MINISTERSTWO OBRONY NARODOWEJ

DEPARTAMENT WYCHOWANIA I PROMOCJI OBRONNOŚCI

S T R E S

W ŻYCIU CODZIENNYM

I SŁUŻBIE WOJSKOWEJ

WYBRANE ZAGADNIENIA

Materiał profilaktyczno-edukacyjny

do prowadzenia zajęć z żołnierzami

WARSZAWA 2006

2

PLAN – KONSPEKT

do przeprowadzenia zajęć profilaktyczno-edukacyjnych

z problematyki stresu

TEMAT:

STRES W ŻYCIU CODZIENNYM I SŁUŻBIE WOJSKOWEJ.
WYBRANE ZAGADNIENIA.

CELE :

1. Przedstawienie stresu jako zjawiska normalnego w codziennym życiu człowieka.
2. Zapoznanie z czynnikami wywołującymi stres i objawami pozwalającymi go

rozpoznawać.

3. Zapoznanie z możliwymi skutkami stresu w życiu codziennym

i służbie wojskowej.

4. Przedstawienie wybranych sposobów zapobiegania stresowi

i przeciwdziałania jego skutkom.

CZAS:

2 x 45’

METODY:

Wykład, prezentacja graficzna, dyskusja.

MATERIAŁY I ŚRODKI DYDAKTYCZNE:

Foliogramy, rzutnik światła dziennego lub projektor multimedialny.

MIEJSCE:

Świetlica, sala wykładowa.

ZAGADNIENIA:

1. Stres a frustracja. Pojęcia definicyjne.
2. Czynniki wywołujące stres.
3. Rozpoznawanie objawów stresu - fizycznych, fizjologicznych, psychicznych.
4. Przeciwdziałanie stresowi.
5. Stres a służba wojskowa.
6. Stres, kryzys psychiczny, trauma psychiczna.
7. Zakończenie.

3

WYKORZYSTANA LITERATURA:

1. M. Cenin, S. Chełpa – Psychologia wojskowa, Wyd. MON, Warszawa, 1998 r.
2. B. Rychlik – Zarządzanie stresem w wojsku. Program profilaktyki antystresowej.

Warszawa, 2006 r.

3. D. Merecz – Jak zwiększyć swój potencjał, by lepiej radzić sobie ze stresem.

Instytut Medycyny Pracy, Łódź, 2005 r.

4. M. Lis-Turlejska – Stres traumatyczny, Wydawnictwo Akademickie „Żak”,

Warszawa, 2002 r.

5. I.Heszen-Niejodek, Z. Ratajczak (red.) – Człowiek w sytuacji stresu,

Wyd. U.Ś., Katowice, 1996 r.

6. A. Florkowski, W. Gruszczyński (red.) – Zdrowie psychiczne żołnierzy,

Łódź, 2000 r.

7. W. Szlagura, M. Madejski – Interwencja kryzysowa, podejście profesjonalne.

Niepublikowane materiały szkoleniowe, „ARCAN”, Bielsko-Biała 2000-2002 r.

4

PRZEBIEG ZAJĘĆ:

TREŚĆ ZAGADNIENIA

CZAS

UWAGI

WSKAZÓWKI

CZĘŚĆ WSTĘPNA

Przedstawienie tematu i celu zajęć oraz spraw
organizacyjnych.

5 min

CZĘŚĆ ZASADNICZA

1.

ZAGADNIENIE 1 (patrz szerzej str. 11)

S

TRES A

F

RUSTRACJA

.

P

OJĘCIA DEFINICYJNE

.

Frustracja – reakcja organizmu na przeszkodę,

–

przykre emocje jako wynik niemożności
osiągnięcia celu.

Reakcje człowieka na sytuacje frustracyjne:

–

działania w celu pokonania przeszkody (1),

–

obejście przeszkody (2),

–

wyznaczenie i osiągnięcie celu zastępczego (3),

–

uporczywe, bezskuteczne atakowanie
przeszkody, agresja (4),

–

rezygnacja, ucieczka (5, 5a).

