„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Izabela Kocieniewska

Zastosowanie technik komputerowych do obliczeń
chemicznych 311[02].Z1.02

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1

Recenzenci:

mgr Urszula Ciosek-Rawluk

dr Robert Rochel

Opracowanie redakcyjne:

mgr Jolanta Łagan

Konsultacja:

mgr inż. Gabriela Poloczek

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczn

ą

programu jednostki modułowej 311[02].Z1.02,

„Zastosowanie technik komputerowych do obliczeń chemicznych”, zawartego w modułowym
programie nauczania dla zawodu technik analityk.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2

SPIS TREŚCI

1.

Wprowadzenie

3

2.

Wymagania wstępne

5

3.

Cele kształcenia

6

4.

Materiał nauczania

7

4.1.

Edycja tekstów chemicznych

7

4.1.1.

Materiał nauczania

7

4.1.2. Pytania sprawdzające

17

4.1.3. Ćwiczenia

17

4.1.4. Sprawdzian postępów

22

4.2.

Tworzenie schematów i rysunków technicznych

23

4.2.1. Materiał nauczania

23

4.2.2. Pytania sprawdzające

28

4.2.3. Ćwiczenia

29

4.2.4. Sprawdzian postępów

32

4.3.

Zastosowane arkuszy kalkulacyjnych w analityce i technologii chemicznej

33

4.3.1. Materiał nauczania

33

4.3.2. Pytania sprawdzające

41

4.3.3. Ćwiczenia

42

4.3.4. Sprawdzian postępów

48

5.

Sprawdzian osiągnięć

49

6. Literatura

53

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy dotyczącej zastosowania technik

komputerowych do obliczeń chemicznych. Pomoże Ci wykorzystać edytor teksu do tworzenia
dokumentów chemicznych, jak również stosować arkusze kalkulacyjne w analityce
i technologii chemicznej. Poradnik pomoże Ci zastosować program graficzny do sporządzania
rysunków technicznych, rozwiązań technicznych. Ponadto w sposób przystępny zapozna Cię
z bazami danych stosowanymi do gromadzenia informacji dotyczących analiz, jak również
z możliwościami korzystania z informacji dostępnych w globalnej sieci Internet.

W poradniku zamieszczono:

−

wykaz umiejętności, jakie powinieneś opanować, abyś bez problemów mógł korzystać
z poradnika,

−

wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z podręcznikiem,

−

wiadomości teoretyczne niezbędne do opanowania treści jednostki modułowej,

−

zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś podane treści,

−

propozycje ćwiczeń, które pomogą Ci ukształtować umiejętności praktyczne oraz
zweryfikować wiedzę teoretyczną,

−

sprawdzian postępów, za pomocą którego sam sprawdzisz zakres poznanej wiedzy,

−

test osiągnięć, którego celem jest potwierdzenie opanowania materiału całej jednostki
modułowej,

−

literaturę uzupełniającą.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4

311[02].Z1

Podstawowe czynności

preparatywne oraz pomiary

parametrów procesowych

311[02].Z1.01

Stosowanie zasad bezpiecznej

pracy w laboratorium

311[02].Z1.02

Zastosowanie technik komputerowych do

obliczeń chemicznych

311[02].Z1.03

Zastosowanie technik laboratoryjnych do

sporządzania preparatów chemicznych

311[02].Z1.04

Wykonywanie pomiarów

parametrów procesowych

Schemat układu jednostek modułowych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

interpretować prawa i pojęcia z zakresu analityki i technologii chemicznej,

−

obsługiwać system Windows XP,

−

posługiwać się w stopniu podstawowym edytorem tekstu Word,

−

posługiwać się w stopniu podstawowym arkuszem kalkulacyjnym Excel,

−

korzystać z różnych źródeł informacji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

wybrać i zastosować program komputerowy do realizacji określonych zadań
obliczeniowych,

−

wykorzystać arkusz kalkulacyjny do obliczeń technologicznych,

-

zastosować specjalistyczne programy komputerowe do sporządzania rysunków
technicznych,

-

przygotować proste programy obliczeniowe do celów analitycznych,

-

wykorzystać bazy danych zawierające wyniki analiz,

-

przygotować sprawozdanie z badań analitycznych, opis analizy zawierający tekst,
rysunki, tablice z danymi, wzory chemiczne i matematyczne,

-

wykonać obliczenia analityczne i technologiczne z wykorzystaniem programów
komputerowych,

-

sporządzić i wypełnić karty kontrolne,

-

sporządzić wykresy i diagramy ilustrujące wyniki obliczeń,

-

odczytać i sporządzić rysunki techniczne i schematy technologiczne,

-

dokonać analizy graficznego przedstawienia koncepcji procesowej określonych procesów
technologicznych,

-

przedstawić wyniki analiz w formie schematów blokowych

.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

7

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Edycja tekstów chemicznych

4.1.1. Materiał nauczania

Ogólny opis programu do edycji tekstu

Obecnie dostępne edytory tekstu to inteligentne aplikacje o wszechstronnych

możliwościach. Oprócz podstawowych własności edycyjnych, jak pisanie różnymi
czcionkami, kopiowanie i przenoszenie tekstu w dokumencie, oferują dodatkowe narzędzia
umożliwiające tworzenie tabel, rysunków, wzorów i wykresów. Dostępne funkcje
automatycznego formatowanie dokumentu, sprawdzania poprawności pisowni sprawiają, że
redagowanie tekstu stało się przyjemne i efektywne.

Na rynku jest dostępnych kilka liczących się aplikacji, pracujących pod systemem

operacyjnym Windows XP, najpopularniejszym wśród użytkowników komputerów jest
obecnie program Microsoft Word. Zapoznamy się dokładniej z obsługą tego edytora tekstu na
przykładzie wersji programu Microsoft Word 2003 z pakietu Microsoft Office 2003.

Pracując z nowoczesną aplikacją należy poznać kilka charakterystycznych pojęć:

Dokument – utworzony za pomocą edytora tekstu, który może być wzbogacony grafiką,
tabelami, wykresami, przechowywany w postaci pliku dyskowego z rozszerzeniem *.doc.

Margines – odległość tekstu od górnej, dolnej, prawej i lewej krawędzi strony.

Akapit – podstawowy element w strukturze edytowanego tekstu. Akapity oddziela się przez
wciśnięcie klawisza Enter.

Interlinia – odstęp pomiędzy wierszami tekstu w obrębie danego akapitu.

Wcięcie tekstu – odległość danego akapitu od lewego lub prawego marginesu strony. Bardzo
często stosuje się tzw. wcięcie akapitowe, polegające na wcięciu pierwszego wiersza akapitu.

Nagłówek – obszar w górnej części strony, który zawiera tekst, numer strony, nazwę rozdziału
itp. Informacje zawarte w nagłówku mogą powtarzać się w kolejnych stronach dokumentu.

Stopka – obszar w dolnej części strony zawierający informacje, które mogą się powtarzać
u dołu kolejnych stron w dokumencie.

Czcionka – znak graficzny używany do wyświetlania i drukowania liter, cyfr, znaków
interpunkcyjnych, symboli i innych.

Styl czcionki – określa, czy czcionka jest pogrubiona, podkreślona, pochylona czy napisana
wersalikami.

Krój czcionki – określa kształt i konstrukcję znaku.

Punkt typograficzny – podstawowa jednostka określająca rozmiar czcionki. W zależności od
standardu jako 1 punkt (1pt) przyjmuje się 0,351 mm w standardzie amerykańskim lub 0,375
w standardzie europejskim.

Szablon dokumentu – zawiera definicje ustawień marginesów, akapitów, nagłówka, stopki,
informacje o używanej czcionce, itp. Dokumenty w edytorze tekstu mogą być tworzone
w oparciu o wcześniej przygotowane szablony.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

8

Standardowy sposób uruchamiania programu MS Word polega na wybraniu opcji menu

Start/Wszystkie Programy/MS Word, innym sposobem jest użycie skrótu utworzonego
wcześniej na pulpicie.

Rys. 1. Budowa okna programu MS Word 2003

Pasek tytułu – wyświetla nazwę aktualnie otwartego dokumentu. Nowy dokument ma

domyślna nazwę Dokument1.

Linia podziału –służy do dzielenia tego samego dokumentu na dwie części, dzięki czemu

możemy równocześnie pracować z dwoma różnymi fragmentami tego samego dokumentu.

Menu główne – umożliwia wybór odpowiedniej opcji, a następnie podopcji realizujących

poszczególne polecenia.

Pasek narzędzi do formatowania – umożliwia szybki wybór czcionki, jej rozmiaru, stylu,

a także sposobu wyrównywania tekstu, numerowania, itp.

Pasek narzędzi standardowych – zawiera przyciski służące do wywoływania najczęściej

wykonywanych pleceń Worda.

Suwaki przewijania – służą do przewijania zawartości okna dokumentu w poziomie

i pionie.

Przyciski przełączania widoków dokumentu – umożliwiają przełączanie widoku

dokumentu na: normalny, układ on-line, układ strony, konspekt.

Pasek stanu – wyświetla informacje o aktualnym położeniu punktu wstawiania, stanie

klawiszy funkcyjnych i trybie pracy edytora.

Linijka pozioma – umożliwia ustawianie wcięć, zmianę marginesów, ustawianie

tabulatorów oraz szerokości kolumn w tabelach.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9

Linijka pionowa – pojawia się tylko w widoku: Układ Strony i Podgląd Wydruku

Dokumentu. Umożliwia zmianę wysokości ramek tekstowych, wierszy w tabelach
i marginesów.

Rys. 2. Budowa pasków narzędzi – Standardowy i Formatowanie

Edycja i formatowanie tekstu

Wpisanie tekstu i sprawdzenie go pod kątem poprawności pisowni to jedynie część naszej

pracy z dokumentem. O tym, jak będzie się on prezentował, decydujemy wykonując wiele
czynności. Formatowanie tekstu wpływa na jego estetyczny i czytelny wygląd. Polega ono
między innymi na zmianie kroju i stylu czcionki, rozmieszczeniu poszczególnych akapitów,
ustaleniu wielkości interlinii, wyrównaniu tekstu, ustawieniu marginesów oraz wykonaniu
szeregu dodatkowych operacji. Przed przystąpieniem do formatowania czcionki należy
zaznaczyć odpowiedni blok tekstu, natomiast w przypadku formatowania akapitu wystarczy
umieścić w nim punkt wstawiania (kursor).

Automatyczne wypunktowanie i wyliczanie

Funkcja ta polega na wstawianiu do dokumentu elementów formatu w postaci numerów

listy przy wyliczaniu oraz znaków punktów (kropek, kwadracików itp.) w przypadku
wypunktowywania listy. Program Word 2003 polega szereg opcji, które umożliwiają
automatyczne wypunktowanie i wyliczanie tekstu w edytowanym dokumencie. Są one
dostępne w oknie Punktory i numeracja, wywoływanym za pomocą menu Format/Punktory
i numeracja. Wyliczanie listy jest także możliwe za pomocą przycisków punktowania
i numerowania na pasku narzędziowym.

Tworzenie tabel

Tabele zbudowane są z wierszy i kolumn, które wyznaczają na ich przecięciu pola zwane

komórkami. Komórki mogą zawierać tekst, grafikę lub wzory matematyczne.

Tworzenie tabeli polega na wybraniu opcji menu Tabela\Wstaw\Tabela i wpisaniu

w oknie dialogowym Wstawianie tabeli liczby kolumn i wierszy, z których ma się składać
tworzona tabela.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

10

Rys. 3. Budowa okna Wstawianie tabeli

Innym sposobem tworzenia tabeli jest jej rysowanie, w tym celu należy wyświetlić na

ekranie pasek narzędzi Tabele i krawędzie można tego dokonać przez wybranie z menu
Tabela\Rysuj tabelę. Za pomocą paska narzędzi Tabele i krawędzie można w prosty sposób
tworzyć złożone tabele. Czynność ta jest zbliżona do kreślenia krawędzi za pomocą ołówka.

