroczność.

Wady te można skorygować poprzez zastosowanie odpowiednich okularów.

W związku z tą wadą zachodzi konieczność ostrożniejszej oceny zeznań dotyczących

oceny spostrzeżeń wzrokowych świadka krótkowzrocznego czy dalekowzrocznego.

Wyróżnienie przedmiotu z tła łączy się ściśle ze sprawą koncentracji uwagi.

Na wyróżnienie przedmiotu z tła poważny wpływ ma:

•

oświetlenie przedmiotu,

•

barwa przedmiotu w zestawieniu z barwą otoczenia,

•

ruch,

•

wielkość i kształt przedmiotu,

•

uprzednie doświadczenie.

Uprzednia wiedza pozwoli sprawniej wyróżnić z tła i wnikliwiej

zaklasyfikować spostrzeżone obrazy, a dla celów dowodowych ścisłość sądów

klasyfikujących jest ważna, bo nie jest istotne, że świadek coś widział, lecz co widział.

3.2. Błędy spostrzegania słuchowego

Człowiek o prawidłowym słuchu słyszy szept z odległości od 5 – 11 metrów,

niekiedy nawet do 26 metrów. Samogłoski słyszane są z większej odległości niż

spółgłoski. Najlepiej słyszane są spółgłoski „syczące”, jak „sz”, „s”, „z”, najgorzej

takie jak „i” lub „k”. Jako praktyczną miarę słyszalności szeptu przyjmuje się

odległość 6 metrów. Mowę potoczną słyszymy z odległości od 60-100 metrów.

Odległość ta zależna jest od składu akustycznego słów.

Odbiór dźwięków zależny jest także od składu akustycznego i odległości oraz

od warunków słyszalności w danym pomieszczeniu, np., jeżeli świadek znajdował się

w pokoju, w którym zamknięte były drzwi, okna i opuszczone pluszowe kotary, to

jego możliwość słyszenia dźwięków z ulicy będzie minimalna. Słyszalność w hałasie

uzależniona jest od adaptacji receptora słuchowego do odbioru bodźców w hałasie.

Gdy zachodzą różnice w zeznaniach świadków co do możliwości usłyszenia sygnału,

należy zwrócić uwagę w przesłuchaniu jak długo znajdowali się oni w hałasie.

Duże znaczenie w słyszeniu dźwięków ma weryfikacja wzrokowa - dotykowa,

np. sąd spostrzeżeniowy utworzony w oparciu tylko o jeden rodzaj wrażeń jest zawsze

mniej pewny niż sąd zweryfikowany przez inny analizator (świadek tylko słyszał lub

słyszał i widział).

3.3. Błędy spostrzegania dotykowego

wiadek musi czasem opisać nie tylko to, co widział, czy słyszał, ale także to,

co odebrał jedynie skórą.

3.4. Złudzenia i omamy

Zaburzenia psychiczne - stanowią bardzo istotny czynnik oddziałujący na

procesy poznawcze. Spośród wszystkich zaburzeń psychicznych szczególne znaczenie

dla spostrzegania mają:

• złudzenia (iluzje),

• omamy (halucynacje).

Złudzenia

Złudzenia (iluzje) są to fałszywe, zniekształcone spostrzeżenia, które powstają

pod wpływem bodźców aktualnie oddziaływujących na narządy zmysłowe.

Wyobrażeniom spostrzegawczym zawsze towarzyszy w takich wypadkach mylny sąd

klasyfikujący - mianowicie błędne przekonanie, że to, co jest spostrzegane jest właśnie

tym, lub takim a nie innym.

Złudzenia nie zawsze są wyrazem zaburzeń stanu psychicznego. Dlatego też

należy odróżnić złudzenia fizjologiczne od złudzeń będących przejawem patologii.

Złudzenia w znaczeniu patologicznym to zniekształcone spostrzeżenia, których chory

nie koryguje, mimo dowodów błędności. Różnica, zatem między złudzeniem jako

objawem psychopatologicznym a złudzeniem fizjologicznym polega na tym, że

człowiek zdrowy koryguje – z chwilą dostrzeżenia pomyłki – złudzenie, któremu

uległ. Inaczej zachowuje się chory psychicznie. Ulegając złudzeniu, trwa przy mylnej

interpretacji zniekształconego spostrzeżenia.

Istnieje tyle rodzajów złudzeń, ile człowiek ma narządów zmysłowych. Do

złudzeń, które mają większe znaczenie należy zaliczyć:

• złudzenia optyczne,

Bilikiewicz A., Strzyżewski W. (red), Psychiatria, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa

1992.

• złudzenia spostrzegania ruchu,

• złudzenia słuchowe,

• złudzenia smakowe.

