Główne doktryny polityczne

Główne doktryny polityczne

Wstęp

1. Teoria, doktryna i praktyka polityczno-społeczna

2. Doktryna konserwatywna

3. Doktryna liberalna

4. Doktryna socjalistyczna

5. Doktryna chrześcijańskiej demokracji

Słownik

Bibliografia

Wstęp

Doktryna polityczna jest wyrazem teoretyczno-ideologicznego ujęcia określonego

modelu stosunków polityczno-społecznych. Związana jest uwarunkowaniami

historycznymi oraz rozwojem myśli politycznej. Wpływa bezpośrednio i pośrednio na

formy organizacji życia polityczno-społecznego.

1. Teoria, doktryna i praktyka polityczno-społeczna

Od czasów antycznych występuje świadoma refleksja człowieka nad otaczającą go

rzeczywistością społeczną. Refleksja ta jest źródłem ujęć teoretycznych, których

zadaniem jest budowa koherentnej koncepcji życia społecznego i wykazanie

prawidłowości leżących u jego podstaw. Stąd też już w antycznej myśli spotykamy

teorie polityczne, które starają się budować modele formalne istniejącej

1

Główne doktryny polityczne

rzeczywistości politycznej. Można tu przykładowo wskazać wybitnych myślicieli

antycznych — Platona i Arystotelesa lub przedstawicieli szkoły stoickiej, których

oddziaływanie trwa do dzisiaj. Antyczne doktryny polityczne zawierają cały szereg

pojęć oraz twierdzeń odnoszących się do poszczególnych sfer życia społecznego,

które leżą u podstaw późniejszych ujęć. Stąd też znajomość myśli antycznej ma

kluczowe znaczenie dla rozumienia i klasyfikacji powstałych w dalszym rozwoju

historycznym teorii politycznych.

Dotyczy to zarówno myśli chrześcijańskiej, która pojawiła się w okresie późnego

antyku i która wpłynęła na rozwój filozofii politycznej średniowiecza, jak i koncepcji

nowożytnych, rozwijających się aż do czasów współczesnych.

Jaka zachodzi podstawowa różnica między teorią a doktryną polityczną? Pierwsza z

nich odnosi się do ogólnych założeń o charakterze filozoficzno-społecznym, a także

do koncepcji ogólnych formułowanych na gruncie nauk społecznych (socjologii,

psychologii społecznej, politologii) mających na celu wyjaśnienie podstawowych

prawidłowości związanych z procesami polityczno-społecznymi. Cel ten można także

określić jako poznawczy (kognitywny). Teoria ma określone założenia

metodologiczne, które zawierają postulat niesprzeczności. Powinna ona spełniać

warunki poprawności metodologicznej, a jej podstawowe twierdzenia powinny być

prawdziwe (w tym przypadku dotyczące rzeczywistości społecznej). Założenia

badawcze teorii mogą wspierać się na przesłankach odwołujących się do założeń

apriorycznych (wtedy jest to czysta teoria, jej sądy wyprowadzane są z założeń

ogólnych) albo na podstawach empirycznych (które odwołują się do sprawdzalnych

danych).

Teoria polityki, którą należy traktować jako dziedzinę wiedzy o polityce (politologię),

wyjaśnia różne aspekty podstawowych zagadnień politycznych. Jej zakres badawczy

obejmuje:

 wyjaśnianie procesów polityczno-społecznych,
 integrowanie wiedzy politologicznej wywodzącej się z różnych dyscyplin

badawczych mających związek z politologią,

2

Główne doktryny polityczne

 wypracowywanie podstaw metodologicznych, ważnych z punktu widzenia badań

porównawczych (komparatystycznych).

Doktryna polityczna pełni bardziej pragmatyczne funkcje, a więc odnosi się do sfery

praktyki politycznej. Z jednej strony opiera się ona na sądach ogólnych, znajdujących

swe zakorzenienie w sferze teorii, z drugiej zaś nawiązuje do konkretnych faktów

polityczno-społecznych. O ile teoria nie ocenia rzeczywistości polityczno-społecznej,

o tyle doktryna posługuje się sadami wartościującymi. Oznacza to, że ocenia ona np.

dany stan stosunków polityczno-społecznych i że zawiera także sądy o charakterze

postulatywnym, czyli takie, które opisują daną rzeczywistość i jednocześnie

wysuwają konkretne propozycje (zazwyczaj: co należy czynić, aby daną

rzeczywistość zmienić czy też utrzymać). W wąskim znaczeniu doktryna polityczna

może oznaczać propozycję konkretnego działania, którego celem jest rozwiązanie

zaistniałej sytuacji (np. doktryna Trumana). Doktryna polityczna może również

odnosić się do działań długofalowych, zawiera wtedy opis rzeczywistości polityczno-

społecznej i postulaty dotyczące zasad postępowania.

Teorię łączy z doktryną bliski związek. Doktryna czerpie najczęściej z założeń

teoretycznych, które stara się wykorzystać dla celów pragmatycznych. Teoria nie ma

możliwości wypracowywania sądów postulatywnych, natomiast doktryna

wykorzystuje te założenia właśnie w celu uczynienia z nich narzędzia praktycznego

działania.