Rys. 4. Pasek narzędzi Tabele i krawędzie

Tabelę lub jej wybrane wiersze i kolumny możemy w dowolny sposób obramować.

W tym celu należy zaznaczyć odpowiedni obszar tabeli i wybrać z menu opcję
Format\Obramowanie i cieniowanie. Następnie w wyświetlonym oknie dialogowym
Obramowanie i cieniowanie na karcie Krawędzie dokonujemy ustaleń rodzaju linii, jej koloru
i grubości. Na karcie Cieniowanie możemy wybrać kolor tła komórek tabeli.

Rys. 5. Okno dialogowe Obramowanie i cieniowanie

Poruszanie się po tabeli jest bardzo wygodne przy użyciu myszki. Aby ustawić się

w dowolnej komórce w celu jej edycji, wystarczy kliknąć w jej obrębie lewym klawiszem
myszy. Przemieszczenie się w obrębie tabeli jest także możliwe za pomocą klawiatury.
W tabeli podano skróty klawiszowe które ułatwiają poruszanie się w obrębie tabeli.

Tabela 1. Skróty klawiszowe ułatwiające poruszanie się w obrębie tabeli

klawisz

Opis działania

Tab

Przeskok do pierwszej komórki

Shift + Tab

Przeskok do poprzedniej komórki

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

11

Alt + Home

Przeskok do pierwszej komórki w danym wierszu

Alt + End

Przeskok do ostatniej komórki w danym wierszu

Alt + PageUp

Przeskok do pierwszej komórki w danej kolumnie

Alt + PageDown

Przeskok do ostatniej komórki w danej kolumnie

Poniżej w tabeli podano wybrane metody wykonywania podstawowych operacji w tabelach.

Tabela 2. Metody wykonywania podstawowych operacji w tabelach

Co chcesz zrobić?

Sposób wykonania

Zaznaczyć kolumnę

Wstawić kursor w obrębie tej kolumny i wybrać opcję menu
Tabela\Wybierz\Kolumna

Zaznaczyć wiersz

Wstawić kursor w obrębie tej kolumny i wybrać opcję menu
Tabela\Wybierz\Wiersz

Zaznaczyć całą tabelę

Wstawić kursor w obrębie tej kolumny i wybrać opcję menu
Tabela\Wybierz\Tabela

Zmienić rozmiar kolumny

Zaznaczyć tę kolumnę i wybrać opcję menu Tabela\Właściwości tabeli,
a następnie ustawić szerokość kolumny na karcie Kolumna

Zmienić rozmiar wiersza

Zaznaczyć tę kolumnę i wybrać opcję menu Tabela\Właściwości tabeli,
a następnie ustawić szerokość kolumny na karcie Wiersz

Dodać kolumnę do tabeli

Zaznaczyć dowolną kolumnę i wybrać opcję menu Tabela\Wstaw i wybrać
odpowiednio kolumny w lewo lub kolumny do prawej

Dodać wiersz do tabeli

Zaznaczyć dowolny wiersz i wybrać opcję menu Tabela\Wstaw i wybrać
odpowiednio wiersze powyżej lub wiersze poniżej

Usunąć kolumnę

Zaznaczyć tę kolumnę i wybrać opcję menu Tabela\Usuń\Kolumny

Usunąć wiersz

Zaznaczyć tę kolumnę i wybrać opcję menu Tabela\Usuń\Wiersze

Usunąć tabelę

Zaznaczyć całą tabelę i wybrać opcję menu Tabela\Usuń\Tabela

Edycja wzorów matematycznych i chemicznych

W edytorze możliwa jest edycja skomplikowanych wzorów. Oprócz zwykłych

operatorów zawierają one, także nietypowe symbole i znaki. Jest to możliwe dzięki
dodatkowemu programowi o nazwie Microsoft Equation 3.0, który jest instalowany razem
z pakietem Office 2003. Utworzone za jego pomocą równanie wstawiane jest do dokumentu
jako obiekt OLE, który możemy skalować lub otaczać tekstem. Aby uruchomić edytor
równań, umieszczamy kursor w miejscu, w którym ma być umieszczony wzór, po czym
wybieramy opcję menu Wstaw\Obiekt. W wyświetlonym oknie wybieramy - na karcie Utwórz
nowy - z listy pozycję Microsoft Equation.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

12

Rys. 6. Okno dialogowe Obiekt

Kliknięcie w tym oknie OK spowoduje uruchomienie edytora równań Equation. Pokaże się
odpowiedni pasek narzędzi o nazwie Równanie oraz pole edycyjne.

Rys. 7. Pasek narzędziowy Równanie i pole edycyjne

Konstruowanie wzoru odbywa się w polu edycyjnym za pomocą klawiatury oraz

odpowiednich narzędzi ze wspomnianego paska narzędzi. Pasek narzędziowy Równanie jest
rozwijalny.

Rys. 8. Pasek narzędziowy Równanie z rozwiniętą opcją Nawiasy

Po zakończeniu edycji wzoru, aby powrócić do dokumentu klikamy myszką w obszarze

poza polem edycyjnym.

Drukowanie dokumentu

Zanim przystąpimy do drukowania dokumentu, warto sprawdzić, jak utworzony

i sformatowany dokument będzie wyglądał na wydruku. Przełączanie się do tego trybu
odbywa się za pomocą menu Plik\Podgląd wydruku lub za pomocą przycisku podgląd
wydruku na standardowym pasku narzędzi. W tym trybie korzystając z linijki poziomej.

Jeśli jesteśmy pewni, że nasz dokument jest gotowy, to możemy przystąpić do

drukowania. Najprostszym sposobem wydrukowania dokumentu jest kliknięcie przycisku

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13

Drukuj na pasku narzędzi standardowych. Jednak w tym przypadku program automatycznie
prześle na drukarkę wszystkie strony dokumentu. Bardziej elastyczny jest kontrolowany
sposób drukowania, polegający na wybraniu z menu opcji Plik\Drukuj. Po wybraniu tej opcji
wyświetlone zostanie okno Drukowanie na którym możemy dokonywać ustawień
przewidzianych do wydruku: liczbę kopii, ilość stron itp.

Rys. 9. Okno dialogowe Drukowanie

Klikając na przycisk Opcje możemy wybrać szereg ustawień dotyczących drukowania.

Rys. 10. Okno dialogowe Drukowanie opcje

Klikając z kolei na przycisk właściwości możemy dokonać wyboru ustawień dla wybranej
drukarki.

Rys. 11. Okno dialogowe Drukowanie właściwości

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

14

Kliknięcie przycisku OK rozpoczyna przesyłanie danych na drukarkę. Jeżeli system

Windows wykryje błąd drukarki użytkownik zostanie o tym poinformowany za pomocą okna
komunikatu systemowego.

Edycja wzorów chemicznych za pomocą aplikacji ISIS Draw

Edytor tekstu Word nie uwzględnia niestety edycji wzorów kreskowych związków

chemicznych. Wada ta znacznie utrudnia jego wykorzystanie do edycji tekstów chemicznych.
Szczęśliwie się składa, że istnieje przynajmniej kilka profesjonalnych edytorów wzorów
i równań chemicznych, z których ISIS Draw (pracujący w systemie Windows) jest bezpłatnie
rozpowszechniany w Internecie. Program ten wyróżnia się bogactwem możliwości
graficznych, sporą biblioteką wzorów kreskowych i prostym systemem obsługi. Utworzone
schematy i wzory można w łatwy sposób przenosić do edytora tekstu Word za pomocą
pamięci podręcznej.

Instalacja programu ISIS Draw

Po pobraniu programu należy go uruchomić poprzez podwójne kliknięcie w

.

Po automatycznym rozpakowaniu pliku ukaże się powitalne okno instalatora należy wybrać
Next, następnie pojawi się okno z licencją, którą należy przeczytać i zaakceptować.
Dalej pojawi się okno umożliwiające wybór katalogu w którym ma być zainstalowany
program należy wybrać Next, a następnie pojawi się okno, w którym będzie można wybrać
elementy programu, które mają być zainstalowane. Dalej pojawi się zapytanie gdzie ma zostać
dodany skrót do programu. Najwygodniej jest akceptować wszelkie sugestie instalatora
wybierając każdorazowo Next. W rezultacie instalacja powinna zakończyć się pomyślnie.
Pora zobaczyć co program sobą reprezentuje.

Budowa okna programu

Uruchomiony program otwiera okno.

Rys. 12. Okno programu ISIS Draw

Okno programu składa się z białej, początkowo czystej powierzchni, na której stworzymy

rysunek, z poziomego paska menu, na który składają się podmenu: File, Edit, Options,
Objects, Text, Templates, Chemistry, Windows, Help. Poniżej znajduje się również poziomy
pasek z ikonami często używanych szkieletów wzorów cząsteczek.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

15

Rys. 13. Pasek narzędziowy poziomy

Natomiast z lewej strony wzdłuż całego okna programu znajduje się pionowy pasek

narzędzi i elementów struktury i reakcji. Część ikon narzędzi tego paska można rozwinąć do
podmenu, które zawierają więcej narzędzi podobnego typu do wyboru. Ikony narzędzi, które
można rozwinąć do podmenu mają mały czarny trójkąt w jej prawym dolnym rogu danej
ikony. Rozwinięcie podmenu można uzyskać poprzez dłuższe przytrzymanie prawego
klawisza myszki w momencie gdy wskaźnik kursora znajduje się nad ikoną, którą chcemy
rozwinąć do podmenu. Wybór narzędzia podmenu odbywa się przez dalsze przytrzymanie
prawego klawisza myszki i przesuniecie wskaźnika kursora nad narzędzie podmenu, które
chcemy wybrać. Dodatkowo pod narzędziem rozwiniętego podmenu ukazuje się opis
narzędzia w języku angielskim.

Rys. 14. Pasek narzędziowy pionowy z rozwiniętym podmenu

Podstawy rysowania wzorów kreskowych

Zanim stworzymy nasz pierwszy wzór cząsteczki chemicznej, musimy zdać sobie sprawę,

iż program ISIS/Draw został napisany do tworzenia wzorów i reakcji chemicznych dla
chemików, którzy posługują się pewnymi uproszczeniami: pierwsze uproszczenie które
napotkamy przy rysowaniu jakiegokolwiek wzoru chemicznego cząsteczki organicznej, to
brak oznaczenia literowego dla atomów węgla i wodoru. Co to oznacza? Atomy węgla będą
znajdować się na końcach „kresek” symbolizujących wiązania między nimi, chociaż atomy te
nie będą oznaczone literą „C”, natomiast atomy wodoru nie będą w ogóle oznaczone ani nie
będą reprezentowane przez żaden obiekt, ponieważ zakładamy, iż atom węgla jest
czterowartościowy, czyli dysponuje czterema „kreskami” symbolizującymi wiązania
chemiczne. Jeśli zatem we wzorze strukturalnym atom węgla będzie połączony taką „kreską”
tylko z jednym innym atomem węgla, to domyślamy się iż jego trzy pozostałe nie
wykorzystane „kreski” - wiązania zostały „zużyte” na połączenie z wodorami, czyli ten
przykład, to grupa -CH

3

. Dla części użytkowników może to być oczywiste, jednak

początkujący chemicy mogą dziwić się, iż „-” to uproszczony wzór strukturalny etanu, a „=”
symbolizuje eten (etylen).

Edycja cząsteczki z oznaczonymi literowo atomami węgla i wodoru jest również

możliwe, chociaż może wymagać trochę więcej pracy.

Do każdego ze wzorów można dodać podpisy za pomocą narzędzia Text.