STRES – sytuacja trudna, która prowadzi do zaburzeń

zachowania i działania wskutek przeciążenia
systemu nerwowego.

Fazy stresu biologicznego:

¾

alarmowa – na sygnał o zadziałaniu czynnika
szkodliwego (stresora) organizm mobilizuje się,
początkowo odporność organizmu maleje ale
potem wzrasta.

¾

odporności – mechanizmy adaptacyjne
przeciwdziałają stresowi, odporność organizmu
wzrasta ponad stały poziom i pozwala zwalczyć
zagrożenie.

¾

wyczerpania – jeśli stresor, szkodliwy bodziec
działa zbyt długo, organizm wyczerpuje zasoby
i traci odporność.

Fazy stresu psychologicznego:

¾

mobilizacja – po zadziałaniu szkodliwego
bodźca wzrasta ogólna zdolność organizmu do
działania, mobilizowane są procesy psychiczne
i energetyczne,

¾

rozstrojenie – jeśli stresory działają zbyt długo
lub zbyt silnie pogarszają się procesy orientacji
i kontroli, spada sprawność działania,

¾

destrukcja – wciąż silne i działające długo
stresory uniemożliwiają sprawne działanie, brak
realnej oceny sytuacji, spada motywacja do
działania, rezygnacja z walki.

15 min

Folia 1

Pytania do słuchaczy

o ewentualne przykłady z życia

Folia 2

Pytania, podawanie przykładów,

np. brak pokarmu, brak wody...

Np. trema - rodzaj stresu,

mobilizuje

5

Stres u żołnierzy

– zespół reakcji fizjologicznych i psycholo-

gicznych, zachowań alarmowych i
obronnych organizmu wobec powstałej
sytuacji zagrożenia lub skierowanej
przeciwko żołnierzowi agresji, ataku.

STRES – kumulujący - np. różne problemy i kłopoty

życia codziennego,

–

dysfunkcjonalny - np. zły szef,
nieprzyjemni współpracownicy,
wymagania ponad możliwości...

Silna trema może sparaliżować,

odebrać głos, spowodować

zapomnienie tekstu...

2.

ZAGADNIENIE 2 (patrz szerzej str. 13)

C

ZYNNIKI WYWOŁUJĄCE STRES

.

Stres jest nierozerwalnie związany z naszym życiem
i może mieć zarówno negatywny jak i pozytywny wpływ
na nasz organizm, działanie, funkcjonowanie.

Dy-stres – stres zły, powodujący negatywną reakcję

organizmu.

Eu-stres – stres pozytywny, pobudzający

do działania.

Różnica bardzo często zależy od nas – od naszego
nastawienia i cech osobowości – wykształcenia,
wychowania, doświadczenia podobne stresory,
podobne sytuacje, jednych stresują, deprymują, innych
pobudzają do aktywności, efektywnego działania.
Szkodliwe może być nasilenie stresu lub
nieumiejętność radzenia sobie z nim tzn. nierozpo-
znawanie objawów płynących z organizmu,
niezrozumienie sytuacji i własnego zachowania.

Stres mogą wywołać:

⇒

czynniki zewnętrzne – klimat, hałas, konflikty,
utraty, zagrożenia, złe wiadomości, pośpiech itp.

⇒

czynniki wewnętrzne – aspiracje, sumienie,
utrata dotychczasowych wartości ideowych,
religijnych, potrzeby emocjonalne itp.

Sytuacje stresowe – są najczęściej niezależne od
człowieka i mogą dotknąć każdego:

–

realne zagrożenia życia - wypadki, katastrofy,
napady, straty, działania wojenne...

–

rozpady związków społecznych, rodzinnych -
rozwód, rozstanie...

–

spadek poczucia własnej wartości - utrata pracy,
porzucenie przez kogoś bliskiego,
niepowodzenia...

Ważne nie jest to, co ci się zdarza, lecz to jak to

odbierasz

10 min

Folia 3

Folia 4

Pytanie o rozumienie tego

stwierdzenia

6

3.