Relacje te można przedstawić schematycznie:

Teoria–Doktryna–Praktyka.

Specyficzną formą teorii społecznej jest utopia. Słowo to pochodzi z języka

greckiego, gdzie znaczy ‘miejsce, którego nie ma’ (topos — ‘miejsce’, ou, ouk —

‘nie’). Pojecie to zostało jednak użyte w znaczeniu symbolicznym w odniesieniu do

rzeczywistości polityczno-społecznej dopiero w XVI wieku przez myśliciela

angielskiego Tomasza Morusa, który nazwał tak swe dzieło. Utopia zawiera opis

nieistniejącej w rzeczywistości wyspy, której mieszkańcy żyją w warunkach

społecznego ładu i harmonii. Świat przedstawiony w Utopii stał się wzorem idealnych

społeczeństw, konstruowanych przez innych myślicieli. W literaturze politycznej

3

Główne doktryny polityczne

zaczął pojawiać się cały szereg koncepcji, które z czasem nazwano utopijnymi.

Koncepcje utopijne nie mają ścisłego związku z realnymi procesami polityczno-

społecznymi, a są jedynie konstrukcjami intelektualnymi.

Myśl utopijna odgrywała istotną rolą w krytyce ówczesnej rzeczywistości polityczno-

społecznej. Inspirowała niewątpliwie do refleksji nad zastaną rzeczywistością, a

także zgłaszała postulat przeprowadzenia niezbędnych reform w sferze życia

polityczno-społecznego. Z drugiej jednak strony utopie polityczno-społeczne

pobudzały do działań o charakterze rewolucyjnym, w imię konieczności

wprowadzenia nowego ładu społecznego, wnosząc tym samym element

destrukcyjny.

Cechą charakterystyczną utopii polityczno-społecznej jest sięganie do mitologii oraz

wykorzystywanie wyobrażeń o charakterze religijnym, odwołujących się do wizji

idealnego stanu społeczności ludzkiej. Tym samym utopie w dużym stopniu

wspierały się na elementach irracjonalnych, które jednak znajdowały szeroki

oddźwięk społeczny, zwłaszcza wśród warstw żyjących w ciężkich warunkach i w

poczuciu niesprawiedliwości. Próby realizacji w praktyce koncepcji utopijnych

przynosiły negatywne skutki, z których na plan pierwszy wysuwało się stosowanie

przemocy i terroru dla urzeczywistnienia niedających się zrealizować koncepcji

polityczno-społecznych. Także część ruchów o charakterze terrorystycznym

odwołuje się do koncepcji utopijnych.

Związki, jakie zachodzą między teoria a praktyką polityczno-społeczną, są istotne dla

prawidłowego funkcjonowania systemu politycznego. Teoria powinna w pierwszym

rzędzie służyć wyjaśnianiu istoty procesów polityczno-społecznych, formułować sądy

dotyczące mechanizmów politycznych i funkcjonowania instytucji życia publicznego.

Nie powinna ona natomiast bezpośrednio ingerować w życie polityczne jako takie,

zwłaszcza w przypadku, kiedy rości sobie prawo do głoszenia jedynej i koniecznej do

realizowania „prawdy”. Praktyka polityczna ze swej strony może korzystać z danych,

jakie dostarcza teoria, ale nie może czynić tego bezkrytycznie. Musi więc być

zachowana odpowiednia proporcja w relacjach między tymi sferami. Funkcję

równoważącą może spełniać doktryna polityczna.

4

Główne doktryny polityczne

2. Doktryna konserwatywna

Doktryna konserwatywna opiera się na przesłankach akceptujących zasadę, że

istniejący porządek polityczno-społeczny jest właściwy i nie należy dążyć do jego

zmiany. Konserwatyzm odwołuje się do tradycji i zwyczaju jako najpewniejszych

instrumentów służących równowadze systemu politycznego. Termin konserwatyzm

wywodzi się od z łacińskiego conservare, co oznacza ‘zachowywanie, utrwalanie,

przechowywanie’. Stąd też można rozumieć idee konserwatywne jako te, które

zakładają konieczność zachowywania status quo bez potrzeby proponowania zmian.

Myśl konserwatywna ma tradycje sięgające czasów antycznych. We współczesnych

krajach europejskich występuje ona w różnych odmianach. W centrum

zainteresowania doktryny konserwatywnej znajdują się takie podstawowe instytucje

życia społecznego, jak religia, rodzina i społeczeństwo traktowane najczęściej w

kategoriach organicystycznych. Religia jest pojmowana jako system normatywny,

który sprzyja zachowaniu spoistości społecznej oraz utrwalaniu zasad moralnych.

Zaś rodzina, w myśl założeń konserwatywnych, jest podstawową komórką

społeczną, której istnienie gwarantuje zachowanie więzi międzyludzkich i ładu

społecznego. Wreszcie społeczeństwo uznawane jest jako organizm, którego

poszczególne „narządy” współtworzą jedność. Analogia między społeczeństwem a

organizmem była często używana dla wyjaśniania procesów społecznych i stała się

podstawą stanowiska zwanego organicyzmem.