Złudzenia optyczne

Do złudzeń optycznych należy zaliczyć:

a) złudzenia spowodowane szczególnym ułożeniem linii i figur:

odcinek ustawiony pionowo wydaje nam się dłuższy niż tej samej długości

odcinek ustawiony poziomo,

kwadrat zakreślony pionowo robi wrażenie szerszego niż równy mu kwadrat

zakreskowany poziomo,

przy układzie dwóch figur, gdy jedna umieszczona jest nad drugą, dolny brzeg

górnej figury jest wyraźnie krótszy od sąsiadującego z nim górnego brzegu

dolnej figury, z tego powstaje wrażenie, że cała figura górna jest mniejsza od

dolnej;

b) złudzenia spowodowane kontrastem otoczenia:

koła są równe, ale koło otoczone sześcioma wielkimi kołami wydaje się

mniejsze od koła otoczonego sześcioma małymi kołami. Jest to zwodnicze

oddziaływanie kontrastów otoczenia;

c) złudzenia spowodowane odwróceniem uwagi:

zdajemy sobie sprawę, że narysowane jeden pod drugim odcinki są równoległe

i równe, a jednak strzałki umieszczone na końcach odcinków odwracają uwagę

w taki sposób, że powstaje złudzenie, jakby dolny odcinek był dłuższy od

górnego;

d) złudzenia wywołane naruszeniem rytmu:

kwadrat wpisany w okrąg powoduje złudzenie deformacji okręgu przy

wierzchołkach kwadratu okrąg wydaje się mniej wypukły niż nad środkowymi

częściami boków kwadratu;

e) złudzenia powstające wskutek kontrastu:

przy dwóch równych krzyżach biały krzyż na ciemnym tle wydaje się większy

niż krzyż na białym tle;

f) przestrzenne złudzenia optyczne:

Złudzenia te polegają na pozornej zmienności punktów widzenia.

wskutek kontrastów z otoczeniem szary krzyż na białym tle wydaje się

ciemniejszy niż taki sam krzyż na czarnym tle;

g) złudzenia spowodowane tłem, na którym znajdują się linie lub figury.

W zakresie spostrzegania kształtu, odległości i innych danych przestrzennych

spotykamy się często z błędnymi sądami klasyfikującymi - uwarunkowującymi

powstawanie złudzeń optycznych.

Złudzenia w spostrzeganiu ruchu

Jeżeli przez dłuższy czas będziemy patrzyli na poruszające się w jednym

kierunku przedmioty, a potem przerzucimy wzrok na tło nieruchome, to powstanie tak

zwany „ruch ujemny", czyli obraz pozornego ruchu w kierunku przeciwnym.

Ponadto typowym przykładem złudzenia ruchu jest sytuacja, gdy siedząc

w pociągu stojącym na stacji patrzymy na jadący po sąsiednich szynach pociąg –

odnosimy wówczas wrażenie, że nasz pociąg jest w ruchu.

Złudzenia słuchowe

Złudzenia te powodują, że szum wiatru słyszymy niejednokrotnie jako jęk lub

jako czyjeś skradanie się.

Złudzenia smakowe

Złudzenia mogą występować w przypadkach zaburzeń psychicznych, jak

i u ludzi zdrowych. Ludzie zdrowi potrafią skorygować swój błąd, do czego nie są

zdolni ludzie chorzy psychicznie.

U ludzi zdrowych psychicznie złudzenia mogą powstawać, gdy są oni

wyczerpani, niewyspani, obawiają się czegoś lub czegoś oczekują, gdy jest noc, gdy

grozi im jakieś niebezpieczeństwo.

Omamy

Omamy wykazują trzy charakterystyczne cechy:

Są to spostrzeżenia (lub wrażenia) powstające bez bodźców działających

z zewnątrz.

Są rzutowane na zewnątrz.

Towarzyszy im poczucie realności.

Chory doznając omamów, przeżywa spostrzeżenia przedmiotów, które nie

znajdują się w jego otoczeniu lub w ogóle nie istnieją i umiejscawia je w otaczającej

go rzeczywistości. Na tym polega rzutowanie na zewnątrz, charakterystyczna cecha

omamów. Jeżeli są to np. omamy wzrokowe, to chory może dostrzegać postacie,

przedmioty, tak jakby znajdowały się one przed nim, obok niego, w jego dalszym

otoczeniu. W przypadku omamów słuchowych głosy – w odczuciu chorego –

docierają do niego z zewnątrz, czasem ze znacznej odległości.

Poczucie realności – dalsza znamienna cecha omamów – oznacza, ze chory jest

przekonany o rzeczywistym istnieniu przedmiotów, które są treścią jego omamów.