Jeśli w którymkolwiek momencie nastąpi pomyłka w edycji wzoru lub należałoby coś

powtórzyć, istnieje możliwość skorzysta z narzędzia do gumowania - Eraser poprzez
wybranie ikony na pasku narzędzi. Wskaźnik kursora również ulegnie zmianie (co jest
widoczne na rysunku).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

16

Rys. 15. Narzędzie do gumowanie - Eraser

Naciśnięcie lewego klawisza myszy podczas gdy wskaźnik kursora narzędzia do

gumowanie będzie znajdował się nad jakimś obiektem spowoduje jego usunięcie.

Można ułatwić i przyspieszyć swoją pracę korzystając z biblioteki struktur, aby ją

wyświetlić należy wybrać z paska menu opcję Templates\Open, a następnie wybrać grupę
związków do której należy poszukiwana struktura. Pojawi się nowe okno zawierające
struktury wielu związków danej grupy.

Rys. 16. Otwieranie biblioteki struktur

Rys. 17. Biblioteka struktur grupy Amino Acids

Użytkownik programu posiada również możliwość samodzielnego wzbogacania

biblioteki o struktury narysowane samodzielnie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

17

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Jaka jest różnica pomiędzy nagłówkiem a stopką?

2.

Jaka będzie wysokość czcionki o rozmiarze 14 punktów?

3.

Co to jest interlinia?

4.

Jaka jest budowa okna programu Word?

5.

W jaki sposób tworzy się równania matematyczne w edytorze?

6.

W jaki sposób tworzy się tabele w edytorze?

7.

Wyjaśnij różnicę pomiędzy wyliczaniem a punktowaniem?

8.

Do czego służy aplikacja ISIS Draw?

9.

Jakie są zasady tworzenia wzorów w programie ISIS Draw?

10.

Jakie zalety posiada edytorów ISIS Draw?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Utwórz tabelę pokazaną poniżej:

Ośrodek

rozpraszający

Substancja

rozproszona

Rodzaj

koloidu

Przykłady

Nazwa

szczegółowa

koloidu

Gaz



Nie istnieje

Ciecz

Mgła, chmury

Aerozole

ciekłe (mgły)

Gaz

Ciało stałe

Aerozole

Dym, kurz

Aerozole stałe

(dymy)

Gaz

Piana

Piany

Ciecz

Mleko, białko

Lizole, emulsje

Ciecz

Ciało stałe

Zole, roztwory

koloidalne

Zole tlenków

metali,

wodorotlenków

Zawiesiny

koloidalne

Gaz

Pumeks

Piany stałe

Ciecz

Kwarc

mleczny

Piany stałe

(emulsje stałe)

Ciało stałe

Ciało stałe

Dirozole

Szkło rubinowe,

perły fosforowe

Zole stałe

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

18

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

otworzyć nowy dokument w programie MS Word 2003 i zapisać go pod nazwą
Tabela.doc. Dokument powinien być wyświetlany w widoku Układ strony,

2)

wyświetlić okno Wstawianie tabeli za pomocą menu Tabela/Wstaw/Tabela,

3)

określić liczbę kolumn na 5 oraz liczbę wierszy na10. kliknij przycisk OK,

4)

zaznaczyć całą tabelę (opcja Tabela/Wybierz/Tabela),

5)

wybrać opcję Tabela/Właściwości tabeli,

6)

w oknie Właściwości tabeli przejść na kartę Wiersz i określić wysokość wiersza na 1 cm,
a następnie przejść na kartę Kolumna i określić jej szerokość na 3 cm wybrane ustawienia
potwierdzić klikając przycisk OK,

7)

zaznaczyć trzy komórki tabeli, w których ma pojawić się tekst gaz (poprzez obrysowanie
ich myszką z naciśniętym lewym klawiszem), a następnie wybrać opcję Tabela/Scal
komórki, analogicznie należy postąpić z komórkami tabeli w których mają się pojawić
napisy: ciecz; ciało stałe; aerozole; zole, roztwory koloidalne; dirozole,

8)

zaznaczyć cała tabelę i wybierać opcję Format/Obramowanie i cieniowanie,

9)

w oknie dialogowym Obramowanie i cieniowanie na karcie Obramowanie i wybrać styl
obramowania – linia ciągła a jej szerokość dla ramki 1,5 pkt natomiast dla linii
wewnętrznych 0,5 pkt, ustawienia potwierdzić przyciskiem OK,

10)

zaznaczyć pierwszy wiersz tabeli i wybierz opcję Format/Obramowanie i cieniowanie,

11)

w oknie dialogowym Obramowanie i cieniowanie na karcie Cieniowanie wybrać
wypełnienie 15% szary, natomiast na karcie Obramowanie ustaw grubość linii dolnej
krawędzi na 1,5 pkt, zatwierdzić ustawienia przyciskiem OK,

12)

ustawić szerokość krawędzi linii oddzielających wiersze scalone na szerokość 1,5 pkt,

13)

zaznaczyć całą tabelę i ustawić czcionkę: Times New Roman, rozmiar 12 pt,

14)

wybrać na zaznaczonej tabeli opcję Tabela/Właściwości tabeli w wyświetlonym oknie
dialogowym na karcie Komórka wybierać Wyrównanie w pionie - Do środka, potwierdzić
klikając OK,

15)

wpisać w odpowiednie komórki tabeli tekst tak jak na rysunku,

16)

zapisać zmiany wprowadzone do dokumentu Tabela.doc poprzez wybór opcji
Plik/Zapisz.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

zestaw komputerowy (komputer, monitor, klawiatura, mysz),

−

system operacyjny Windows XP,

−

oprogramowanie MS Word 2003.

Ćwiczenie 2

Utwórz dokument przedstawiony poniżej:

STAŁA DYSOCJACJI

Jeżeli podczas rozpuszczania substancja ulega dysocjacji według reakcji:

AB

A

+

+ B

-

To stała równowagi nosi wówczas nazwę – stała dysocjacji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

19

[ ] [ ]

[ ]

AB

B

A

K

−

+

⋅

=

jeżeli:

[AB] + [A

+

] = c

AB

[AB] +[B

-

] = c

AB

wówczas:

[ ]

[ ]

+

+

−

=

A

c

A

K

AB

2

wyznaczając [A

+

] otrzymujemy:

[ ]

1

4

1

2

−















+

⋅

=

+

K

c

K

A

AB

stopień przereagowania rozważanej substancji zwany jest stopniem dysocjacji i wyraża się wzorem:

[ ]

AB

AB

c

AB

c

−

=

α

ze wzoru tego można obliczyć:

[ ]

(

)

AB

AB

AB

c

c

c

AB

α

α

−

=

−

=

1

(*)

zatem

[ ] [ ]

AB

c

B

A

α

=

=

−

+

(**)

podstawiając równanie (*) i (**)do równania na stałą dysocjacji otrzymuje się:

(

)

AB

AB

c

c

K

α

α

−

⋅

=

1

2

2

Strona 1

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

otworzyć nowy dokument w programie MS Word 2003 i zapisać go pod nazwą
Wzory.doc. Dokument powinien być wyświetlany w widoku Układ strony,

2)

wybrać menu Widok/Nagłówek i stopka, wyświetli się pasek narzędziowy,

3)

w nagłówku strony wpisać tekst: STAŁA DYSOCJACJI i podkreślić linią,

4)

wybrać przycisk

na pasku narzędziowym co spowoduje przejście do stopki strony,

5)

wpisać tekst: Strona 1 w stopce, a następnie kliknąć myszką w obszar poza polem
edycyjnym, aby powrócić do dokumentu,

6)

wpisać przedstawiony w ćwiczeniu tekst,

7)

kliknąć na ikonkę na pasku narzędziowym

co uruchomi edytor równań,

8)

wpisać wzór, a następnie kliknąć myszka w obszar poza polem edycyjnym aby powrócić
do dokumentu,

9)

zaznaczyć tekst i wykonać następujące czynności formatujące:

−

wyrównać tekst do lewej,

−

otworzyć okno czcionka w menu Format/Czcionka i w oknie dialogowym na karcie
czcionka ustawić: czcionka – Times New Roman; styl – normalny; rozmiar – 12,

10)

sformatować obiekty z wzorami wybierając: Wyśrodkuj tekst,

11)

zapisać zmiany wprowadzone do dokumentu Tabela.doc poprzez wybór opcji
Plik/Zapisz.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

20

H

C

O

H

C

O

R

1

C

H

O

C

O

R

3

H

C

H

O

C

O

R

2

A

B

R e a k c ja e s try fik a c ji

H 2S O 4

O

+ H 2

+

C H

3

O

O

C

2

H

5

H

O

C

2

H

5

C H

3

O

O

H

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

zestaw komputerowy (komputer, monitor, klawiatura, mysz),

−

system operacyjny Windows XP,

−

oprogramowanie MS Word 2003.

Ćwiczenie 3

Przygotuj wzory strukturalne: cząsteczek aspiryny, witaminy C i kofeiny; równanie

reakcji estryfikacji; schemat ze wzorem strukturalnym tłuszczu. Korzystając z aplikacji ISIS
Draw.

O

O

OH

OH

H CH

2

OH

OH

witamina C

N

N

N

N

CH

3

O

CH

3

O

CH

3

kofeina

aspiryna

COOH

O C

O

CH

3

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

otworzyć nowy dokument w programie ISIS Draw i zapisać go pod nazwą Wzory.skc,

2)

wybrać ze zbioru narzędzi wskaźnikiem myszy symbol

reprezentujący rysowanie

pierścienia aromatycznego i nacisnąć lewy klawisz myszy,

3)

naprowadzić wskaźnik na środek ekranu, nacisnąć lewy klawisz myszy i trzymając go
naciśniętym przesunąć wskaźnik w prawo i w dół, aby rozwinąć strukturę pierścienia,

Schemat wzoru strukturalnego tłuszczu

Reakcja estryfikacji

aspiryna

witamina C

kofeina

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

21

wtedy zwolnić klawisz myszy. Przesuwając wskaźnik wokół punktu startowego uzyskuje
się różne ustawienia pierścienia,

4)

wybrać ze zbioru narzędzi symbol reprezentujący rysowanie wiązań

i naprowadzić

wskaźnik na narożnik pierścienia aromatycznego, do którego ma być dołączony
podstawnik (w tym miejscu pojawi się mały czarny kwadracik). Nacisnąć lewy klawisz
myszy i trzymając go naciśniętym wskazać punkt na ekranie, w którym ma być
umieszczony podstawnik,

5)

narysować linię wiązania do drugiego podstawnika,

6)

utworzyć łańcuch wiązań dorysowując kolejne wiązania do wiązania narysowanego
uprzednio,

7)

utworzyć wiązanie podwójne poprzez danego wiązania po raz drugi,

8)

umieścić wskaźnik na początku linii znajdującej się pod paskiem menu i naciśnij lewy
klawisz myszy. W linii tej napisz „COOH”, spowoduje to pojawienie się wzoru
podstawnika,

9)

wybrać ze zbioru narzędzi symbol

reprezentujący dodawanie symboli do szkieletu

i wskazać wskaźnikiem miejsce, w którym ma być dopisana grupa,

10)

dopisać symbole „O” i „C”,

11)

wpisać „CH3”, cyfra „3” automatycznie umieszczona zostanie w indeksie dolnym,

12)

wybrać ze zbioru narzędzi symbol

reprezentujący dopisywanie tekstu do rysunku

poza szkieletem wiązań. Wskaż odpowiednie miejsce na ekranie i wpisać „aspiryna”,

13)

powtórzyć odpowiednie operacje dla struktury witamin C, rysując pierścień

pięcioczłonowy z pomocą opcji

, oraz dla struktury kofeiny z pomocą narzędzi

rysowania pierścieni sześcio i pięcioczłonowych:

,

14)

wybrać z menu File opcję Save As... ukaże się wtedy okno dialogowe,

15)

wpisać nazwę „Wzory” zamiast domyślnego „*.cw 2” i wybrać przycisk OK

−

reakcja estryfikacji,

16)

narysować szkielet wiązań dla cząsteczki alkoholu i kwasu,

17)

dodać opisy symboli atomów lub wzorów grup,

18)

wybrać ze zbioru narzędzi symbol

reprezentujący dodawanie do rysunku strzałki

i umieść strzałkę w odpowiednim miejscu na rysunku,

19)

narysować wzór estru,

20)

wpisać nad strzałką tekst „H

2

SO

4

” korzystając z opcji

, oraz „+ H

2

O”, a także znak

„+”. Indeksy dolne wpisać korzystając z opcji Style/Subscript,

21)

dopisać tytuł rysunku,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

22

22)

wybrać narzędzie

naciśnąć lewy klawisz myszy i trzymając go naciśnięty przesuwać

wskaźnik do pierwszej opcji z lewej strony przedstawionego zbioru. Narysować dwie
nachodzące na siebie ramki,

23)

narysować na tle narysowanych ramek wzór strukturalny cząsteczki tłuszczu,

24)

przesunąć elementy rysunku wskazując je tak, aby wzajemnie się uzupełniały,

25)

dodać strzałki i litery schematu.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

zestaw komputerowy (komputer, monitor, klawiatura, mysz),

−

system operacyjny Windows XP,

−

oprogramowanie specjalistyczne ISIS Draw.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

rozróżnić elementy budowy okna programu MS Word 2003?