Na gruncie koncepcji konserwatywnych można spotkać poglądy, które

charakteryzują się nadawaniem priorytetu pojęciu narodu. W myśl tak pojmowanej

koncepcji naród jest główną ostoją tradycji, ciągłości kulturalnej, a także systemu

wartości, w którym główny nacisk położony jest na zasadę tożsamości. Naród bywa

w takim ujęciu utożsamiany z państwem, które stoi na straży podstawowych

wartości, świadczących o niezbywalnych prawach narodu i jego misji dziejowej.

5

Główne doktryny polityczne

Przypisywano zatem narodowi specjalne posłannictwo, które ma on wypełniać w

historii.

Na gruncie idei konserwatywnych państwo uważane jest zazwyczaj za wartość

nadrzędną, którą należy szczególnie chronić. Z takim pojmowaniem istoty państwa

wiąże się w naturalny sposób podejście antyindywidualistyczne, zakładające prymat

zbiorowości nad jednostką, a także nadrzędną wartość instytucji państwowych.

Ponadto zwraca się szczególną uwagę na wartości moralne, widząc w nich główne

wsparcie dla zachowania ciągłości państwa i jego misji historycznej. Konserwatyzm

przeciwny jest koncepcjom liberalnym, widząc w nich niebezpieczeństwo

indywidualizmu oraz podstawę dla podważania tradycyjnych wartości związanych z

życiem społecznym. Stąd też w konserwatywnych programach politycznych można

spotkać zdecydowaną krytykę indywidualizmu, a także społeczeństwa

obywatelskiego i masowego, które uznawane są za przejaw dekadencji społecznej.

Nowożytny konserwatyzm europejski powstał i rozwijał się w XVIII i XIX wieku w

Anglii, Francji i Niemczech, przyjmując często zróżnicowane postaci. W XX wieku

pojawiła się jego nowa forma zwana neokonserwatyzmem. Jego główne przesłanki

ideowe pozostają zbliżone do wcześniejszych wzorców, które są dostosowywane do

współczesnych realiów.

Amerykański neokonserwatyzm nawiązuje do klasycznego ujęcia, uznając prawo

własności za podstawową wartość w stosunkach społecznych, jednocześnie

wskazując na potrzebę ograniczonej interwencji państwa w sferę życia

gospodarczego. Neokonserwatywne programy polityczne odwołują się do tradycji,

wyrażającej się w ciągłości historycznie uznanych wartości, będących podstawą dla

integralności społeczeństwa.

Cechą charakterystyczną konserwatywnego sposobu myślenia jest uznanie

istniejących realiów polityczno-społecznych i przeciwstawianie się programom

politycznym dążącym do dokonania głębszych przeobrażeń społecznych.

Konserwatyści występują więc przeciwko koncepcjom liberalnym i rewolucyjnym,

widząc w nich zagrożenie dla istniejącego porządku społecznego. We współczesnym

6

Główne doktryny polityczne

świecie idee konserwatyzmu głoszone są w poszczególnych krajach, a programy

konserwatywne leżą u podstaw działania partii politycznych o charakterze

konserwatywnym.

Do najwybitniejszych przedstawicieli współczesnego konserwatyzmu można zaliczyć

m.in., brytyjskiego myśliciela Edmunda Burke’a, Francuza Josepha de Maistre,

Niemca Lorenza von Steina. Współczesny neokonserwatyzm amerykański

reprezentują tacy teoretycy, jak D. P. Moynihan, D. Bell, S. Huntington. Wśród XIX-

wiecznych polityków za przedstawicieli konserwatyzmu uznaje się m.in. Benjamina

Disreali (1804–1881) z Wielkiej Brytanii oraz Ottona von Bismarcka (1815–1898). Z

konserwatystów dwudziestowiecznych można wymienić przedstawicielkę Partii

Konserwatywnej Magaret Thatcher, która przez lat 11 pełniła funkcję premiera

Wielkiej Brytanii, a także prezydenta Stanów Zjednoczonych Ronalda Reagana.

Do grona polskich przedstawicieli myśli konserwatywnej i polityków

konserwatywnych można zaliczyć księcia Adama Czartoryskiego (1770–1861),

margrabiego Aleksandra Wielopolskiego (1803–1877), w okresie późniejszym

krakowską grupę polityczną tzw. stańczyków, a wśród nich Władysława Jaworskiego

(1865–1930) i Zdzisława Tarnowskiego.

3. Doktryna liberalna

Doktryna liberalna jest związana z dwoma podstawowymi kategoriami jednostką i

wolnością. U podstaw filozofii znalazł się problem jednostki ludzkiej jako wolnego —

w sferze myślenia i działania — podmiotu. Koncepcja ta znalazła również

odzwierciedlenie w filozofii politycznej, dając tym samym początek kształtowaniu się

nowożytnego liberalizmu. Dla myśli liberalnej najwyższą wartością jest autonomiczny

podmiot. Jego autonomia jest wynikiem uznania człowieka za wolne indywiduum,

czyli jednostkę samodzielnie myślącą i kierującą się w działaniu zasadami

racjonalnymi. Indywidualizm jest więc podstawą myśli liberalnej.