Mówiąc innymi słowy, chory wypowiada mylny sąd realizujący; nie ma wątpliwości,

e spostrzega rzeczywistość prawidłowo i że jest tak, jak widzi, słyszy oraz czuje

(zapachy, smak, dotyk)

Tamże.

ROZDZIAŁ IV

Rodzaje kłamstwa

Wyróżnia się kłamstwo "normalne" i patologiczne:

•

kłamstwo "normalne" jest zazwyczaj bierne, spowodowane zewnętrzną

przyczyną,

•

patologiczne jest aktywne i agresywne,

•

normalne narzucane jest siłą okoliczności, by skryć smutną rzeczywistość,

•

patologiczne występuje bez musu,

•

normalne tyczy się pewnego specjalnego wypadku,

•

patologiczne jest swobodne, zaczyna się od nic nie znaczącego dla osobnika

zdarzenia i jest bezcelowe.

Kłamstwo może współwystępować z objawami depresji, w stanach

maniakalnych, zaburzeniach paranoidalnych oraz seksualnych. W tych stanach

chorobowych (mania, paranoja) jest objawem współwystępującym, w dziedzinie

seksualnej pomaga utrzymać właściwą samoocenę, jest kompensacją związaną

z trudnościami w tej dziedzinie. Stąd pojawiające się u tych osób opowieści

o wyczynach erotycznych, podbojach, zdobyczach.

W różnych postaciach pojawia się w schizofrenii paranoidalnej i katatonicznej,

współwystępuje z neurotyzmem (skłonności do niepokoju i lęku). Jako objaw

zaburzeń osobowości może przyjmować postać mitomanii, czyli opowieści na swój

temat nierealnych historii lub pseudologii fantastycznej, która jest połączeniem

fantazjowania "dla siebie" z "fantazjowaniem dla innych". Posiada ona charakter

mechanizmu, gdzie z jednej strony osoba w ten sposób broni się podnosząc swoją

wartość w oczach innych, a z drugiej strony usilnie stara się manipulować innymi

osobami dla osiągnięcia korzyści dla siebie (pochwały, uznania, akceptacji, poczucia

dumy).

Gotowość do kłamstwa przypisuje się osobom uzależnionym od alkoholu.

Kłamstwo, jak określają niektórzy autorzy, jest także jednym ze sposobów symulacji

choroby psychicznej ( B. Kaprocki, T. Hilarowicz).

W systematyce zjawiska kłamstwa można zatem wyróżnić następujące jego

rodzaje:

1. kłamstwo normalne,

2. fantazjowanie,

3. pseudologia fantastika (mitomania),

4. kłamstwo patologiczne,

5. konfabulacja (organicy, alkoholicy, narkomani, wąchacze).

4.1. Kłamstwo normalne

Kłamanie to świadome wprowadzanie w błąd innych osób nieprawdziwymi

wypowiedziami. Występuje ono najczęściej w sytuacjach obrony siebie przed karą,

przed różnymi formami poniżenia oraz w sytuacjach dążenia do zaimponowania

innym pod jakimś względem (występuje najczęściej u osób, które posiadają niedosyt

potrzeby akceptacji, uznania). Zbyt częste posługiwanie się kłamstwem może

prowadzić do utrwalenia się takiego postępowania jako ujemnej cechy charakteru.

4.2.

Fantazjowanie

Kłamanie nieświadome, najczęściej występuje u dzieci jako mechanizm

obronny pozwalający na uzupełnianie nie utrwalonych treści zeznań w pamięci

poprzez obrazy pochodzące z wyobraźni, przeżyć, fumów, książek, itp. Polega ono na

sprawności myślowo-wyobrażeniowego przedstawiania sytuacji, zdarzeń, całych

ciągów zdarzeniowych, będących przetworzeniem, wzbogaceniem wcześniej

zdobytych doświadczeń, albo przedstawianiu nowych sytuacji, zdarzeń i ciągów

zdarzeniowych. Zbyt częste, szczególnie w dzieciństwie posługiwanie się kłamstwem

może prowadzić do utrwalenia się takiego właśnie postępowania, stając się cechą.

W przypadku kłamstw dziecięcych wskazana jest ostrożność, gdyż w niektórych

wypadkach dziecko może nie odróżniać prawdy od fantazji i być wewnętrznie

przeświadczone, że nie kłamie.