ZAGADNIENIE 3 (patrz szerzej str. 13)

R

OZPOZNAWANIE OBJAWÓW STRESU

-

FIZYCZNYCH

,

FIZJOLOGICZNYCH

,

PSYCHICZNYCH

.

Stres przejawia się:

–

wzmożonym napięciem emocjonalnym,
psychicznym,

–

wzrostem impulsywności w myśleniu i działaniu,

–

ograniczeniem kontroli nad własnym
zachowaniem

a więc w obniżonej, w różnym stopniu, sprawności
myślenia i działania.

CHARAKTERYSTYCZNE OBJAWY STRESU
Fizjologiczne:

– bladość, suchość w ustach, bóle pleców

i głowy, przyśpieszone bicie serca, zwiększona
potliwość, napięcia mięśni, bezsenność,
nieregularny, płytki oddech, uczucie gorąca,
biegunka....

Fizyczne:

– postawa zgarbiona, zamknięta lub agresywna,

mowa szybka, głos wysoki, drżenia rąk, napięta
twarz...

Psychiczne:

– zakłopotanie, nerwowość, agresja, zamykanie

się w sobie, depresja, rozdrażnienie, chaos
myślowy, nadpobudliwość, lęki, złość.....

W zachowaniu:

– brak apetytu lub nadmierne objadanie się,

szukanie leków, alkoholu, używek, wzrost ilości
wypalanych papierosów, brak poczucia humoru,
skłonność do płaczu lub wybuchów gniewu,
uczucie stałego zmęczenia, niekonsekwencja,
wyczerpanie...

W myśleniu:

– trudności w koncentracji, skupieniu uwagi, brak

zainteresowań, luki w pamięci, zapominanie....

Działanie ludzi w stresie zależy od indywidualnego
przygotowania do radzenia sobie w sytuacjach trudnych
i może być bardzo różne:

⇒

szukanie sposobu rozwiązania problemu,
samodzielnie lub przy pomocy innych,

⇒

rezygnacja z dążeń, poddanie się sytuacji lub
wpływom innych ludzi,

⇒

szukanie wsparcia u autorytetów – dowódcy,
kolegów, przyjaciół....

⇒

podejmowanie walki na zniszczenie przeciwnika,
wroga ale nie rozwiązanie problemu,

⇒

unikanie trudności, przeczekiwanie, udawanie,
że nie ma problemu trudności,

⇒

szukanie czynności zastępczych – zakupy,
sprzątanie, czytanie...

⇒

ucieczka w alkohol, narkotyki,

15 min

Folia 5

Pytanie - czy ktoś z was, kto

uważa, że doświadczył stresu

pamięta, któryś z objawów?

Czy może o tym coś

powiedzieć?

7

4.

ZAGANIENIE 4 (patrz szerzej str. 14)

dporności na stresory,

może być obojętne.

aść sytuacja stresowa i wtedy

nie własnego,

relaksujących,

i

Podstawowe elementy działań redukujących stres:

⇒

mach –

⇒

się nowych

⇒

j się i nie wstydź prosić o pomoc innych,

⇒

alkoholu

⇒

sz takie lub

⇒

się

....

15 min

Folia 6

Pytanie - któ

menty są

n

P

RZECIWDZIAŁANIE STRESOWI

ażdy człowiek ma własny próg o

K
na bodźce wywołujące stres.

o co jednych stresuje dla innych

T

o co jednym uniemożliwia sprawne działanie, innych

T
pobudza do aktywności, sprawności, do myślenia,
zwiększonej koncentracji.

ażdego jednak może dop

K
musi sobie z nią poradzić.
Pierwszym krokiem jest umiejętność rozumienia
i rozpoznawania objawów stresu.

olejnym krokiem jest wypracowa

K
skutecznego stylu radzenia sobie ze stresem:

–

poznanie mechanizmów działania stresu,
uczenie się o stresie,

–

pokonanie trudności,

–

wykonanie czynności

–

szukanie pomocy,

ępczego (blisko

–

znalezienie celu zast
rzeczywistego problemu - działaj małym
krokami)

⇒

akceptuj siebie i to co robisz, sprawdź czy
dobrze wykonujesz to co powinieneś,

rozmawiaj o swoich kłopotach i proble
nie jesteś sam, masz przecież przyjaciół,
kolegów, przełożonych, na których możesz
polegać, którzy cię wysłuchają,

bądź aktywny umysłowo - ucz
umiejętności, szukaj wiadomości, poznawaj
ludzi,

nie bó

⇒

bądź aktywny fizycznie – poszukuj najlepszych
dla ciebie ćwiczeń sportowych,

bardzo rozważnie podchodź do
i narkotyków – odsuną problemy na czas
upojenia, ale ich nie zlikwidują,

zajmij się swoim hobby, jeśli ma
poszukaj zajęcie, które cię uspokaja,

zrelaksuj się – daj sobie czas, wycisz
i odpręż poprzez muzykę, książkę, modlitwę

r ele

e

ajważniejsze, czy wogóle są

takie?

Kto ma to ocenić?

8

5.

ZAGADNIENIE 5 (patrz szerzej str. 14)

S

TRES A SŁUŻBA WOJSKOWA

Istota problematyki stresu w służbie wojskowej nie

zmienia się. Działają te same mechanizmy.

Zwiększa się jednak ilość możliwych stresorów,

sytuacji, które mogą wywołać stres. Związane jest to
ze specyfiką jaką niesie dla młodego człowieka służba
wojskowa:

¾

długa rozłąka z najbliższymi,

¾

nowe, nieznane środowisko,

¾

nowe, nieznane, trudne zadania i obowiązki,

¾

duży wysiłek fizyczny,

¾

zmiana rytmu dnia i wyżywienia,

¾

obowiązek poddania się rygorom regulaminów,
karność,

¾

częsty, czasami codzienny kontakt z bronią,

¾

brak czasu dla siebie, prywatności,

¾

świadomość zagrożenie zdrowia i życia w czasie
działań poligonowych, w misjach
zagranicznych....

Przeciwdziałanie stresowi służby wojskowej to:

⇒

sumienne wykonywanie obowiązków,

⇒

pełne zdyscyplinowanie,

⇒

zaufanie do przełożonych i kolegów,

⇒

wiara we własne siły, wiedzę i umiejętności,

⇒

umiejętność rozpoznawania objawów stresu tak
u siebie jak i u kolegów,

⇒

umiejętność redukcji stresu po jego rozpoznaniu.

Skuteczne udzielanie pomocy innym wzmocni twoją
pewność działań.

15 min

Folia 7

Pytanie-

Czy pamiętacie, któryś z tych

elementów, a może one jeszcze

działają?

6.

ZAGADNIENIE 6 (patrz szerzej str. 15)

S

TRES

,

KRYZYS PSYCHICZNY

,

TRAUMA PSYCHICZNA

.

Silny i długo działający stres może wywołać

poważne zaburzenia emocjonalne i zachowania, może
wręcz sparaliżować nasze działania.
Zdarzenie krytyczne to sytuacja, która wywołuje
bardzo silne reakcje emocjonalne, zakłócające
zdolność funkcjonowania. Może ona wywołać nawet
uraz psychiczny.

Sytuacje takie to np:

–

udział w wypadku czy katastrofie naturanej lub
spowodowanej przez człowieka,

–

widok zabitych lub rannych,

–

zagrożenie życia lub zdrowia,

10 min

Folia 8

Kto według was ulega tym

urazom: ofiary, ratownicy,

rodziny, świadkowie...?

Wszyscy!!!

9

–

informacja o śmierci lub zagrożeniu życia kogoś
bliskiego,

–

bycie ofiarą napadu, gwałtu, tortur,

–

duża strata materialna.