7

Główne doktryny polityczne

Dla myśli liberalnej wolność jest podstawową kategorią, która nie jest jednak

traktowana w sposób nieograniczony. Wielość wolnych podmiotów (ludzi) wchodzi ze

sobą nieustannie w cały szereg relacji. Właśnie to drugi człowiek jest tym, który

stwarza naturalne granice indywidualnej wolności. Tak pojmowana wolność nie może

być utożsamiana z samowolą, a więc tego typu działaniem, które narusza swobodę

drugiego człowieka. Wolność — zgodnie z założeniami koncepcji liberalnej —

posiada zatem naturalne ograniczenia, które musza być przestrzegane w celu

zachowania ładu społecznego.

Na tym tle pojawia się kolejna kategoria związana z doktryną liberalna, czyli

równość. Jak pogodzić postulat ludzkiej wolności z postulatem równości? Liberalizm

nie traktuje kwestii równości w sposób mechaniczny, a więc odrzuca koncepcję

wprowadzenia bezwzględnej równości między ludźmi. Uważa tego typu ideę za

pozbawioną racjonalnych podstaw. Równość może być rozumiana tylko jako

stworzenie jednostkom odpowiednich szans dla realizacji ich celów życiowych. Rodzi

to naturalne warunki dla konkurencji, zdrowej rywalizacji między ludźmi, a tym

samym sprzyja rozwojowi i postępowi społecznemu. Mechaniczne wprowadzanie

zasad równości hamuje inicjatywę ludzi, prowadzi do atrofii społecznej i do

stosowania przemocy w kierowaniu społeczeństwem. Podstawowym regulatorem

zasad równości, a w konsekwencji sprawiedliwości społecznej, powinno być prawo,

które, opierając się na zasadzie równości, stwarza optymalne warunki dla wolnego

rozwoju społeczeństwa.

Koncepcje liberalne opowiadają się za potrzebą uznania wolności działania

człowieka na płaszczyźnie ekonomicznej, ponieważ — ich zdaniem — stwarza to

optymalne warunki dla rozwoju i efektywności sfery gospodarczej. W działaniu

gospodarczym jednostka może zmierzyć się ze swoimi możliwościami i w warunkach

konkurencji osiągać sukcesy albo też ponieść porażkę. Dla liberałów nie istnieją

warunki, w których człowiek mógłby działać w poczuciu pełnego bezpieczeństwa.

Myśl liberalna traktuje ryzyko jako pierwiastek na trwałe wpisany w życie ludzkie. Bez

ryzyka nie udałoby się jednak osiągnąć sukcesu osobistego, a także społecznego.

Stąd też liberalizm opowiada się zdecydowanie za wolnym rynkiem jako

8

Główne doktryny polityczne

instrumentem, który najlepiej służy przedsiębiorczości i zdolności pomnażania dóbr

społecznych. W swych skrajnych postaciach liberalizm jest przeciwny jakiemukolwiek

interwencjonizmowi państwa w sferę życia gospodarczego.

W myśl założeń filozofii liberalnej państwo jest niezbędną instytucją życia

społecznego. Dlatego też liberałowie akceptują istnienie państwa, uznając za jego

podstawową cechę konieczność przestrzegania zasad prawnych. Z drugiej jednak

strony uważają, że rola państwa powinna być w dużym stopniu ograniczona, aby nie

doszło do naruszenia podstawowych swobód obywatelskich i zbytniej ingerencji w

sferę gospodarki. „Im mniej państwa w gospodarce tym lepiej” głosi podstawowa

maksyma liberałów. Tak rozumiana funkcja państwa sprowadza go w zasadzie do

roli drugorzędnej. Państwo powinno być dodatkiem, uzupełnieniem życia

społecznego, a nie odwrotnie.

Władza w państwie powinna znajdować się pod społeczną kontrolą, co pozwoli

uniknąć naruszania podstawowych praw obywatelskich oraz narzucania

społeczeństwu niezgodnych z jego wolą rozwiązań. Najlepszym sposobem

kontrolowania władzy, do którego nawiązuje często doktryna liberalna, jest

oświeceniowa zasada trójpodziału władzy (na ustawodawczą, wykonawczą i

sądowniczą). Tego typu podział — w opinii liberałów — gwarantuje zachowanie

odpowiedniej równowagi w życiu społecznym i zabezpiecza przed nadużyciami

władzy.

Państwo powinno natomiast stać na straży porządku społecznego zwłaszcza w

zakresie przestrzegania prawa własności prywatnej. Dla liberałów zasada ta

gwarantuje prawidłowy rozwój społeczny i chroni w najlepszy sposób przed

tendencjami egalitarystycznymi, które — wspierane przez władzę — mogą przynieść

jedynie szkody społeczne. Prawo własności związane jest bezpośrednio z zasadą

wolności jednostki.

Liberalizm przywiązuje duże znaczenie do postępu, który znajduje swe uzasadnienie

w racjonalności jednostki ludzkiej. To właśnie podejście racjonalne pozwala na

świadome planowanie i rozwiązywanie problemów społecznych — poprzez

9

Główne doktryny polityczne

stwarzanie warunków dla lepszego świata, który powinien być zorganizowany

zgodnie z zasadami wolności i twórczej działalności człowieka w poszczególnych

dziedzinach życia społecznego. Poglądy liberałów są często obiektem krytyki ze

strony konserwatystów, którzy nie są przekonani co do słuszności sądów o

racjonalnych przesłankach ludzkiego myślenia i działania oraz wątpią w możliwość

realizacji w praktyce idei postępu. Z kolei socjaliści uważają, że koncepcje liberalne

nie są w stanie stworzyć warunków dla zagwarantowania w rzeczywistości idei

sprawiedliwości społecznej.