4.3. Pseudologia fantastica – (mitomania)

Kłamstwo patologiczne - to chorobliwa tendencja do opowiadania

nieprawdziwych historii, najczęściej przedstawiających opowiadającego szczególnie

korzystnie (w korzystnym świetle społecznym, np. jako bohatera, osoby

o nieprzeciętnych zdolnościach). Opowiadający stwarza sobie nieprawdziwą historię

i odgrywa z dużą konsekwencją rolę społeczną, życiową wynikającą ze zmyślonej

sytuacji (np. wymyśla historię o swoim "wyższym pochodzeniu" i przyjmuje gesty,

maniery, styl życia, sposób wysławiania się taki, jaki według niego cechuje

arystokratę; podaje się za lekarza i próbuje wykonywać ten zawód). Głównym

motywem w pseudologii jest chęć imponowania, potrzeba zaspokojenia nie

zrealizowanej ambicji, potrzeba władzy, znaczenia, zaspokojenia miłości własnej,

czasem potrzeb seksualnych. Od zwykłego kłamstwa pseudologia różni się tym, że

osoba pseudologizująca sama nie jest w stanie oddzielić prawdy od zmyśleń i wierzy

w swoją wymyśloną rolę i osobowość.

4.4. Konfabulacja

To wypełnianie luk pamięciowych, powstałych w związku z uszkodzeniami

w centralnym układzie nerwowym (na skutek alkoholizmu, wąchactwa substancji

chemicznych, narkomanii, uszkodzeń organicznych, poważnych wypadków i urazów

mózgu) wypowiedziami o treściach bądź to niewłaściwie lokalizowanymi w czasie

i przestrzeni, bądź zmyślonymi. Wypowiedziom tym towarzyszy przekonanie osoby

mówiącej o ich prawdziwości i poprawnym umiejscowieniu zdarzeń w czasie

i przestrzeni. U dzieci młodszych zachowania konfabulacyjne są przeważnie wynikiem

braku kontroli nad funkcjami swojej wyobraźni, pamięci. W przypadku alkoholików,

narkomanów, wąchaczy są to zmyślone, przedstawiające często fantastyczne

i nierealne treści wypowiedzi, służące do wypełniania luk pamięciowych, u osób

mających trudności zapamiętywania wydarzeń lub przypominania sobie. Niektórzy

autorzy zaliczają je do grupy tzw. omamów pamięciowych (zespół Korsakowa).

Organiczne zaburzenia pamięci są spowodowane np. zmianami organicznymi

w okresie starości. Dotyczą one szczególnie tych sytuacji i ich zapamiętywania, które

miały miejsce w niewielkim odstępie czasu mając na względzie stosunkowo dobre

zapamiętywanie wydarzeń dawnych, które doskonale pamiętają.

Mówiąc o kłamstwach związanych z uszkodzeniami, warto wspomnieć

o procesie niepamięci, który jest zaburzeniem występującym w przypadkach utraty

przytomności, niekiedy bywa niepamięć fragmentaryczna w następstwie zatruć lub

nadmiernego użycia alkoholu.

ROZDZIAŁ V

Metody badające kłamstwo w zeznaniach

Od czasów W. Stema wymienia się dwie grupy metod badających kłamstwo

w zeznaniach, lub też gotowość świadka do zeznawania nieszczerego. Są to:

metody psychologiczne,

metody fizjologiczne.

Wśród metod psychologicznych wymienia się:

metody oparte na technice zadawania pytań (kilkakrotne przesłuchanie, metoda

pytań krzyżowych);

metody oparte na nietypowym odpowiadaniu na pytania testów sprawdzających

zdolności rozpoznawania i przypominania.

Fizjologiczne metody badania kłamstwa stosowane są przede wszystkim

w kryminalistyce. Podstawowym narzędziem jest tutaj poligraf zwany też wariografem

lub detektorem kłamstwa. Do innych metod fizjologicznych zaliczyć można metody

zawężania

lub

znoszenia

wiadomości.

Polegają

one

aplikowaniu

przesłuchiwanemu środków odurzających lub stosowanie hipnozy. Nie stosuje się ich

ze względu na etyczne aspekty.

Wartość zeznania wynika z jego wiarygodności. Odbieranie zeznań jest aktem

komunikacji interpersonalnej.

Model tej komunikacji można przedstawić w następujący sposób:

nadawca treść przekazu

kanał

odbiorca

Na ocenę wiarygodności wpływają cechy nadawcy, do których zalicza się:

- wiek świadka,

- płeć,

- poziom rozwoju intelektualnego,

- stan zdrowia,

- cechy osobowości świadka,

- normy moralne oraz światopogląd,

- wykształcenie i pochodzenie społeczne,

- dotychczasowy tryb życia.