2)

stworzyć i sformatować tekst w edytorze tekstu?

3)

zdefiniować pojęcie interlinia?

4)

zdefiniować pojęcie nagłówek?

5)

zdefiniować pojęcie stopka?

6)

określić zadania związane z tworzeniem i formatowaniem tabeli
w edytorze?

7)

określić zadania związane z tworzeniem równania w edytorze?

8)

rozróżnić elementy budowy okna programu ISIS Draw?

9)

określić zadania związane z tworzeniem wzoru chemicznego
w programie ISIS Draw?

10)

korzystać z biblioteki wzorów kreskowych programu ISIS Draw?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

23

4.2. Tworzenie schematów i rysunków technicznych

4.2.1. Materiał nauczania

Grafika w dokumencie tekstowym

Edytor Word 2003 posiada możliwość wstawiania gotowych rysunków do tworzonego

dokumentu. Mogą one być wykonane za pomocą programów graficznych, wstawiane z galerii
ClipArt, wstawione z innego pliku. Istnieje także możliwość tworzenia rysunków
bezpośrednio w dokumencie za pomocą dostępnych w pakiecie narzędzi graficznych. Aby
wstawić grafikę należy ustawić kursor w odpowiednim miejscu i wybrać opcję menu
Wstaw\Obraz a następnie wybrać rodzaj źródła, z którego ją pobieramy – ClipArt…;
Z pliku…; Ze skanera; czy też chcemy samodzielnie wykonać rysunek.

Edycja rysunków w edytorze tekstu

Edycja rysunku (np. schematu) jest możliwa dzięki narzędziom dostępnym na pasku

Rysowanie. Możemy go wywołać wybierając opcję Widok/Paski narzędzi/Rysowanie
lub przez kliknięcie na pasku narzędziowym odpowiedniej ikony ( ).

Rys. 18. Pasek narzędziowy Rysowanie

Za pomocą narzędzi które są dostępne pasku (Rys. 18), tworzymy rysunek

z pojedynczych elementów (okręgów, linii, prostokątów). Po zakończeniu tworzenia rysunku
możemy zgrupować elementy rysunku w jedną całość, która da się jednak w każdej chwili
rozgrupować. W tym celu należy oznaczyć wszystkie elementy rysunku poprzez kliknięcie
w każdy z nich z jednocześnie wciśniętym klawiszem Ctrl. Następnie klikając prawy klawisz
myszy należy wybrać w menu podręcznym opcję Grupowanie/Grupuj. W celu rozgrupowania
elementów rysunku należy z menu podręcznego wybrać opcję Grupowanie/Rozgrupuj.

Każdy rysunek w dokumencie jest w nim osadzony jako tzw. obiekt. Klikając na rysunek

w dokumencie lewym przyciskiem myszki, zaznaczmy go, co jest sygnalizowane niewidoczną
prostokątną ranką z widocznymi ośmioma uchwytami (w kształcie małych okręgów). Za ich
pomocą możemy przy naciśniętym lewym klawiszu myszy skalować rysunki (powiększać,
pomniejszać, obracać). Klikając prawym przyciskiem myszy na rysunku, możemy wybrać
z menu podręcznego opcję Formatuj obiekt. W wywołanym oknie dialogowym możemy
dokonać wielu ustawień, które dotyczą danego rysunku, wybierając kolejno dostępne karty.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

24

Rys. 19. Okno dialogowe Formatowanie obiektu, karta Układ

Na karcie Układ (Rys. 19) możemy wskazać odpowiedni styl otaczania rysunku tekstem.

Na innych karach tego okna dialogowego możemy określić rozmiary rysunku, położenie na
stronie, kolory i grubość krawędzi rysunku, kolor wypełnienia itp.

W edytorze tekstu Word za pomocą opcji rysowania można tworzyć proste rysunki

(diagramy, schematy blokowe). Natomiast, aby przedstawić bardziej złożone schematy (np.
schemat zestawu do sączenia) należy skorzystać z specjalistycznego oprogramowania które
dysponuje biblioteką zawierającą podstawowe szkło laboratoryjne. Jednym z programów tego
typu jest program ChemSketch Windows. Program ten w wersji nieco okrojonej, ale
zdecydowanie wystarczającej dla początkującego użytkownika pracy można pobrać bezpłatnie
z Internetu.

Ogólny opis programu ChemSketch

Jest to program, który umożliwia między innymi tworzenie dwu i trójwymiarowych

wzorów, wyposażony jest również w bardzo bogate bazy wzorów oraz grup funkcyjnych. Za
pomocą programu ChemSketch można przygotować również atrakcyjnie wyglądające
animowane modele 3D wzorów strukturalnych. Program ten zawiera dosyć pokaźną
bibliotekę naczyń laboratoryjnych, za pomocą których można tworzyć schematy zestawów
laboratoryjnych. W programie dostępnych jest również kilka gotowych zestawów
laboratoryjnych.

Rys. 20. Budowa okna programu ChemSketch

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

25

W celu wyświetlenia okna z szkłem laboratoryjnym należy z menu wybrać opcję
Templates/Template Windows i w wyświetlony oknie dialogowym z listy po lewej jego
stronie wybrać Lab Kit. Na pierwszej wyświetlanej stronie znajduje się szkło laboratoryjne,
natomiast na drugiej stronie gotowe zestawy laboratoryjne.

Rys. 21. Budowa okna dialogowego programu ChemSketch – szkło laboratoryjne

Rys. 22. Budowa okna dialogowego programu ChemSketch – zestawy laboratoryjne

W celu przeniesienia dowolnego elementu do pola roboczego programu należy kliknąć

w dany element lewym klawiszem myszki, a następnie wskazać miejsc na polu roboczym
gdzie ma się pojawić – klikając ponownie lewym klawiszem myszki.

Do edycji rysunków technicznych i schematów technologicznych służy specjalistyczny

program AutoCAD, z którego podstawami zapoznacie się poniżej.

Zasady działania programu AutoCAD

AutoCAD jest programem, tworzonym i rozpowszechnianym przez firmę Autodesk,

wykorzystywanym do dwuwymiarowego i trójwymiarowego komputerowego wspomagania
projektowania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

26

Rys. 23. Budowa okna programu AutoCAD 2000

Wszystkie ikony są bardzo czytelne i zebrane są w bardzo dobrze zorganizowane grupy.

Rys. 23 przedstawia pole robocze programu wraz z opisem poszczególnych grup.

Uruchamiając program, należy otworzyć nowy rysunek z użyciem standardu. Jest to
najprostsza metoda.

Opcja ta pozwala na praktycznie natychmiastowe przejście do rysowania

w programie; jedyną rzeczą, którą należy zrobić, jest wybranie jednostek rysunkowych:
metryczne (milimetry, centymetry, metry) lub angielskie (stopy, cale).

Najprostszy obiekt AutoCAD-a posiadającym szereg właściwości jest linia. Ogólne cechy

linii to: każda linia ma początek i koniec; rysowanie linii zaczynamy od podania jej punktu
początkowego, następnie wstawiamy kolejne punkty końcowe do czasu naciśnięcia klawisza
Esc lub Enter; każda narysowana linia jest samodzielnym obiektem, który możemy oddzielnie

edytować. Po naciśnięciu na ikonę

należy przeczytać tekst, który pojawi się na pasku

stanu.

Rys. 24. Pasek stanu – rysowanie linii

Następnie trzeba kliknąć raz w dowolnym miejscu ekranu i znów zobaczyć, co jest napisane
na pasku stanu. Każda kolejna linia ma początek w miejscu zakończenia poprzedniej. Aby
zakończyć rysowanie linii, należy nacisnąć klawisz Esc lub Enter.

Rys. 25. Rysowanie linii w programie AutoCAD

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

27

Kolejną umiejętnością niezbędną do tworzenia rysunku technicznego jest rysowanie

prostej. Z matematyki wiemy, że prosta przechodzi przez dwa punkty i ma nieograniczoną
długość. Tak samo wygląda prosta w AutoCAD-zie. Rysowanie prostej rozpoczynamy od

kliknięcia w ikonę

a następnie w pasku stanu programu podajemy dwa punkty przez które

dana prosta ma przechodzić.

Innym obiektem w AutoCAD-zie jest okrąg, który rysujemy wybierając ikonkę

.

Na pasku stanu podajemy środek okręgu i długość promienia.

Narzędzie Wielobok pozwala na szybkie narysowanie zamkniętej figury geometrycznej

o równych bokach. Wielokątem może być zarówno trójkąt równoboczny, jak i ośmiokąt -
limitem jest 1024 równych boków. Narzędzie to uruchamiamy przez kliknięcia na ikonkę

Wielobok

natomiast na pasku stanu określamy ilość boków. Rysowanie czworoboku -

prostokąta jest jeszcze prostsze ponieważ można skorzystać z gotowej opcji rysowania

prostokąta klikając na ikonkę

.

Innego typu narzędzia pozwalają na pozbycie się elementów zbędnych z rysunku. Metod

usuwania elementów z rysunku jest wiele. Selekcja pojedynczego elementu nie nastręcza
większych problemów, ponieważ wystarczy kliknąć krawędź interesującego nas elementu
i AutoCAD zmienia jego wygląd tak, aby odróżnić go od pozostałych. Element zaznaczony
jest pokazywany w taki sposób, że jego krawędzie oraz wypełnienie są rysowane linią
przerywaną oraz na zaznaczonym elemencie automatycznie są umieszczane niebieskie
kwadraciki, zwane uchwytami. Uchwyty są umieszczane w miejscach charakterystycznych dla
danego obiektu -- dla okręgu będą to kwadranty, dla prostokąta narożniki, dla linii jej końce
oraz środek.