Mimo to idee liberalne pozostają nadal żywe, a w XX w. powstał i rozwinął się

kierunek zwany neoliberyzmem, który stara się nadać klasycznym ideom liberalnym

nowy kształt, adekwatny do współczesnej sytuacji politycznej i gospodarczej świata.

Liberalizm powstał i rozwinął się jako filozofia polityczna w XVII i XVIII w Europie. Do

głównych reprezentantów tego kierunku należeli: angielski filozof John Locke

(1632–1704), a także znany ze swych poglądów ekonomicznych Adam Smith

(1723–1790). W XIX w. najbardziej znanym reprezentantem brytyjskiej myśli

liberalnej był John Stuart Mill (1806–1873). W myśli francuskiej poglądy liberalne

reprezentowali: Monteskiusz (Charles de Montesqieu, 1689–1755), Alixis de

Tocqueville (1805–1859), Beniamin Constant (1767–1830). Mysliciele ci

reprezentowali klasyczne formy liberalizmu.

W XX w. pojawił się cały szereg reprezentantów myśli liberalnej, którzy nawiązywali

do wcześniejszych jej form, ale starali się ją dostosować do współczesnych im

warunków. Do najbardziej znanych i wpływowych postaci współczesnego liberalizmu

można zaliczyć takich teoretyków, jak Karl Popper (1902–1994) i Friedrich von

Hayek (1899–1992).

Również w Polsce myśl liberalna znalazła swych przedstawicieli, którzy starali się ją

propagować na gruncie filozofii politycznej. Do najbardziej znanych reprezentantów

tego nurtu w XX-wiecznej myśli politycznej można zaliczyć Adama

Krzyżanowskiego (1873–1963) i Adama Heydla (1893-1941).

10

Główne doktryny polityczne

4. Doktryna socjalistyczna

Doktryna socjalistyczna, w przeciwieństwie do doktryny liberalnej, uznaje prymat

pierwiastka społecznego nad jednostkowym. Wszystko co podmiotowe, indywidualne

pochodzi od tego, co jest zakorzenione w sferze zbiorowej. Zbiorowość kształtuje

jednostkę, a nie odwrotnie. Stąd też w koncepcjach nawiązujących do założeń

socjalistycznych panuje przekonanie, że jedynie skutecznym sposobem

zapobiegania wszelkim patologiom życia jednostkowego jest odpowiedni program

resocjalizacji, polegający na przywróceniu jednostki do życia w zbiorowości. Dlatego

też w poszczególnych odmianach myśli socjalistycznej można znaleźć przekonanie o

traktowaniu tego, co społeczne jako dobra najwyższego, które należy chronić i o

które trzeba zabiegać. Myśl socjalistyczna powoduje relatywizację znaczenia

pierwiastka jednostkowego i przesuwa go na plan dalszy, co w niektórych

przypadkach może prowadzić do poważnych nadużyć polegających na

podporządkowaniu losu jednostki wymogom życia zbiorowego, a w konsekwencji do

stosowania przymusu w imię urzeczywistniania potrzeb zbiorowych.

O ile dla liberałów na plan pierwszy wysuwa się ideał wolności, o tyle dla socjalistów

pierwszoplanowym okazuje się być ideał równości. Dla socjalistów wolność —

zwłaszcza jednostki — pozostaje wtórna w stosunku do równości, która ma zapewnić

odpowiednie podłoże dla harmonijnego rozwoju społecznego. Nie może być

wolności, jeśli występują nierówności społeczne, twierdzą socjaliści. Dlatego też

podstawową wartością społeczną dla socjalistów jest egalitaryzm, który jest

niezbędnym warunkiem dla funkcjonowania społeczeństwa opartego na zasadach

sprawiedliwości społecznej.

Organizacja polityczna społeczeństwa w doktrynie socjalistycznej musi opierać się

na przekonaniu, że można stworzyć odpowiednie warunki dla zaspakajania

podstawowych potrzeb społecznych, przy jednoczesnym niwelowaniu nierówności

społecznej. Stosunek do państwa pozostawał zróżnicowany w zależności od danej

koncepcji socjalistycznej. W swojej umiarkowanej, ewolucyjnej wersji socjaliści

11

Główne doktryny polityczne

uważali, że państwo może pełnić funkcje kontrolne nad właściwą alokacją dóbr

materialnych i stwarzać optymalne warunki dla zabezpieczania podstawowych

potrzeb społecznych. Tym samym państwo może być potrzebne do prowadzenia

odpowiedniej polityki społecznej, a także do dokonywania podstawowych zmian w

istniejącym porządku polityczno-społecznym (reformizm). Stopniowe reformy mają

ten porządek przekształcać w określonym przez socjalistów kierunku. Ten typ

doktryny przybrał nazwę socjaldemokratyzmu. Jego istota sprowadza się do

postulatu zachowania istniejącego porządku demokratycznego i do stopniowego

dokonywania jego przekształceń — bez uciekania się do stosowania siły.