W ścisłym związku z sytuacją przesłuchania pozostaje:

•

wiedza świadka o zdarzeniu (świadek ze słyszenia, widzenia, dotyku, itp.),

•

pokrewieństwo, związki świadka ze stronami procesowymi,

•

zainteresowanie wynikiem sprawy,

•

zespół motywów obronnych: są to powody, motywy, ze względu, na które

wiadkowie składają zeznania nieszczere, błędne i fałszywe,

•

zdolność spostrzegania,

•

podatność na sugestię ze strony osób trzecich (sugerowanie się podsuniętymi

przez innych treściami),

•

ekspresja pozawerbalna,

•

ilość przesłuchań w danej sprawie (możliwość zmiany zeznań przez świadka),

•

powaga osoby i jej normalność,

•

upływ czasu od zdarzenia do zeznania.

Na uwagę w tej kwestii zasługuje również osobowość osoby przesłuchującej, a przede

wszystkim:

•

zdolności przesłuchującego do logicznego rozumowania,

•

własne doświadczenia przesłuchującego i jego wiedza (oczywistość

i notoryczność faktów,

•

stosunek emocjonalny przesłuchującego do świadka,

•

rodzaj taktyki przesłuchania.

Sytuacja składania przez świadka fałszywych zeznań.

W żadnym razie bezpośrednio po złożeniu przez świadka wypowiedzi, którą

przesłuchujący uznał za kłamliwą nie wolno mu tej wypowiedzi prostować.

W dalszych wypowiedziach świadka może się bowiem okazać, że wypowiedź była

prawdziwa, zaś przesłuchujący pochopnie i błędnie uznał ją za kłamliwą.

Z tego powodu więc bezpośrednie prostowanie takiej wypowiedzi mogłoby stać

się sugestywnym odsuwaniem świadka od prawdy. Nawet jednak wówczas, gdy

wypowiedź świadka jest bezspornie i oczywiście kłamliwa, to też nie należy jej

bezpośrednio po jej złożeniu prostować, gdyż wówczas łatwo jest jedno kłamstwo

zastąpić innym. Natomiast wskazanie na wypowiedzi kłamliwe już po zakończeniu

zeznań bywa zazwyczaj zaskoczeniem dla świadka i może niekiedy doprowadzić do

sprostowania jego zeznań.

W zeznaniach dorosłych istnieją cztery METODY WYKAZYWANIA

KŁAMSTWA po zakończeniu zeznań przy prowadzeniu przesłuchania metodą

swobodnej relacji:

metoda refleksji logicznej - wskazanie na brak logiki "przecież to wszystko, co

pan/i/ powiedział (a) nie trzyma się kupy",

metoda perswazji - polega na apelowaniu do uczuć świadka,

metoda ujawniania motywów kłamstwa,

metoda pytań szczegółowych - zalecenie stosowania jej przez osoby

posiadające doświadczenie.

Kryteria wiarygodności ze względu na treść zeznań - główny przedmiot

zainteresowania organów procesowych. Tworzenie struktury wypowiedzi to

manipulacja informacjami.

•

zgodność faktów z prawami natury – „(...) wtedy napastnik wyciągnął nóż

z kieszeni mający około 1,5 m”,

•

wewnętrzna spójność zeznania,

•

reakcja stereotypizacji,

•

przedstawienia w czasie,

•

zaburzenia relacji logicznych,

•

generalizowanie pojęć,

•

przedstawianie kolejności zdarzeń.

W treści wypowiedzi mało wiarygodnych pojawiają się słowa, terminy, które

wykraczają poza słownictwo świadka, zwłaszcza dzieci.

ROZDZIAŁ VI

Technika wywiadu poznawczego

Każde wydarzenie jest pewnym procesem, doświadczeniem, w przypominaniu,

którego bierze się pod uwagę następujące czynniki:

intelektualne,

poznawcze,

emocjonalne.

Celem wywiadu poznawczego jest umożliwienie osobie, z którą

przeprowadza się rozmowę przypomnienia sobie jak największej liczby

szczegółów, w procesie bezpośredniego kontaktu interpersonalnego. Aby metoda

ta była skuteczna należy uwzględnić takie aspekty, jak:

•

problem psychologiczny rozumiany jako właściwości wewnętrzne osoby,

okoliczności, sytuacje lub wzajemny splot tych czynników, które mogły

wpływać na zniekształcenie w dokonywaniu sposobów przechowywania ich

w pamięci i odtwarzania zapamiętywanych wydarzeń

•

zależność między spostrzeganiem, zapamiętywaniem a odtwarzaniem

spostrzeżeń:

selektywny charakter procesów spostrzegania,

spostrzeganie i zapamiętywanie tego, na co jesteśmy najbardziej nastawieni

i wyczuleni,

istnienie mechanizmu logicznego uzupełniania wiedzy,

uwzględnienie postaw i preferencji konkretnej osoby,

uwzględnienie zjawiska transpozycji chronologicznej - nakładania się

ladów pamięciowych, interpretacje pewnych sytuacji,

właściwości indywidualne osoby takie, jak:

stan psychofizyczny

właściwości indywidualne osoby (poziom intelektualny, właściwości

psychiczne, tendencje uczuciowe),

emocje,

nawyki,

mechanizmy obronne osobowości (obronność percepcyjna, wypieranie,

racjonalizacja, autocenzura),

motywacja do rozmowy,

podatność na sugestię,

tendencje do przedstawiania faktów zgodnie z rzekomymi lub

prawdziwymi oczekiwaniami innych.