Klikając kolejno narysowane obiekty możemy wyselekcjonować cały rysunek, lecz biorąc

pod uwagę złożoność niektórych projektów nie jest to najszczęśliwsza metoda. Innym
sposobem selekcjonowania obiektów na rysunku jest metoda selekcji z "prawa na lewo", czyli
kończymy działanie aktualnej funkcji i umieszczając kursor z prawej strony ekranu wciskamy
lewy klawisz myszy. Trzymając go stale wciśnięty przeciągamy w kierunku lewego brzegu
ekranu - po obrysowaniu interesującego nas miejsca puszczamy lewy klawisz myszy. W ten
sposób wybraliśmy wszystkie obiekty, które zostały przecięte przez nasz prostokąt wyboru
oraz wchodziły w jego skład. Jeśli wykonamy odwrotne działanie, czyli przeciągniemy myszą
z "lewa na prawo", zostaną wyselekcjonowane wyłącznie obiekty zawierające się
w rozciąganym przez nas prostokącie. Wyselekcjonowane elementy usuwamy przez

naciśnięcie klawisz Delete lub użycie narzędzia gumki – ikona

.

W celu skopiowania interesującego nas fragmentu rysunku, należy kliknąć na poniższą

ikonkę

. Następnie dokonujemy selekcji interesujących nas obiektów na rysunku - po

wybraniu przyciskamy Enter lub prawy klawisz myszy. Wskazujemy punkt charakterystyczny
- zwany bazowym - który będzie punktem odniesienia dla kopiowania czy później
przesuwania lub obracania rysunku. Program pyta również o to, czy chcemy wykonać więcej
niż jedną kopię danego elementu. Jeśli wciśniemy W i następnie Enter, program poprosi
o wskazanie punktu bazowego i będziemy mogli wykonać wiele kopii wskazanego elementu.
Po wskazaniu punktu bazowego AutoCAD poprosi o przesunięcie wskazanych obiektów oraz
w miejscu kliknięcia wstawi jedną lub wiele kopii wybranego elementu rysunkowego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

28

Narzędzie lustra ma wiele zastosowań. Jednym z nich jest np. wykonanie zarysu jednej

połowy bryły obrotowej i odbicie jej względem środka. Narzędzie lustra ukrywające się pod

ikoną

. Wybieramy przygotowany wcześniej kształt i naciskamy Enter. W tej chwili

program pyta o podanie pierwszego punktu linii odbicia, czyli linii, względem której będzie
wykonane polecenie lustra -linia odbicia nie musi fizycznie być linią przez nas narysowaną,
komputer aproksymuje linię pomiędzy wskazanymi przez nas punktami. Po wskazaniu
pierwszego punktu padnie pytanie o drugi punkt linii odbicia, który wskazujemy na rysunku.
Ostatnie pytanie zadane nam przez program dotyczy zostawienia na rysunku pierwotnego
kształtu lub usunięcie go z rysunku. Po wybraniu odpowiedniej opcji narzędzie przestaje
działać, ukazując odpowiedni kształt.

To tylko podstawowe narzędzia programu AutoCAD jednakże wystarczające

początkującemu użytkownikowi do stworzenia prostego rysunku technicznego czy schematu
technologicznego na płaszczyźnie.

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Jak wywołać pasek Rysowania w edytorze MS Word?

2.

Jakie narzędzia są dostępne na pasku Rysowanie?

3.

W jaki sposób można zgrupować i rozgrupować elementy na rysunku?

4.

Jak można sformatować obiekt?

5.

Do czego służy program ChemLab?

6.

Do czego służy program AutoCAD?

7.

W jaki sposób w programie AutoCAD można narysować linię?

8.

W jaki sposób w programie AutoCAD można narysować koło?

9.

W jaki sposób w programie AutoCAD można narysować wielobok?

10. W jaki sposób w programie AutoCAD można zaznaczać elementy?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

29

4.2.3.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Utwórz przedstawiony poniżej schemat blokowy produkcji sody kalcynowanej metodą

Solvaya korzystając z programu MS Word 2003.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

otworzyć nowy dokument w programie MS Word 2003 i zapisać go pod nazwą
Schemat.doc,

2)

wywołać pasek Rysowanie przez kliknięcie w ikonę

, która jest dostępna na pasku

narzędziowym standartowym lub wybierając opcję Widok/Paski narzędzi/Rysowanie,

3)

rozpocząć tworzenie rysunku od narysowania prostokąta wybierając z paska narzędzi

rysowania ikonę

,

4)

wybrać strzałkę – ikona

i narysować ją w odpowiednim miejscu na rysunku,

CO

2

Absorpcja

Karbonizacja

NH

3

CO

2

Wypalanie

wapienia

CaO

Gaszenie

Regeneracja NH

3

CaCl

2

NaHCO

3

Kalcynacja

Na

2

CO

3

Oczyszczanie

solanki

Ca(OH)

2

H

2

O

Na

2

CO

3

NaCl

(solanka)

Schemat blokowy produkcji sody kalcynowanej metodą Solvaya

Filtracja

Ca(OH)

2

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

30

5)

wybrać ikonę

w celu narysowania linii,

6)

rysować kolejny prostokąty odrębnie lub skopiować ten prostokąt, który został już
narysowany (zaznaczyć narysowany prostokąt wybierać opcję kopiuj, a następnie wklej
i przenieś element we właściwe miejsce),

7)

wybierać z paska Rysowanie ikonę

i narysować koło,

8)

zaznaczyć linię w celu zmiany stylu linii z linii prostej na przerywaną, a następnie wybrać
z paska narzędziowego Rysowanie odpowiedni rodzaj kreskowania - jak na rysunku
poniżej,

9)

wstawić tekst do poszczególnych elementów schematu – wybierać odpowiedni element,
a następnie kliknąć na nim prawym klawiszem myszy, z menu podręcznego wybierać
opcję Dodaj tekst i wpisać właściwy dla elementu tekst – czcionką Times New Roman,
rozmiar 10,

10)

wpisać tekst nad lub obok strzałek używając pola tekstowego – ikona

,

11)

sformatować pole tekstowe: bez wypełnienia i bez linii,

12)

wpisać polem tekstowym również tytuł rysunku,

13)

zapisać zmiany wprowadzone do dokumentu Schemat.doc poprzez wybór opcji
Plik/Zapisz.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

zestaw komputerowy (komputer, monitor, klawiatura, mysz),

−

system operacyjny Windows XP,

−

oprogramowanie MS Word 2003.

Ćwiczenie 2

Korzystając z programu ChemSketch utwórz schematy następujących zestawów

laboratoryjnych: sączenia pod zmniejszonym ciśnieniem; destylacji prostej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

otworzyć nowy dokument w programie ChemSketch i zapisać go pod nazwą Zestawy.sk2,

2)

wyświetlić okno dialogowe programu za pomocą menu Templates/Template Windows,

3)

wybrać w wyświetlonym oknie z listy Lab Kit a następnie kliknąć w kolbę stożkową - jak
na rysunku poniżej,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

31

4)

ustawić kursor myszy w odpowiednim miejscu pola roboczego i kliknąć co spowoduje
wstawienie kolby - jak na rysunku poniżej,

5)

wybrać kilkakrotnie opcję Temptates/Template Windows i z wyświetlonego okna pobierać
kolejno: korek do kolby stożkowej, lejek, ssawkę,

6)

ułożyć poszczególne elementy według następującego schematu:

7)

wstawić zestaw do destylacji prostej korzystając z gotowego szablonu znajdującego się
w programie,

8)

wybrać opcję Temptates/Template Windows i w wyświetlonym oknie przejść na drugą
kartę - jak na rysunku poniżej,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

32

9)

wybrać w wyświetlonym oknie – klikając – zestaw do destylacji prostej i umieść go
w odpowiednim miejscu w polu roboczym programu.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

zestaw komputerowy (komputer, monitor, klawiatura, mysz),

−

system operacyjny Windows XP,

−

oprogramowanie specjalistyczne ChemSketch.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

rozróżnić elementy budowy okna programu ChemSketch?

2)

stworzyć schemat blokowy w programie MS Word?

3)

stworzyć schemat zestawu laboratoryjnego?

4)

korzystać z biblioteki sprzętu laboratoryjnego programu
ChemSketch?

5)

przedstawić główne zadania programu AutoCAD?

6)

rozróżnić elementy budowy okna programu AutoCAD?

7)

określić zadania związane z tworzeniem rysunku technicznego
w programie AutoCAD?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

33

4.3. Zastosowane arkuszy kalkulacyjnych w analityce

i technologii chemicznej

4.3.1. Materiał nauczania

Przeznaczenie i budowa arkusza kalkulacyjnego

Arkusze

kalkulacyjne

należą

do

najczęściej

wykorzystywanych

programów

komputerowych. Popularność tych aplikacji spowodowana jest ich wszechstronnością
zastosowania. Funkcje wewnętrzne dostępne w arkuszu umożliwiają dokonywanie wszelkiego
rodzaju obliczeń. Arkusze kalkulacyjne są także bardzo pomocne przy tworzeniu różnego
typu wykresów. Kolejną z oferowanych przez arkusze możliwości jest obsługa danych.
Możemy arkusza użyć do obsługi prostej bazy danych. Wszechstronność tych aplikacji
sprawia, że są one wykorzystywane z powodzeniem do wielu pracochłonnych obliczeń
wyników pomiarów przeprowadzonych w czasie ćwiczeń w pracowniach lub laboratoriach
chemicznych. Na rynku istnieje kilka arkuszy kalkulacyjnych, tworzenie arkuszy i ich obsługa
w każdym programie jest podobna. My zapoznamy się bliżej z obsługą i zasadą działania
programu Microsoft Excel 2003 z pakietu Microsoft Office 2003. Jeżeli jednak nauczymy się
posługiwać aplikacją Excel 2003, to z całą pewnością poradzimy sobie także z obsługą
arkuszy w innym programie.

Arkusz kalkulacyjny jest elektroniczną wersją arkusza papieru zajmującego obszar

o bardzo dużej powierzchni. Dlatego nie jest możliwe przedstawienie go w całości na ekranie
monitora. Stąd też powierzchnia ta została podzielona na kolumny i wiersze. Arkusze
przypominają duże tabele, są jednak od nich znacznie bardziej funkcjonalne. Kolumny
posiadają oznaczenia literowe przyjmując kolejne litery alfabetu łacińskiego od A do Z,
a następnie pojawiają się pary liter AA; AB, AC… itd. Natomiast wiersze oznaczone się
kolejnymi numery zaczynając od liczby jeden. W miejscu przecięcia się kolumny z wierszem
wyznaczone są komórki arkusza. To za ich pomocą wpisujemy dane, pobieramy wyniki
obliczeń, umieszczamy formuły i działania. W celu jednoznacznej identyfikacji komórek
w arkuszu, każda z nich posiada adres. Składa się on z oznaczenia literowego kolumny oraz
numeru wiersza, na przecięciu których dana komórka się znajduje.

Rys. 26. Arkusz programu Excel 2003 – adres komórki

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

34

Obsługa programu MS Excel 2003

Standardowy sposób uruchamiania programu polega na wybraniu opcji menu Start/Wszystkie
programy/Excel. Jeżeli na pulpicie dostępny jest skrót do programu to uruchomienie możliwe

jest przez wybranie ikony

.

Po uruchomieniu programu wyświetli się okno główne programu. Przedstawia ono

jedynie fragment arkusza z widoczną siatką linii kolumn i wierszy. W oknie programu otwarty
zostaje zbiór arkuszy zwany skoroszytem. Jeden skoroszyt może zawierać maksymalne 255
arkuszy. Zakładki arkuszy wyświetlane są u dołu ekranu.

Rys. 27. Budowa okna programu Excel 2003

Przypisaną do arkusza nazwę Arkusz1 możemy zmienić na inną. W tym celu należy

kliknąć prawym klawiszem myszki na zakładce danego arkusza i wybrać z menu podręcznego
opcję Zmień nazwę i za pomocą klawiatury wpisać nową nazwę. W skoroszycie możemy
przełączać się pomiędzy arkuszami. Wystarczy kliknąć myszka na zakładkę, a jej arkusz
ukaże się na ekranie. Najbardziej charakterystyczne elementy okna programu przedstawione
na Rys. 27 to:

Pasek menu – umożliwia wybór odpowiedniej opcji, a następnie pod opcji realizujących
poszczególne polecenia programu Excel.