Odmienne stanowisko reprezentował kierunek o nastawieniu rewolucyjnym, zwany

także socjalizmem rewolucyjnym lub marksizmem rewolucyjnym (od nazwiska

jego założyciela — Karola Marksa). W kierunku tym zakładano, że państwo jest

aparatem przemocy i ucisku, skutkiem istniejących podziałów klasowych w

społeczeństwie. Stąd też jedyną możliwością dokonania radykalnych zmian jest

rewolucja, która doprowadzi do upadku istniejący system polityczny pozostający na

usługach klasy rządzącej (burżuazji). Nowy system polityczny, w którym władzę

przejmie proletariat, otworzy dopiero możliwości zasadniczej przebudowy stosunków

społecznych.

Socjalizm rewolucyjny odrzucał stosowanie opcji reformistycznych, a tym samym

ewolucyjnego rozwiązywania problemów społecznych w warunkach

demokratycznych. Uznawał jedynie rewolucję za właściwy instrument dokonania

należnych przeobrażeń społecznych. Socjalizm rewolucyjny nie był natomiast

jednoznaczny w ocenie dalszego funkcjonowania państwa. Marks sądził, że z

czasem dojdzie do samoistnego zaniku państwa i powstania warunków dla istnienia

społeczeństwa komunistycznego. Zanim to nastąpi, potrzebny będzie jednak okres

przejściowy, który nazywał on okresem państwa dyktatury proletariatu.

Temu poglądowi przeciwstawiali się reprezentanci kierunku zwanego anarchizmem.

Zakładał on, że podstawowym celem rewolucji powinno być zniesienie państwa i

stworzenie bezpaństwowej formy społeczeństwa, opartej na strukturach

rozbudowanego samorządu. Odłamem tego kierunku był anarchosyndykalizm,

12

Główne doktryny polityczne

który głosił potrzebę zastąpienia istniejącego systemu politycznego bezpaństwową

organizacją życia społecznego, opartą na więzi organizacji międzyzwiązkowych.

Główną formą walki o urzeczywistnienie tego celu powinien stać się strajk generalny

o zasięgu globalnym, który wymusi zmianę istniejącego systemu politycznego i

otworzy drogę do realizacji w praktyce idei anarchosyndykalistycznej.

Z doktryny socjalistycznej z czasem wyłonił się jeszcze jeden kierunek, zwany

komunizmem, który wspierał się na idei rewolucji polityczno-społecznej i którego

głównym celem stało się obalenie kapitalistycznego systemu politycznego w świecie.

Mimo że komunizm zakładał bezpaństwową formę ustrojową, w praktyce realizacja

tej idei (w Rosji) doprowadziła do stworzenia systemu totalitarnego, który opierał się

na stosowaniu przemocy i terroru. Ponadto stworzenie międzynarodowej organizacji

komunistycznej (Kominformu) miało doprowadzić do rewolucji w poszczególnych

krajach świata i do ostatecznego zwycięstwa komunizmu w skali globalnej. Idea

rewolucji nie znalazła jednak należytego odzewu i plan stworzenia światowego

społeczeństwa komunistycznego nie doczekał się realizacji. Głównym orędownikiem

i koordynatorem idei komunistycznych w świecie była Rosja Radziecka, a następnie

ZSRR. Przez sieć komunistycznych partii rozsianych w całym świecie starała się ona

sterować ruchem komunistycznym i doprowadzić do urzeczywistnienia koncepcji

rewolucji. Po upadku ZSRR na początku lat dziewięćdziesiątych XX w. ruch

komunistyczny załamał się, a idee komunistyczne straciły swą siłę oddziaływania

społecznego.

Początki myśli socjalistycznej sięgają przełomu XVIII i XIX wieków. Do pierwszych

przedstawicieli tego kierunku zalicza się socjalistów utopijnych, którzy chcieli

przebudować istniejący porządek społeczny w oparciu o zasady sprawiedliwości. Do

przedstawicieli tego nurtu należy zaliczyć Francuzów: Henri Saint Simona (1760–

1825), Charlesa Fouriera (1772–1837)

oraz Anglika Roberta Owena (1771–1858).

Koncepcje socjalizmu naukowego sformułowali Karl Marks (1818–1883) i

Fryderyk Engels (1820–1895). Oprócz działalności teoretycznej prowadzili także

działalność organizacyjną, powołując w 1863 r. Międzynarodówkę Socjalistyczną,

której zadaniem miała być koordynacja ruchu robotniczego w Europie. Dalszy rozwój

13

Główne doktryny polityczne

idei Marksa w duchu bolszewickim (rewolucyjnym) przeprowadził Włodzimierz

Uljanow-Lenin (1870–1924), co dało początek ruchowi komunistycznemu.

Za twórcę koncepcji socjaldemokratycznych uważa się Eduarda Bernsteina (1850–

1932), który odstąpił od rewolucyjnej wykładni marksowskiej na rzecz koncepcji

ewolucyjnych i reformistycznych. W 1951 r. we Frankfurcie nad Menem powołano do

życia nową Międzynarodówkę Socjalistyczną, opierającą się na idei

socjaldemokratyzmu. Do powojennych reprezentantów ruchu socjaldemokratycznego

można zaliczyć m.in. takich polityków, jak: Willy Brandt, Bruno Kreisky, Francois

Mitterand, Olof Palme, Harold Wilson.