Wywiad poznawczy opiera się na założeniu, że ślad pamięciowy składa się

z kilku elementów, a efektywność jego odtwarzania jest ściśle związana z ilością

nakładających się na siebie elementów tego śladu, a zatem ze złożonością zdarzenia.

W związku z tym istnieje kilka dróg odtworzenia zakodowanego w pamięci

wydarzenia.

6.1. Techniki wywiadu poznawczego jako narzędzie wydobywania

śladów pamięciowych

Podstawową zasadą tej techniki jest to, iż osoba, z którą przeprowadzany jest

wywiad jest centralną postacią rozmowy a osoba „przesłuchująca” nie może być

spostrzegana jako cenzor i kontroler. Jej rola ma natomiast polegać na stworzeniu

odpowiedniej atmosfery, wspieraniu rozmówcy oraz zrozumieniu, w jaki sposób

informacje zostały zgromadzone a także delikatnym sterowaniu procesami pamięci

rozmówcy oraz podsuwaniu strategii „odpamiętywania”.

I. WPROWADZENIE

•

nawiązanie kontaktu,

•

wyjaśnienie zasady- ustawienie osoby w centralnej pozycji,

•

personalizacja przesłuchania,

•

rozwijanie empatycznej komunikacji z osobą „przesłuchiwaną”.

II. SWOBODNA RELACJA

Uwzględnia nawet częściowe i mało ważne informacje – zachęca się osobę, że

ma przedstawić wszystkie szczegóły wydarzeń, jakie tylko sobie przypomni, nawet

jeśli będą się jej wydawać nieistotne, niespójne, niesystematyczne. Celem tego etapu

jest z jednej strony zwiększenie ilości informacji, ale także osłabienie skłonności

osoby do samoistnego dzielenia faktów na mniej lub bardziej ważne.

III.WYKORZYSTANIE TECHNIK UŁATWIAJĄCYCH ODPAMIĘTYWANIE

odtworzenie kontekstu środowiskowego zdarzenia,

opis zdarzeń w różnych porządkach chronologicznych i z różnych perspektyw,

opis zdarzenia z perspektywy innej osoby,

zakłócony porządek – zachęcanie osoby do relacji od końca, od środka, od jakiegoś

epizodu lub wskazanie epizodu i poproszenie, aby opowiedziała, co wydarzyło się

wcześniej,

stosowanie technik zogniskowanych na celu – służą one przypomnieniu sobie

specyficznych szczegółów zdarzenia, np. cech ludzi (imion, głosów, twarzy,

ubrań), obiektów (np. marki samochodów, sekwencji numerów broni), można

wtedy stosować pytania zamknięte.

IV. REWIZJA PRZESŁUCHANIA

V. ZAMKNIĘCIE WYWIADU

Przystępując do przeprowadzenia wywiadu poznawczego należy zawsze mieć

na uwadze podstawowe zasady dotyczące funkcjonowania pamięci:

Pamięć jest procesem selektywnym, największą trwałość mają te obrazy

pamięciowe, które są w jakiś sposób zakorzenione w naszej osobowości.

Fragmenty, które zniknęły z naszych obrazów pamięciowych, są często

zastępowane przez dane, które logicznie łączą pozostające fragmenty.

Strata materiału pamięciowego może też być zastąpiona przez dane, które

odpowiadają życzeniom jednostki i pozostają w związku z jej uprzednim

doświadczeniem.

Trwałość naszych obrazów pamięciowych pozostaje pod wpływem obrazów

towarzyszących. Reprodukcja pewnych obrazów pamięciowych może zatem

wywołać mniej odległe obrazy pamięciowe, które mogą zastępować oryginalne

obrazy, lub łączyć się z nimi.

Zniekształcenia naszej pamięci trwają przez całe życie. Efekt tego procesu może

stać się z czasem znacznie poważniejszy aniżeli zniekształcenia, które powstają

w chwili spostrzegania.

Prawidłowo przeprowadzony wywiad poznawczy, chociaż zajmuje więcej

czasu jest bardziej efektywny pod względem otrzymywanych informacji, jak i jakości

nawiązanego kontaktu.