Pasek tytułu – wyświetla nazwę aktualnie aktywnego (otwartego) skoroszytu (domyślnie jest
to nazwa Zeszyt1).

Pasek formuły – umożliwia wpisywanie i edytowanie danych i formuł.

Pasek narzędzi standardowych – zawiera przyciski służące do wykonywania najczęściej
wybieranych poleceń programu Excel.

Pasek narzędzi do formatowania – umożliwia formatowanie zawartości komórek pod
względem czcionki, jej rozmiaru itp. Za pomocą narzędzi na tym pasku można tworzyć też
obramowanie komórek i ich wypełnienie.

Nagłówek kolumny – zawiera oznaczenie literowe danej kolumny.

Pole z numerem wiersza – zawiera nazwę danego wiersza.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

35

Aktywna komórka – aktualnie wybrana za pomocą myszki lub klawiatury komórka
w arkuszu. Jest ona otoczona prostokątna ramka.

Karty arkuszy – umożliwiają przełączanie się pomiędzy dostępnymi w danym skoroszycie
arkuszami.

Suwaki przewijania – służą do przewijania zawartości arkusza w pionie i poziomie.

Na paskach narzędziowych programu Excel umieszczone zostały przyciski służące

do wybierania najczęściej wykonywanych poleceń. Budowa pasków narzędziowych jest nieco
zbliżona d pasków narzędziowych programu MS Word 2003. Dokładną budowę pasków
narzędziowych Standardowego i Formatowania przedstawia Rys. 28.

Rys. 28. Budowa pasków narzędziowych: Standardowego i Formatowania

Najłatwiej po komórkach arkusza możemy się poruszać korzystając z myszki. Gdy

komórka, którą chcemy wybrać nie jest widoczna na ekranie, to możemy użyć opcji menu
Edycja/Przejdź do. W wyświetlonym oknie dialogowym wpisujemy adres komórki, po czym
klikamy OK. Poruszanie się po arkuszu jest także możliwe przy wykorzystaniu klawiatury.

Tabela 4. Poruszanie się po arkuszu za pomocą klawiatury

Klawisz

Opis działania

↑

Przesunięcie o jedną komórkę do góry

↓

Przesunięcie o jedną komórkę w dół

←

Przesunięcie o jedną komórkę w lewo

→

Przesunięcie o jedną komórkę w prawo

Home

Przesunięcie do pierwszej komórki w danym wierszu

Ctrl +

↑

Przesunięcie do pierwszej komórki aktualnej kolumny

Ctrl +

↓

Przesunięcie do ostatniej komórki aktualnej kolumny

Ctrl +

←

Przesunięcie do pierwszej komórki aktualnego wiersza

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

36

Ctrl +

→

Przesunięcie do ostatniej komórki aktualnego wiersza

Ctrl + Home

Przesunięcie do pierwszej komórki w arkuszu

Ctrl + End

Przesunięcie do ostatniej komórki w arkuszu, zawierającej dane

Bardzo często pracując z arkuszem kalkulacyjnym, wykonujemy określone operacje na

zakresach komórek. Zakres oznaczamy, podając adres lewej górnej i prawej dolnej komórki,
która go tworzy. Podane adresy muszą być oddzielone od siebie dwukropkiem. Prostszym
sposobem jest przeciągnięcie myszką z naciśniętym lewym klawiszem od pierwszej do
ostatniej komórki zakresu. Zaznaczanie zakresów jest przydatne wtedy, gdy wykonywana
czynność odnosi się równocześnie do wielu komórek w arkuszu np. formatowanie. Jeżeli
często korzystamy z danych zawartych w jakimś zakresie komórek to wygodniej jest nadać
mu jakąś nazwę. Przypisywanie nazwy do zakresu rozpoczynamy od jego zaznaczenia, po
czym klikamy lewym przysiekiem myszki w pole nazwy i wpisać nazwę zakresu. Nazwy
można także przypisywać pojedynczym komórką działając w identyczny sposób.

Wprowadzanie danych do komórki polega na jej zaznaczeniu i wpisaniu bezpośrednio do

niej danych. Wprowadzane dane są widoczne w edytowanej komórce oraz na Pasku formuły.
W arkuszu mamy do czynienia z trzema typami danych:

−

etykietki – wszelkiego rodzaju wpisywane tytuły nagłówków kolumn i wierszy, teksty
pomocniczych itp.,

−

liczb – informacje w postaci wartości liczbowych, na którym mogą być wykonywane
operacje matematyczne,

−

formuł – wzory składające się z wbudowanych funkcji, adresów komórek, operatorów
matematycznych, itp. Wpisując formułę poprzedzamy ją znakiem =.

Dla danych liczbowych możemy zdefiniować format ich wyświetlania. Aby tego dokonać

należy wybrać opcje Format/Komórki i na karcie Liczby możemy ustalić format danych
w danej komórce. Najczęściej stosowane formaty dostępne na karcie Liczby:

−

ogólne – komórki nie maja określonego formatu liczbowego,

−

liczbowe – komórki z tym formatem zawierają liczby z określoną przez użytkownika
liczbą miejsc dziesiętnych,

−

walutowe – format tego typu używany jest dla wartości pieniężnych,

−

data – format umożliwiający wyświetlanie danych w postaci dat, według ustalonego typu,

−

czas – format umożliwiający wyświetlanie danych w postaci czasu, zgodnie z określonym
typem,

−

procentowe – format powodujący podzielenie danych liczbowych przez 100
i wyświetlanie ich ze znakiem %,

−

ułamek – umożliwia wyświetlenie danej liczby w postaci ułamka,

−

tekstowe – dowolne dane wyświetlane jako tekst,

Program Excel ułatwia wprowadzanie danych poprzez wypełnianie komórek seriami

danych. Są to następujące po sobie kolejne dane w sąsiadujących komórkach. Aby wypełnić
komórki seria danych należy wybrać z menu opcje Edycja/Wypełnij/Serie danych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

37

Rys. 29. Okno dialogowe Serie

Wprowadzając w wyświetlonym oknie dialogowym dane ustalamy czy serie maja

pojawiać się w wierszach czy w kolumnach; czy seria ma narastać liniowo czy wzrastająco;
czy ma dotyczyć daty; o jaką wartość ma wzrastać oraz do jakiej wartości.

W programie Excel mamy do czynienia z trzema sposobami adresowania komórek:

−

adresowanie względne – najczęściej występujący sposób adresowania komórek w arkuszu
kalkulacyjnym. Adres względny komórki zależy od jej położenia w arkuszu. Adresowanie
względne umożliwia automatyczną zamianę adresów w formule przy jej kopiowaniu,
dzięki możliwości zmiany wskaźników wierszy lub kolumn,

−

adresowanie bezwzględne – ten sposób adresowania komórek jest stosowany w celu
odwoływania się w formule do tego samego miejsca w arkuszu, bez względu na aktualne
położenia kopii formuły. Adresowanie bezwzględne blokuje automatyczną zmianę
adresów w formule przy jej kopiowaniu. Wskaźnik kolumny i wiersza komórki jest nie
zmienny. Przykładem adresowania bezwzględnego jest adres $D$10. O tym, że adres lub
jego część nie zmieni się podczas kopiowania ustalamy wprowadzeniem znaku dolara ($)
przed oznaczeniem kolumny lub wiersza,

−

adresowanie mieszane – adresowanie tego typu stosujemy wówczas, gdy chcemy, aby
przy kopiowaniu formuły zmieniał się jedynie nr wiersza komórki ($D15) lub tylko
wskaźnik kolumny (D$15).

Sposób adresowania komórek można łatwo zmienić za pomocą klawisza F4 w trybie

edycji komórki. Każdorazowe naciśniecie klawisza F4 spowoduje kolejne zmiany
w adresowaniu komórek (kolejno: adres względny, adres bezwzględny, adres mieszany
z unieruchomieniem wiersza, adres mieszany z unieruchomieniem kolumny).

Dane liczbowe i tekstowe w komórkach mogą być formatowane między innymi pod

względem rodzaju czcionki, jej rozmiaru, koloru. Formatowanie czcionki odbywa się na
kartach Czcionka w oknie dialogowym Formatowanie komórek wyświetlonym poprzez wybór
opcji Format/Komórki. Natomiast na karcie wyrównanie w tym samym oknie dialogowym
możemy miedzy innymi dokonać ustawień:

−

położenie danych w komórce względem jej krawędzi – Wyrównanie tekstu,

−

orientację zawartości komórki, np. pod kątem 45

°

względem jej normalnego położenia,

−

zwijanie tekstu, czyli możliwość wyświetlania danych w komórce w kilku wierszach,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

38

−

scalanie komórek, czyli możliwość łączenia kilku komórek w jedną, przy czym adresem
nowej komórki będzie każdy z adresów z których została ona utworzona.

Wiadomości ogólne o formułach i funkcjach

Duża funkcjonalność arkuszy kalkulacyjnych tkwi w możliwości przetwarzania danych
za pomocą dostępnych funkcji oraz budowanych w oparciu o nie formuły. Formuły w arkuszu
mogą operować na:

−

stałych – liczby, znaki i wartości logiczne użyte bezpośrednio w formule,

−

zmiennych – adresy komórek które mogą posiadać różne dane,

−

funkcjach – w formułach można używać jednej funkcji jak i wielu równocześnie.
Argumentami funkcji mogą być zarówno stałe, adresy komórek, jak i inne funkcje.
W każdym przypadku argumenty umieszczamy w nawiasach, a liczba nawiasów
otwieranych musi być równa zamykającym.

Operatory stosowane w formułach programu wskazują jaka operacja ma być wykonana na
danych. Mamy do czynienia z czterema rodzajami operatorów:

−

operatory

arytmetyczne

–

umożliwiają

wykonanie

podstawowych

działań

matematycznych (dodawanie, odejmowanie, mnożenie, dzielenie, potęgowanie,
pierwiastkowanie),

−

operatory porównania – są niezbędne w przypadku gdy porównujemy ze sobą wartości
(równe, większe niż, mniejsze niż, mniejsze lub równe, większe lub równe, różne),

−

operatory tekstowe – za pomocą tego operatora możliwe jest łączenie tekstów lub liczb
(ampersandem &),

−

operatory odwołania – istnieją trzy operatory tego typu: dwukropek (:) operator zakresu;
ś

rednik (;) operator umożliwiający odwołanie się do kilku zakresów równocześnie;

Spacja operator przecięcia.

Najprostszym sposobem utworzenia formuły jest jej wpisanie bezpośrednio do komórki.

Tworząc formułę w oparciu o wbudowane funkcje programu możemy to zrobić: ręcznie, czyli
wpisać nazwę funkcji do formuły i podać w nawiasach argumenty na których ta funkcja ma
działać lub korzystając z Kreatora funkcji. W drugim przypadku ustawiamy kursor w komórce
w której ma być wstawiona funkcja i wybieramy polecenie Wstaw/Funkcja (lub na pasku

narzędziowym klikamy w ikonę

). Wyświetlone zostanie okno dialogowe Wstawianie

funkcji, w którym na liście Kategorie wybieramy odpowiednią grupę, natomiast na liście
nazwa zaznaczamy jej nazwę.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

39

Rys. 30. Okno dialogowe Wstawianie funkcji

Po kliknięciu przycisku OK uruchomiony zostaje Pasek formuły. Posiada on różny

wygląd w zależności od rodzaju wybranej funkcji. Jest to spowodowane tym, że określona
funkcja działa na określonych argumentach.