W polskiej myśli politycznej idee socjalistyczne były również żywe, a do

przedstawicieli nurtu można zaliczyć: Ignacego Daszyńskiego (1866–1936),

Mieczysława Niedziałkowskiego (1893–1940).

5. Doktryna chrześcijańskiej demokracji

Zmiany, jakie dokonały się w sferze polityczno-społecznej w Europie w XIX w.,

wpłynęły również na stanowisko Kościoła katolickiego, który ustosunkował się do

zaistniałej sytuacji, tworząc podstawy nowego podejścia programowego. Za wyraz

zmian dokonujących się na łonie Kościoła uważa się najczęściej encyklikę ogłoszoną

w 1891 r. przez papieża Leona XIII — Rerum Novarum. Zostało w niej zarysowane

nowe podejście opierające się na koncepcji solidaryzmu społecznego. Oznaczało

to odrzucenie koncepcji rewolucyjnych i jednoznaczne wskazanie na potrzebę

ewolucyjnego podejścia do kwestii społecznych.

W centrum społecznej doktryny chrześcijańskiej znajduje się człowiek pojmowany

jako autonomiczna jednostka. W ujęciu tym jednostka jest traktowana przede

wszystkim jako osoba (byt osobowy), która posiada wolną wolę i jest zdolna do

autonomicznego działania. Stąd też człowiek — jako istota zdolna do samodzielnego

14

Główne doktryny polityczne

myślenia i działania — jest wartością najwyższą w wymiarze ziemskim. W społecznej

doktrynie chrześcijańskiej centralne miejsce zajmują także prawa człowieka.

W myśl doktryny społecznej, wyrosłej na gruncie tradycji chrześcijańskiej, nie da się

stworzyć w świecie doczesnym warunków dla idealnych stosunków społecznych, ale

obowiązkiem ludzi jest dążenie do uczynienia ich w miarę harmonijnymi. Temu

celowi ma służyć realizacja koncepcji solidaryzmu społecznego, w myśl której

stosunki społeczne mają opierać się na współpracy ludzi, prowadzącej do

przezwyciężania napięć i konfliktów społecznych, oraz działaniu na rzecz dobra

wspólnego.

Omawiana doktryna przekonuje, że należy respektować prawo do własności

prywatnej. Jej naruszanie prowadzi do powstawania niewłaściwego rozwoju

stosunków społecznych, gdyż wspólna własność na ogół nie jest szanowana w

należyty sposób, co prowadzi do negatywnych zjawisk w życiu zbiorowym, a przede

wszystkim do nadużyć w sprawowaniu władzy. Gospodarka centralnie kierowana jest

nieefektywna i nie przynosi spodziewanych korzyści społecznych. Chrześcijańska

doktryna społeczna jest przeciwna nadmiernemu interwencjonizmowi państwa w

sferę życia gospodarczego, ale nie akceptuje też koncepcji liberalnych. Zatem, w

myśl tej doktryny, państwo ma prawo do ingerowania w sferę życia gospodarczego w

celu zagwarantowania konkretnych potrzeb społecznych, które w warunkach

funkcjonowania zasad wolnorynkowych nie zawsze mogą być w prawidłowy sposób

zabezpieczone.

Również w wymiarze politycznym państwo powinno określać zasady funkcjonowania

podstawowych praw i reguł postępowania. Powinno także zakreślać granice dla

ludzkiej wolności — tak aby nie prowadziła do nadużyć powodujących naruszanie

istniejącego porządku prawnego i moralnego. W sferze politycznej wolność działania

może się realizować na podstawie pluralizmu partyjnego.

Założenia chrześcijańskiej doktryny społecznej znalazły zastosowanie w rozwijającej

się działalności ruchu chrześcijańsko-demokratycznego, który z kolei stał się

podstawą dla tworzenia się partii politycznych w poszczególnych krajach

15

Główne doktryny polityczne

europejskich, a także pozaeuropejskich (głównie w Ameryce Łacińskiej), gdzie religia

katolicka miała silną reprezentację społeczną. Ruch chadecki pozostawał w swych

założeniach świeckim (duchowni katoliccy pozbawieni byli możliwości aktywnego

uczestnictwa w życiu politycznym). Natomiast odwoływał się do społecznej nauki

Kościoła katolickiego, do licznych encyklik papieskich, które poruszały podstawowe

zagadnienia społeczne współczesności.

Po II wojnie światowej ruch chadecki nawoływał do przeprowadzenia reform, które

poprawiłyby sytuację potrzebujących wsparcia kręgów społecznych. Odwoływano się

wówczas do koncepcji partnerstwa socjalnego pojmowanego jako instrument

służący do rozwiązywania podstawowych problemów społecznych w warunkach

gospodarki wolnorynkowej. Głoszono potrzebę uczestnictwa robotników w zyskach

przedsiębiorstwa, a także w zarządzaniu — widząc w tym przejaw podstawowego

prawa jednostki do współdecydowania o formie stosunków społecznych rozumianych

w duchu solidaryzmu społecznego. Zagadnienie pracy ludzkiej i jej miejsca w

kształtowaniu się prawidłowych stosunków społecznych wyraził papież Jan Paweł II

w encyklice Laborem exercens. Podkreślił on znaczenie pracy ludzkiej i jej etos, a

także na potrzebę przestrzegania podstawowych norm sprawiedliwości społecznej.