ROZDZIAŁ VII

Sposób postępowania z osobami należącymi do szczególnych kategorii

7.1. Osoby w podeszłym wieku

Ludziom powyżej 40 roku życia potrzeba na adaptację wzroku do

zmieniających się warunków oświetleniowych dwukrotnie więcej czasu niż ludziom

w wieku 20-30 lat. Osoby starsze mogą mieć wady wzroku, należy ponadto

uwzględnić dynamikę starzenia się indywidualnego. Po 50 roku życia maleje

wrażliwość na barwy. Luki w spostrzeżeniach osoby te nieświadomie wypełniają

zaczerpniętymi z fantazji danymi. Należy zauważyć, że osoby niedosłyszące nie

odnoszą się krytycznie do własnych zaburzeń słuchowych, często dokonując

mechanicznie w tym zakresie dowolnych uzupełnień informacji. Osoby starsze

szybciej zapominają zdarzenia najpóźniej zapamiętane.

Postępowanie wobec osób w podeszłym wieku:

cierpliwość,

przekazywanie informacji wolniej i głośniej,

spokojne, powolne tłumaczenie, nawet kilkakrotne trudniejszych informacji,

zadbanie o pomoc lekarską (osoby te cierpią często na schorzenia układu krążenia),

szczególne otoczenie opieką, troskliwością,

zapewnienie bezpieczeństwa,

umożliwienie swobodnej wypowiedzi, możliwość wygadania się,

uszczegółowienie informacji za pomocą pytań zamkniętych,

komunikowanie się językiem zrozumiałym, prostym.

7.2. Dzieci

Dzieci są szczególnie wrażliwą grupą, niedojrzałą emocjonalnie. Wiek

powoduje, że wykazują szczególną podatność na sugestie. U dzieci 7 letnich

stwierdzono 50% błędów spowodowanych sugestią, u 15 letnich-20%.

W kontakcie z dzieckiem należy:

dostosować język do poziomu dziecka-wypowiadać się jasno i zrozumiale dla

dziecka, nie stosować żargonu prawniczego ani policyjnego, zadawane pytania

powinny być krótkie, proste i zrozumiałe dla dziecka;

pozwolić dziecku na swobodną wypowiedź, nie przerywać, nie poprawiać;

wierzyć w to co mówi - jest to najważniejszy element kontaktu, zapewnij je, że

mu wierzysz, nie podważaj jego słów i uczuć;

pozwolić na swobodne wyrażanie emocji - pozwól mu na wyrażanie nie tylko

negatywnych, ale i pozytywnych uczuć wobec tego, co się stało;

dzieci wykorzystywane seksualnie często obwiniają się za odczuwanie

przyjemności - powiedz im, że są takie obszary ciała, których dotykanie jest

przyjemne, nawet jeśli przeżyły przyjemność nie powinny się za to obwiniać;

zapewnić, ze to nie jest jego wina – powiedz dziecku, że za to, co się wydarzyło

jest odpowiedzialny wyłącznie sprawca;

przywrócić wiarę w dorosłych - poinformować, że nie jest samo, jest wiele osób

i instytucji pomagających dzieciom krzywdzonym. Postaraj się skierować dziecko

pod opiekę placówki, która otoczy je kompleksową pomocą;

powiedzieć, że jest wiele dzieci w takiej sytuacji - jest to istotna wiadomość, że nie

tylko je spotkało coś przykrego, nie jest odosobniony w swoich cierpieniach;

poinformować, że ma prawo się bronić, może powiedzieć „nie”, może kopać,

gryźć, krzyczeć, prosić o pomoc innych ludzi;

dowartościować - dobrze, że zadzwoniło, poprosiło o pomoc, poprzez takie

działanie ma szansę zmienić swoją sytuację, ma szansę żyć normalnie;

być cierpliwym - relacja spontaniczna u dziecka często rozwija się powoli

i z oporami, nie należy więc przerywać i okazywać zniecierpliwienia;

pomóc przełamać wstyd. Jeżeli krzywdzenie związane było ze sferą intymności,

dziecko wstydzi rozmawiać się o zdarzeniu, trudno mu opisać słowami to, co się

stało.

W wielu komendach i komisariatach powstają telefony zaufania dla dzieci.

Dzwoniące tam osoby to przede wszystkim dzieci bite i wykorzystywane seksualnie.

Dzieci zwracają się o pomoc bardzo rzadko. Wynika to z ich pojmowania świata.

Czują się one odpowiedzialne za to, co wokół nich się dzieje. Dorośli stosujący

przemoc wobec dzieci potęgują to uczucie, obwiniając je za zaistniałą sytuację.