Rys. 31. Pasek formuły z funkcją pierwiastek

Wprowadzanie argumentów może odbywać się przez wpisanie adresów komórek lub

przez wskazanie ich myszą w arkuszu. Wskazanie argumentu przez wskazanie myszą jest

możliwe po kliknięciu przycisku

natomiast powrót do Paska formuły jest możliwe

po kliknięciu przycisku

.

Tworzenie wykresów w programie MS Excel

Arkusz kalkulacyjny oferuje także wszechstronne narzędzie umożliwiające graficzną

prezentację danych, czyli tworzenie wykresów. Tworzone w arkuszu wykresy oparte są na
seriach danych i ich kategoriach. Serie danych to ciąg wartości, które chcemy przedstawić na
wykresie, natomiast kategorie to typy na jakie podzielono dane w wykresie.

Najprostszą metodą tworzenia wykresu jest użycie kreatora wykresów. W pierwszej

kolejności musimy zaznaczyć zakres danych, w oparciu o które ma zostać utworzony wykres.

Następnie na pasku narzędzi wybieramy ikonkę

lub wybieramy w menu opcję

Wstaw/Wykres. Wyświetlone zostanie okno dialogowe Kreatora wykresów które posiada
cztery kroki. W pierwszym kroku ustalamy typ wykresu oraz jego podtyp. W przypadku
tworzenia wykresów związanych z chemią najczęściej będą to wykresy liniowe lub
kolumnowe.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

40

Rys. 32. Okno dialogowe kreatora wykresów – Krok 1

W kolejnym kroku tworzenia wykresu wyznaczamy zakres danych na podstawie, których

będzie tworzony wykres, w kolejnym kroku ustalamy Opcje wykresu, czyli wpisujemy tytuł,
określmy osie, linie siatki, położenie legendy. Natomiast w ostatnim kroku określmy
lokalizację utworzonego wykresu, mamy do wyboru bieżący arkuszu lub nowy arkusz.

Po utworzeniu wykresu można go modyfikować stosownie do potrzeb. Praktycznie

wszystkie wymagane operacje możemy wykonać klikając na poszczególnych elementach
wykresu prawym klawiszem myszy. Wyświetli się wówczas menu podręczne z odpowiednimi
opcjami.

Klikając myszką na wykresie osadzonym w arkuszu roboczym, spowodujemy jego

zaznaczenie. Zaznaczony wykres możemy przesuwać myszką w inne miejsce arkusza,
przeprowadzić jego skalowanie (zmienić rozmiar), usunąć. Poszczególne elementy wykresu
można poddać edycji. W tym celu, należy kliknąć na wybrany element i gdy zostanie
otoczony ramką z uchwytami możemy go formatować (zmienić kolor, grubość, styl, itp.).

Wykres jest połączony z tabelą zawierającą dane, na podstawie których został

on utworzony. W związku z tym zmiana danych w tabeli spowoduje zmianę danych na
wykresie.

Arkusz kalkulacyjny jako baza danych

Do tworzenia i obsługi baz danych istnieje na rynku cały szereg specjalistycznych

programów. W większości przypadków są to duże aplikacje, przeznaczone do tworzenia
profesjonalnych baz danych. Tymczasem program MS Excel także oferuje spore możliwości
w tym zakresie. Utworzoną w odpowiedni sposób tabelę w arkuszu danych możemy
wykorzystać jako źródło danych dla bazy. W przypadku baz danych, wiersze tabeli nazywane
są rekordami, a kolumny tworzą tzw. pola rekordu. Rekord tabeli przechowuje informacje
o jednej pozycji w bazie danych. Tabelę możemy obsługiwać z poziomu samego arkusza lub
za pomocą typowego dla baz danych formularza. W każdym przypadku dodawać i usuwać
z bazy poszczególne rekordy, możemy sortować jej zawartość, a także wyszukiwać informacje
według określonych kryteriów.

Rekordy w tabeli mogą zostać posortowane względem dowolnego pola. Chcąc

posortować dane w tabeli należy ją zaznaczyć i wybrać opcję Dane/Sortuj. W oknie
dialogowym Sortowanie ustalamy, według których pól rekordu ma się odbyć sortowanie bazy.
Następnie wybieramy opcję Rosnąco lub Malejąco.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

41

Rys. 33. Okno dialogowe Sortowanie

Dane w tabeli mogą być filtrowane. Opcja ta jest bardzo przydatna, w sytuacji gdy

chcemy z pośród wszystkich rekordów w tabeli wyświetlić tylko te, które zawierają
interesujące nas informacje. W celu założenia filtru na tabeli danych, zaznaczamy ją.
Następnie wybieramy opcję menu Dane/Filtr po czym zaznaczamy opcję Autofiltr. Z chwilą
uruchomienia opcji filtrowania tabeli, przy każdej nazwie pola pojawi się lista. Możemy z niej
wybrać odpowiednią opcję filtrowania naszej tabeli klikając strzałkę z jej prawej strony.

W oparciu o dowolnie utworzoną tabelę można utworzyć formularz. Ponieważ formularz

musi posiadać połączenie z odpowiednimi komórkami tabeli (polami rekordów), tworząc
go należy wskazać, w oparciu o które pola tabeli ma zostać utworzony. W celu stworzenia
formularza na podstawie tabeli danych należy ją zaznaczyć, a następnie wybrać opcję
Dane/Formularz. Wyświetlone zostanie okno formularza dla danej tabeli.

Rys. 34. Okno Formularza

Za pomocą widocznego na formularzu przycisku Nowy, możliwe jest dodanie do tabeli

bazowej kolejnego rekordu. Z poziomu formularza istnieje także możliwość wyszukiwania
określonych rekordów w bazie, do tego celu służy przycisk Kryteria. Po kliknięciu na nim
istnieje możliwość wpisania do formularza kryteriów poszukiwania rekordów.

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Do czego służy arkusz kalkulacyjny?

2.

Jaka jest budowa arkusza kalkulacyjnego?

3.

Jaka jest budowa okna programu Excel?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

42

4.

Jakie są rodzaje danych w arkuszu?

5.

Jakie znasz formaty danych liczbowych?

6.

Do czego służy opcja wypełniania serią danych?

7.

Jakie znasz sposoby adresowania komórek?

8.

Co to są formuły?

9.

Na czym mogą operować formuły w arkuszu?

10.

Jakie operatory są stosowane w formułach?

11.

Jakie znasz sposoby stawiania funkcji?

12.

W jaki sposób w arkuszu można utworzyć wykres?

13.

Jakie typy wykresów znalazły zastosowanie do opracowania wyników doświadczeń
chemicznych?

14.

Jakie są zasady tworzenia bazy danych w programie Excel?

15.

Jakich operacji można dokonywać na bazach danych w programie Excel?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na podstawie danych zawartych w poniższej tabelce oblicz stężenia molowe roztworu

NaOH (M

Na

=23; M

O

=16; M

H

=1).

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

otworzyć nowy dokument w programie MS Excel 2003 i zapisać go pod nazwą
Wzory.xls. Dokument powinien być wyświetlany w widoku Układ strony, jako arkusz
roboczy wybierz Arkusz1,

2)

wpisać w komórkach z zakresu A1 do G8 odpowiednie wartości,

3)

scalić komórki A1 i A2; B1 i B2, C1 i C2, D1 i D2, E1 i E2, F1 i F2 oraz G1 i G2
poprzez zaznaczenie każdej pary komórek oddzielnie a następnie wybór opcji
Format/Komórki na karcie Wyrównanie ustawić sterowanie tekstem na scal komórki,

4)

sformatować tekst w scalonych komórkach wybierając opcję Format/Komórki i w oknie
dialogowym Formatowanie komórek dokonać następujących ustawień: wyrównanie
tekstu do środka w pionie i poziomie, sterowanie tekstem ustawić na opcji zawijaj tekst,
czcionka Times New Roman, rozmiar 12, pogrubiona,

5)

ustawić indeksy górne lub dolne w oknie dialogowym Formatowanie komórek na karcie
czcionka w polu Efekty,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

43

6)

ustawić w kolumnie D w oknie dialogowym Formatowanie komórek na karcie Liczby
kategorie Liczbowe z dwoma miejscami dziesiętnymi,

7)

zaznaczyć cały obszar od A1 do G8 i wybierać opcję Format/ Komórki, na karcie
obramowanie wybrać zarówno kontur jaki linie wewnętrzne oraz styl linii ustawić na linię
ciągłą, a kolor ustalić na automatyczny,

8)

wpisać odpowiednie formuły, aby arkusz kalkulacyjny obliczył puste miejsca w tabelce,

9)

ustawić się w komórce B3 i wpisać formułę w oparciu o wzór na ilość moli

m

m

n

r

s

=

(wartość m

s

znajduje się w komórce A3, a wartość m

r

w komórce C3) formuła będzie

miała następującą postać =A3/C3,

10)

kliknąć Enter po wpisaniu formuły,

11)

ustawić się w prawym dolnym rogu komórki w wynikiem i gdy kursor przyjmie kształt
czarnego krzyżyka przeciągnąć go myszką w dół z naciśniętym prawym klawiszem
w celu ukazania się wyników w poniższych komórkach,

12)

ustawić się w komórce E3 i w oparciu o wzór V=m/d wpisać formułę, która będzie miała
postać =C3/D3, a następnie nacisnąć Enter i przeciągnąć wyniki do poniższych komórek,

13)

ustawić się w komórce F3 i w oparciu o dane z treści zadania obliczyć masę molową
NaOH według formuły =23+16+1 następnie nacisnąć Enter i przeciągnąć wynik niżej,

14)

ustawić się w komórce G3 i w oparciu o wzór na stężenie molowe C

m

= n/V wpisać

formułę =B3/E3 nacisnąć Enter i przeciągnąć wynik niżej.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

zestaw komputerowy (komputer, monitor, klawiatura, mysz),

−

system operacyjny Windows XP,

−

oprogramowanie MS Excel 2003.

Ćwiczenie 2

W oparciu o poniższe dane sporządź w arkuszu kalkulacyjnym krzywą miareczkowania

mocnego kwasu mocną zasadą.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

otworzyć nowy dokument w programie MS Excel 2003 i zapisać go pod nazwą
Wykres.xls. Dokument powinien być wyświetlany w widoku Układ strony, jako arkusz
roboczy wybierz Arkusz1,

2)

wpisać w komórkach z zakresu A1 do AD2 odpowiednie wartości,

3)

zaznaczyć cały obszar od A1 do AD2 i wybierać z paska narzędziowego ikonę

-

uruchomi się kreator wykresów,

4)

wybrać w nim z listy Typ wykresu pozycję Liniowy,

5)

w grupie Podtyp również wybierać Liniowy,

6)

kliknąć Dalej,

7)

zwrócić uwagę na karcie Zakres danych na to, że program domyślnie wpisał zaznaczony
zakres oraz zaznaczył, że serie znajdują się w wierszach,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

44

8)

kliknąć na karcie Serie danych w pole dotyczące Etykiet Osi kategorii (X) i zaznaczyć
w tabelce wartości V

NaOH

- według rysunku poniżej,

9)

usunąć serię VNaOH (różową) przez kliknięcie w nią, a następnie kliknięcie w przycisk
Usuń,

10)

przejść do następnego kroku klikając Dalej,

11)

wpisać w następnym kroku w oknie dialogowym kreatora na karcie Tytuły odpowiednie
dane - jak na rysunku poniżej,

12)

pozostawić ustawienia domyślne na kartach Osie, Linie siatki, Etykiety danych, Tabela
danych,

13)

wyłączyć Pokaż legendę na karcie Legenda,

14)

wybrać OK – nastąpi zamknięcie kreatora tworzenia wykresów i wykres pojawi się
w Arkuszu1 - jak na rysunku poniżej,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

45

15)

kliknąć dwukrotnie w oś Y pojawi się okno dialogowe na karcie Skala ustawić
maksimum na 14, jednostkę główną na 2, a pomocniczą na 0,5; na Karcie czcionka
ustawić rozmiar czcionki na 8, pozostałe karty przejrzeć,