Jeśli uraz psychiczny jest silniejszy niż mechanizmy
obronne, nawet u ludzi zdrowych może rozwinąć
się zespół zaburzeń po stresie urazowym (PTSD )

Reakcje na zdarzenia traumatyczne:

¾

emocjonalne – lęk, szok, gniew, wściekłość,
poczucie winy, żałoba, przygnębienie, wrogość,
agresja, wybuchowość, strach przed
pozostawaniem samemu, izolacja od innych,

¾

poznawcze – dezorientacja, niska ocena
własnej wartości, brak koncentracji, strach przed
powtórzeniem sytuacji,

¾

biologiczne – bezsenność, koszmary nocne,
zwiększone tętno, oddech,

¾

zachowania – unikanie ludzi, nawet bliskich,
trudności w życiu intymnym, nieufność,
popadanie w uzależnienie od substancji
psychoaktywnych, kłopoty szkolne, zawodowe.

Folia 9

7.

ZAGADNIENIE 7 (patrz szerzej str. 15)

Z

AKOŃCZENIE

1. Wymienione objawy stresu nigdy nie występują

wszystkie razem. Każdy człowiek reaguje inaczej
i może mieć inne sygnały mówiące o tym, że jest
w stresie.

2. Człowiek, który ulega stresorom, silnym bodźcom

wywołującym stres, jest normalny, to sytuacje
bywają nienormalne, niecodzienne, bardzo
trudne, przełamujące naturalne psychiczne
mechanizmy obronne.

3. Większość ludzi radzi sobie sama nawet

w najtrudniejszych sytuacjach i z czasem wraca
do równowagi psychicznej, emocjonalnej.

4. Szukanie i proszenie o pomoc jest jednym

z naturalnych sposobów radzenia sobie w
sytuacji trudnej.

5. Są ludzie i instytucje, którzy mogą pomóc

każdemu, kto w sytuacji skrajnie trudnej,
traumatycznej pomocy potrzebuje - przełożeni,
koledzy, psycholodzy, kapelani, lekarze....

5 min

Pytanie – czym jest stres dla

mnie?

Mobilizacją do sprawnego

i lepszego działania?

Utrudnia mi adaptację, sprawne

działanie, pozbawia dobrego

nastroju, zadowolenia?

10

SKRYPT DO KONSPEKTU

STRES W ŻYCIU CODZIENNYM I SŁUŻBIE WOJSKOWEJ

do przeprowadzenia zajęć profilaktyczno-edukacyjnych

z żołnierzami

Wybrane zagadnienia

Przed

rozpoczęciem zajęć prowadzący powinien poinformować słuchaczy, że tematyka stresu,

z jednej strony jest powszechnie znana, z drugiej często opiera się na stereotypach, uogólnieniach,
wiedzy potocznej. Operuje się pojęciami, które ludzie dotknięci stresem utożsamiają ze słabością czy
wręcz chorobą psychiczną.

W trakcie zajęć będzie można operować przykładami, opisami przypadków i zdarzeń, zachowń

ludzi będących w sytuacjach trudnych, odnosząc się do prezentowanego materiału.

Dyskusja jest nie tylko dopuszczalna, jest wręcz pożądana, aby wymienić poglądy, wiedzę

i doświadczenie.

ZAGADNIENIE 1

S

TRES A FRUSTRACJA

.

P

OJĘCIA DEFINICYJNE

.

Pojęcia stres i frustracja używane są często w języku potocznym zamiennie albo uzupełniająco.
Tymczasem mają one nieco inne znaczenie mimo, że odnoszą sie do człowieka, który ma określone
kłopoty.

Frustracja to reakcja emocjonalna na powstałą czy zauważoną przeszkodę, to zespół różnych
przykrych nieprzyjemnych emocji w sytuacji, gdy człowiek nie może osiągnąć zamierzonego, wyty-
czonego czy oczekiwanego celu.
Często znajdujemy się w sytuacjach, gdy nie osiągamy pożądanych rezultatów, wyników mimo
poniesionego wysiłku czy kosztów. Przeszkoda jest zbyt duża, opór czegoś lub kogoś zbyt duży, a my
nie potrafimy, nie mamy sił bądź też wiedzy czy umiejętności aby dotrzeć do celu.