Istotnym zagadnieniem w społecznej nauce Kościoła była kwestia pokoju

światowego. Papież Jan XXIII dał temu wyraz w encyklice Pacem in terris. Pisał on o

potrzebie wypracowania pokojowych stosunków międzynarodowych, w których

byłyby przestrzegane podstawowe normy gwarantujące swobodny rozwój jednostki.

Jan Paweł II także wielokrotnie nawiązywał w swych oficjalnych wypowiedziach do

konieczności utrzymania pokoju światowego, dzięki któremu możliwe jest

zachowanie normalnych warunków dla rozwoju człowieka. W etyce chrześcijańskiej

akcentuje się nakaz szacunku dla życia i sprzeciwia się stosowaniu przemocy, która

miałaby być środkiem służącym do rozwiązywania problemów jednostki czy

społeczeństw. Stąd też płynie poparcie Kościoła katolickiego dla inicjatyw

międzynarodowych zmierzających do stworzenia warunków dla pokoju światowego.

W okresie po II wojnie światowej to właśnie przedstawiciele partii chadeckich Belgii,

Francji, Niemiec i Włoch wystąpili z propozycją rozpoczęcia procesu jednoczenia

16

Główne doktryny polityczne

Europy, aby zapobiec w przyszłości odrodzeniu się konfliktów zagrażających

pokojowi w Europie i na świecie.

17

Główne doktryny polityczne

Słownik

Doktryna — (z łac. doctrina — ‘nauka’) zbiór poglądów o wysokim stopniu

abstrakcji, wyrażających daną opcję polityczną. Doktryna zawiera szereg

elementów normatywnych, odnoszących się do postulowanego porządku

polityczno-społecznego. Zawiera także założenia pragmatyczne wskazujące

na sposób zdobycia władzy i realizacji określonego programu politycznego.

Doktryna polityczna jest podstawą działania danej partii politycznej.

Partia polityczna — organizacja o charakterze społecznym, deklarująca cele

polityczne, dążąca do uzyskania władzy w wyniku rywalizacji wyborczej (w

państwie demokratycznym). Posiadająca program polityczny, oparty

najczęściej na danej doktrynie politycznej. Partia polityczna zabiega o

pozyskiwanie zwolenników wśród poszczególnych grup społecznych, które

stają się następnie jej zapleczem politycznym. Elity partyjne kierują

działalnością partii, a w przypadku zwycięstwa wyborczego wchodzą w skład

tworzonego przez partię systemu władzy.

Liberalizm — (z łac. liber — ‘wolny’) filozofia i doktryna polityczna odwołująca

się do otwartości, tolerancji wobec postaw i poglądów innych ludzi. W

wymiarze politycznym liberalizm dąży do realizacji w praktyce zasad

wolnościowych, czyli ograniczania roli państwa oraz zagwarantowania

swobodnego działania w sferze społecznej i gospodarczej.

Konserwatyzm — (z łac. conservare — ‘zachowywać’) w znaczeniu ogólnym

oznacza przywiązanie do tradycji, niechęć do dokonywania zmian. W

wymiarze doktrynalnym to pogląd zakładający konieczność zachowania

istniejącego porządku społecznego, umacnianie tradycyjnych wartości

społecznych, przeciwstawianie się poglądom rewolucyjnym oraz

18

Główne doktryny polityczne

reformistycznym. W doktrynie konserwatywnej państwo uważane jest

zazwyczaj za instytucję stojącą na straży porządku i ładu społecznego.

Socjalizm — (z łac. socialis — ‘społeczny’) koncepcja społeczna zakładająca

program uspołeczniania własności, sprawiedliwą dystrybucję dóbr. Główna zasada

socjalistyczna odnosi się do równości społecznej. Jako ruch społeczno-polityczny

opierał się na założeniach rewolucyjnego marksizmu, komunizmu oraz

socjaldemokratyzmu.

Chrześcijańska demokracja — koncepcja polityczno-społeczna opierająca

się na założeniach społecznej nauki Kościoła katolickiego, nawiązująca do

zasady solidaryzmu społecznego. Społeczeństwo ujmowane jest w

kategoriach organicystycznych (jako jedność). Jednostce w myśl zasady

wolności przyznaje się prawo do autonomicznego działania. Zasada

partycypacji opiera się na przekonaniu o stałej potrzebie dialogu społecznego

(między rządzonymi a rządzącymi).

19

Główne doktryny polityczne

20

Bibliografia

Faszyzmy europejskie (1922–1945) w oczach współczesnych historyków,

1979: (red.) J. W. Borejsza Warszawa.

R. D. Felice, 1976: Interpretacja faszyzmu, Warszawa.

M. P. Fogaty, Christian Democracy in Western Europe.

History of Political Philosophy, 1987: (red.) L .Strauss, J. Cropsey, Chicago.

R. Wapiński, 1997: Historia polskiej myśli politycznej — XIX–XX wieku,

Gdańsk.