16)

kliknąć dwukrotnie w oś X pojawi się okno dialogowe, karty: Desenie, Liczby, Skala
i Wyrównanie przejrzeć i pozostawić bez zmian, natomiast na Karcie Czcionka ustawić
rozmiar czcionki na 8,

17)

kliknąć dwukrotnie w pole kreślenia w oknie dialogowym zaznaczyć: brak obramowania i
brak wypełnienia,

18)

kliknąć dwukrotnie w linię wykresu w oknie dialogowym na karcie Desenie ustawić kolor
linii na czerwony, zwiększyć grubość linii oraz zaznaczyć opcję Wygładzone linie,
pozostałe karty przejrzeć i pozostawić bez zmian,

19)

kliknąć dwukrotnie w tytuł wykresu w oknie dialogowym na karcie czcionka ustawić
opcję podkreślenie jednokrotne,

20)

kliknąć dwukrotnie w opis osi Y w oknie dialogowym na karcie Czcionka ustawić
rozmiar na 12 oraz pogrubienie, na karcie Wyrównanie ustawić opis w poziomie,

21)

kliknąć dwukrotnie w opis osi X w oknie dialogowym na karcie Czcionka ustawić
rozmiar na 12 oraz pogrubienie wybierać OK, następnie edytować opis umieszczając
3 w indeksie górnym (zaznaczyć 3 i wywołać menu podręczne, wybierać Formatuj tytuł
osi i na karcie czcionka ustawić indeks górny),

22)

otrzymać po formatowaniu wykres jak niżej:

23)

zapisać zmiany wprowadzone do dokumentu Wykres.xls poprzez wybór opcji
Plik/Zapisz.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

zestaw komputerowy (komputer, monitor, klawiatura, mysz),

−

system operacyjny Windows XP,

−

oprogramowanie MS Excel 2003.

Ćwiczenie 3

Utwórz bazę danych zawierającą dane o pierwiastkach chemicznych. Baza ma zawierać:

nazwę pierwiastka jego temperaturę topnienia, temperaturę wrzenia oraz gęstość. Na gotowej
bazie dokonaj następujących operacji:

−

sortuj pierwiastki według: wzrastającej temperatury wrzenia, według malejącej gęstości,

−

filtruj pierwiastki w ten sposób, aby wyświetliły się tylko informacje dotyczące
następujących pierwiastków: krzemu, cynku, tytanu.

W oparciu o utworzoną tabelę utwórz formularz.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

46

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

otworzyć nowy dokument w programie MS Excel 2003 i zapisać go pod nazwą
Pierwiastki.xls. Dokument powinien być wyświetlany w widoku Układ strony, jako
arkusz roboczy wybierać Arkusz1,

2)

utworzyć bazę danych w postaci tabeli zgodnie z poniższym wzorem,

3)

zaznaczyć cały zakres z danymi A1:D48,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

47

4)

wybrać opcję Dane/Sortuj w oknie dialogowym Sortuj zaznaczyć pozycję Ma wiersz
nagłówka, ustalić według, których danych ma odbyć się sortowanie, a następnie wybierać
opcję odpowiednio: Rosnąco lub Malejąco:

−

wybrać w oknie dialogowym Sortuj z listy: (2) Temperatura zaznaczyć opcję
Rosnąco, aby sortować według wzrastającej temperatury wrzenia - jak na rysunku
poniżej,

−

wybrać sortowanie według Gęstość i zaznacz opcję Malejąco, aby sortować według
malejącej gęstości,

5)

wybrać opcję Dane/Filtr/Autofiltr,

6)

wybrać odpowiednią opcję filtrowania przez kliknięcie w strzałkę przy nazwie pola z jej
prawej strony,

−

kliknąć w strzałkę z prawej strony komórki Nazwa pierwiastka i wybierać z listy
Krzem, aby wyświetlić właściwości tylko krzemy - jak na rysunku poniżej,

7)

wykonać identyczne czynności filtrowania dla cynku i tytanu,

8)

wyłączyć filtr wybierając opcję identyczną jak przy włączaniu go – Dane/Filtr/Autofiltr,

9)

utworzyć formularz wybierz opcję Dane/Formularz - automatycznie wyświetli się okno
formularza z pierwszym pierwiastkiem tabeli - jak na rysunku poniżej,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

48

10)

przejrzeć właściwości innych pierwiastków klikając w odpowiednie przyciski na oknie
dialogowym.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

zestaw komputerowy (komputer, monitor, klawiatura, mysz),

−

system operacyjny Windows XP,

−

oprogramowanie MS Excel 2003.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

rozróżnić elementy budowy okna programu MS Excel 2003?

2)

rozróżnić elementy budowy arkusza kalkulacyjnego?

3)

stworzyć i sformatować tekst w arkuszu kalkulacyjnym?

4)

zdefiniować pojęcie adresowanie komórki?

5)

zdefiniować pojęcie formuła?

6)

zdefiniować pojęcie funkcja?

7)

określić zadania związane z tworzeniem i formatowaniem tabeli
w arkuszu?

8)

określić zadania związane z tworzeniem wykresu w arkuszu?

9)

określić zasady związane z tworzeniem baz danych w programie
MS Excel?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

49

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1.

Przeczytaj uważnie instrukcję.

2.

Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.

3.

Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.

4.

Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi.
Test zawiera 20 zadań.

5.

Do każdego zadania dołączone są 4 możliwe odpowiedzi. Tylko jedna jest prawdziwa.

6.

Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.

7.

Na rozwiązanie testu masz 40 minut.

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Dokumenty utworzone w programie MS Word posiadają rozszerzenie

a)

*.xls.

b)

*.txt.

c)

*.doc.

d)

*.jpg.

2.

Margines w dokumencie tekstowym jest to
a)

odległość tekstu od górnej i dolnej krawędzi strony.

b)

odległość tekstu od prawej krawędzi strony.

c)

odległość tekstu od lewej krawędzi strony.

d)

odległość tekstu od górnej, dolnej, lewej i prawej krawędzi strony.

3.

Stopka w dokumencie tekstowym jest to
a)

obszar w górnej części strony zawierający tekst, powtarzający się na każdej stronie.

b)

obszar w dolnej części strony zawierający tekst, powtarzający się na każdej stronie.

c)

obszar w części roboczej programu zawierający tekst.

d)

obszar w części roboczej programu zawierający grafikę.

4.

Punkt topograficzny jest to
a)

podstawowa jednostka określająca rozmiar czcionki.

b)

podstawowa jednostka określająca rozmiar linii.

c)

podstawowa jednostka określająca wielkość tabeli.

d)

podstawowa jednostka określająca rozmiar akapitu.

5.

Czcionka o rozmiarze 10 pt w standardzie amerykańskim będzie miała wysokości
a)

3,75 mm.

b)

2,75 mm.

c)

3,51 mm.

d)

5,51 mm.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

50

6.

Dodatkowym programem służącym do edycji wzorów matematycznych w programie
MS Word jest program

a)

Excel.

b)

Equation.

c)

ISIS.

d)

ClipArt.

7.

Program ChemSketch posiada możliwości
a)

tylko tworzenia dwu i trójwymiarowych wzorów.

b)

tylko tworzenia modeli 3D wzorów strukturalnych.

c)

tylko tworzenia schematów zestawów laboratoryjnych.

d)

tworzenia dwu i trójwymiarowych wzorów, modeli 3D wzorów strukturalnych oraz
schematów zestawów laboratoryjnych.

8.

Program AutoCAD służy do
a)

tworzenia grafiki.

b)

edycji wzorów i równań chemicznych.

c)

tworzenia modeli cząsteczek.

d)

komputerowego wspomagania projektowania.

9.

Do tworzenia schematu zestawu laboratoryjnego użyjesz programu
a)

ChemSketch.

b)

ISIS Draw.

c)

AutoCAD.

d)

ISIS Draw, AutoCAD.

10.

Arkusz kalkulacyjny zbudowany jest z
a)

zeszytów.

b)

skoroszytów.

c)

arkuszy.

d)

kart.

11.

Dokumenty utworzone w programie MS Excel posiadają rozszerzenie
a)

*.xls.

b)

*.doc.

c)

*.sck.

d)

*.txt.

12.

Adresowanie względne komórek w arkuszu to
a)

sposób adresowania, który umożliwia automatyczną zmianę adresów w formule.

b)

sposób adresowania, który blokuje automatyczną zmianę adresów w formule.

c)

sposób adresowania, który blokuje automatyczną zmianę adresów jedynie co do
wiersza.

d)

sposób adresowania, który blokuje automatyczną zmianę adresów jedynie co do
kolumny.

13.

W arkuszu kalkulacyjnym adres D$10 to przykład adresowania
a)

zwykłego.

b)

względnego.

c)

bezwzględnego.

d)

mieszanego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

51

14.

W arkuszu kalkulacyjnym adres $D$10 to przykład adresowania

a)

bezwzględnego.

b)

zwykłego.

c)

mieszanego.

d)

względnego.

15.

Sposób adresowania komórek można łatwo zmienić używając klawisza
a)

F2.

b)

F3.

c)

F4.

d)

F5.

16.

Podczas tworzenia formuł w arkuszu mamy do czynienia z
a)

2 rodzajami operatorów.

b)

3 rodzajami operatorów.

c)

4 rodzajami operatorów.

d)

5 rodzajami operatorów.

17.

Ikona

znajdująca się na pasku narzędziowym programu Excel uruchamia

a)

kreatora wykresów.

b)

malarza formatów.

c)

kreatora funkcji.

d)

autosumowanie.

18.

W przypadku baz danych wiersze to

a)

pola rekordów.

b)

formularze.

c)

formuły.

d)

rekordy.

19.

Do graficznej interpretacji danych zastosujesz program

a)

Word.

b)

Excel.

c)

AutoCAD.

d)

ChemSketch.

20.

Do tworzenia baz danych zastosujesz program

a)

Word.

b)

AutoCAD.

c)

ISIS Draw.

d)

Excel.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

52

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko..........................................................................................

Zastosowanie technik komputerowych do obliczeń chemicznych

Zakreśl poprawną odpowiedź.

Nr

zadania

Odpowiedź

Punkty

1.

a

b

c

d

2.

a

b

c

d

3.

a

b

c

d

4.

a

b

c

d

5.

a

b

c

d

6.

a

b

c

d

7.

a

b

c

d

8.

a

b

c

d

9.

a

b

c

d

10.

a

b

c

d

11.

a

b

c

d

12.

a

b

c

d

13.

a

b

c

d

14.

a

b

c

d

15.

a

b

c

d

16.

a

b

c

d

17.

a

b

c

d

18.

a

b

c

d

19.

a

b

c

d

20.

a

b

c

d

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

53

6.

LITERATURA

1.

Eilmes A.: Ćwiczenia z... Word dla chemików. MIKOM, Warszawa 2001

2.

Groszek M.: Excel 2003 PL. Kurs. Helion S.A., Gliwice 2003

3.

Kowalczyk G.: Word 2003 PL. Kurs. Helion S.A., Gliwice 2003

4.

Kula A.: ABC Word 2003 PL. Helion S.A., Gliwice 2004

5.

Langer M.: Po prostu Word 2003 PL. Helion S.A., Gliwice 2004

6.

Langer M.: Po prostu Excel 2003 PL. Helion S.A., Gliwice 2004

7.

Masłowski M.: Excel 2003 PL. 161 praktycznych porad. Helion S.A., Gliwice 2004

8.

Pilch M.: Ćwiczenia z... Excel dla chemików. MIKOM, Warszawa 2001

9.

Pikoń A.: AutoCAD 2000i PL. Helion S.A., Gliwice 2001