Podstawową reakcją na zaistniałą sytuację, w której pojawia się przed nami przeszkoda jest
działanie skierowane na pokonanie tej przeszkody. Można to osiągnąć w wieloraki sposób. Zawsze
jednak potrzebna jest aktywność i chęć pokonania przeszkody. Skoro pierwsza próba się nie powiodła,
to z analizy porażki powinniśmy wiedzieć czego nam brakuje – siły, wiedzy, umiejętności, wsparcia
kolegów.... Po logicznej analizie możliwości i uzupełnieniu niedoborów, braków można pokonać
przeszkodę i osiągnąć cel.

Drugim sposobem pokonania przeszkody jest jej ominięcie, obejście. Skoro jest taka możliwość,
skoro wysiłek poniesiony na obejście będzie mały a zaoszczędzimy czas, to z tej szansy trzeba
skorzystać. Mamy np. trudne słowo do napisania, nie wiemy jednak jak się je pisze – możemy, nie
szukając po słownikach użyć innego słowa, które ma to samo znaczenie.

Trzeci

sposób

to

wyznaczenie sobie celu zastępczego. Jeśli cel zastępczy będzie leżeć blisko celu

zasdniczego a daje nam przy okazji znaczące korzyści czasowe i materialne, to można to rozważyć
i zastosować, cel zasadniczy osiągając np. w drugim etapie. Jeśli jednak jest to uniknięcie wysiłku,
udawanie niezrozumienia sytuacji czy zadania, to możemy być posądzeni o zwykłe cwaniactwo czy
lenistwo.

11

Czwarty sposób nie jest zbyt pożądany do stosowania, świadczy bowiem o upartości, niechęci do

wyciągania wniosków, uczenia się, ponoszenia wysiłku. Jest to uporczywe ponawianie prób pokonania
przeszkody zawsze tym samym sposobem mimo ponoszonych porażek. Świadczy to o tzw. fiksacji
funkcjonalnej i stwierdzeniu – widzicie sami, nie potrafię, nie mogę, to musi zrobić ktoś inny. Postawa
bardzo niepożądana.

Piąty sposób również jest mało korzystny i nieefektywny, polega bowiem na rezygnacji. Skoro jest

przeszkoda, nie mogę jej pokonać, to po co się wysilać. W domyśle często jest wniosek – niech to zrobią
inni, ja się dostosuję i włączę. Nie wiadomo co jest większe - niewiara we własne siły, niechęć do wysiłku
i aktywności czy wyrachowanie. Taka bierność zachowania nie jest mile widziana ani w grupie
koleżeńskiej, ani w szkole, ani w zakładzie pracy, ani w wojsku.

Stres to reakcja organizmu na sytuację trudną, która prowadzi do zaburzenia emocjonalnych

procesów regulacji poprzez przeciążenie systemu nerwowego. Pojęcie stresu wywodzi się z nauk
biologicznych. Na każdy oganizm żywy działają różne czynniki. Jeśli są to czynniki szkodliwe to
wywołują one negatywne zmiany w organizmie.

Wybitny polski psycholog, profesor Jan Strelau twierdzi, że stres to stan, na który składają się silne

negatywne emocje oraz towarzyszące im zmiany fizjologiczne i biochemiczne, przekraczające normalny,
podstawowy poziom pobudzenia.

Pojęcie stresu psychologia przejęła z nauk biologicznych. Stres biologiczny organizmu przejawia się

w trzech fazach.

Faza alarmowa – organizm odbiera sygnał, informację o zadziałaniu czynnika szkodliwego. Kiedy

czynnik zadziała, na krótko spada odporność, wydolność organizmu. Po pewnym czasie jednak
pojawia się drugi etap.