Szantażują swoje ofiary, zagrażają, że jeśli nie dochowają tajemnicy, to spotka je i ich

najbliższych coś bardzo złego. Najczęściej otoczenie bardzo długo nie zauważa

adnych niepokojących sygnałów, nie reaguje. Wtedy dziecko poddaje się, myśli, że

tak ma być skoro dorośli nie reagują. Po pomoc zwracają się rzadko i bardzo późno,

gdy krzywdzenie ma już swoją długą historię. W tym stadium w związku z utratą

nadziei na odmianę swojego losu, podejmuje często próby samobójcze.

7.3. Osoby będące pod wpływem środków odurzających

W mechanizmie wrażeń duży wpływ mają różne czynniki działające na cały

organizm człowieka. Do czynników tych należą także narkotyki, których część

w decydującym zakresie przekształca treść wrażeń np. haszysz czy marihuana, kofeina

czy alkohol. Kofeina nawet w niewielkich dawkach (0,1g) zwiększa wrażliwość

o około 1/3. Alkohol natomiast zmniejsza wrażliwość przy wrażeniach węchu, dotyku

i temperatury.

Kontakt z osobami będącymi pod wpływem środków odurzających:

zadbać o pomoc lekarską,

ograniczyć przekazywanie informacji do minimum,

mówić wolno powtarzając informacje, potwierdzać zrozumienie,

sprawdzać wiarygodność przekazanych informacji,

zachować ostrożność (zwidy, omamy),

zachować spokój, nie wzbudzać agresji,

nie obwiniać, że pił alkohol.

7.4. Osoby chore psychicznie

Jednym z objawów zaburzeń osobowości jest mitomania, (o której wspomniano

w jednym z rozdziałów), czyli opowieści na swój temat nierealnych historii lub

pseudologii fantastycznej, która jest połączeniem fantazjowania „dla siebie”

z fantazjowaniem „dla innych”. Posiada ona charakter mechanizmu, gdzie z jednej

strony osoba broni się w ten sposób, podnosząc swoją wartość w oczach innych,

a z drugiej strony usilnie stara się manipulować innymi osobami dla osiągnięcia

korzyści dla siebie (pochwały, uznanie, akceptacja, poczucie dumy).

Kontakt z osobami chorymi psychicznie:

wierzymy w to, co mówi, nie zaprzeczamy,

nie lekceważymy, nie ironizujemy,

każdą informację sprawdzamy i weryfikujemy,

nie udzielamy „głupich” rad dla żartów-co będzie, gdy osoba potraktuje je

poważnie i zastosuje się do nich?

okazujemy zainteresowanie, zrozumienie,

wzbudzamy zaufanie,

traktujemy jak każdą inną ofiarę,

wykazujemy empatię,

spokojnie wysłuchujemy, dajemy możliwość wygadania się,

wykazujemy cierpliwość,

zapewniamy bezpieczeństwo.

BIBLIOGRAFIA

Lubelski M. J., Stanik J. M., Tyszkiewicz L., Wybrane zagadnienia psychologii

dla prawników, Warszawa 1986.

Stanik J. M., Majchrzyk Z., (red.), Psychologiczne i psychiatryczne

opiniodawstwo sądowe w ramach nowych uregulowań prawnych, Katowice

2001.

Bilikiewicz A., Strzyżewski W. (red), Psychiatria, Państwowy Zakład

Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 1992.

Materska M.,Tyszka T. (red), Psychologia i poznanie, PWN Warszawa 1997.

Memon A., Vrij A., Bull R., Prawo i psychologia. Wiarygodność zeznań

i materiału dowodowego. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne 2003.

Zimbardo P., Ruch F., Psychologia i życie. PWN 1994.

Kołakowska W., Lach B., Psychologiczne determinanty zeznań świadków

i osób składających wyjaśnienia, wyd II, Szczytno 1999.

Przetacznik-Gierowska G., Makiełło-Jarża M., Podstawy psychologii ogólnej,

Warszawa 1989.

Aronson E., Wilson T. D., Akert R. M., Psychologia społeczna, Poznań 1997.

10.

Bryant P. E., Colman A. M., Psychologia rozwojowa, wyd. Zysk i S-ka 1997.

11.

Witkowski T., Psychologia kłamstwa, wyd. UNUS 2002.

12.

Hołyst B., Psychologiczne i społeczne determinanty zeznań świadków, PWN

Warszawa 1989.

13.

Baumgarten F., Kłamstwo dzieci i młodzieży, PWN Warszawa 1989.

14.

Pionkowski I., Zarys ogólnej psychopatologii zeznań, Palestra 1965.