Faza odporności – organizm aktywizuje się, uruchamia mechanizmy przystosowawcze. Wyraźnie

wzrasta odporność organizmu na szkodliwe czynniki po to, aby zwalczyć zagrożenie.
Wykorzystywane są naturalne zasoby organizmu, które jednak są ograniczone. Jeśli czynnik
szkodliwy nie przestanie działać, to może pojawić się kolejna faza.

Faza wyczerpania – kiedy czynniki szkodliwe działają zbyt długo lub są zbyt silne, zasoby organizmu

walczącego z nimi wyczerpują się. Może dojść do osłabienia organizmu, wyczerpania a nawet
śmierci.
Np. organizm, który odbiera sygnał, że nie ma wody czy pożywienia może przejść przez wszystkie
fazy – każdy w różnym czasie i z innym skutkiem.

W stresie psychologicznym psycholodzy równiez wyodrębnili trzy fazy, z których najczęściej

występuje pierwsza lub dwie pierwsze.

Faza mobilizacji – po zadziałaniu czynników szkodliwych, pojawieniu się sytuacji trudnej, następuje

mobilizacja procesów psychicznych. Wzrasta ogólna zdolność do działań min. intelektualnych -
myślenie, analizowanie, kojarzenie, wnioskowanie, lepsza, ostrzejsza orientacja itp. Mobilizowane
są zasoby energetyczne, wzrasta aktywność, dynamika ruchów, pobudzane są do zwiększonej pracy
gruczoły wydzielania wewnętrznego np. adrenaliny. Jeśli trudność nie zostanie pokonana, a stresory
działają dalej lub nawet zwiększają się, następuja druga faza.

Faza rozstrojenia – stopniowo pogarszają się procesy orientacji i kontroli sytuacji. Następuje coraz

większe rozstrojenie emocjonalne, obniża się znacząco sprawność działania, kontrolowanie
własnego postępowania. Zaburzone zostają procesy motywacyjne. Jeśli trwa to zbyt długo i nie
otrzymamy pomocy to w skrajnych przypadkach może pojawić się trzecia faza.

Faza destrukcyjna – nie ma motywacji do działania, wykonywane czynności są chaotyczne i nieskute-

czne, nie ma kontroli sytuacji ani własnego postępowania. Procesy intelektualne są poważnie
zaburzone.

12

ZAGADNIENIE 2

C

ZYNNIKI WYWOŁUJĄCE STRES

.

Każda sytuacja, zdarzenie czy działanie, które są nowe, nieznane, niespodziewane może wywołać

stres. Ważne jest jak to przyjmiemy, jak sobie z tym poradzimy. Wielu czynników możemy się
spodziewać czy wręcz oczekiwać, inne są dla nas pełnym zaskoczeniem. Jedne pobudzą nas do
działania i aktywności, inne wywołają zamieszanie emocjonalne, dezorganizują działanie.

Bardzo dużo zależy od naszego przygotowania na możliwe sytuacje trudne – wykształcenia, wiedzy,

wychowania, doświadczenia. Jeśli potrafimy prawidłowo ocenić sytuację, rozpoznać czynniki stresujące,
prawidłowo zinterpretować sygnały płynące z organizmu, to nasze przeciwdziałanie też będzie
efektywne i skuteczne.

Na wiele czynników nie mamy wpływu – pojawiają się wbrew naszej woli i oczekiwaniom ale sama ich

znajomość i wcześniejsze doświadczenia pozwalają nam radzić sobie z nimi całkiem skutecznie.
Dotyczy to np. warunków pogodowych – wiemy jak zabezpieczyć się przed chłodem, deszczem,
śnieżycą, mrozem...Nie powinny nas zaskoczyć. Inne natomiast, mimo, że są znane, mogą mieć dla nas
przykre konsekwencje. Trudno bowiem przyjąć za normalne i znane pozbawienie pracy, rozwód
rodziców czy własny, odrzucenie przez bliskich przyjaciół...

Dlatego tak ważna jest informacja, którą trzeba sobie przyswoić, że dla zrozumienia istoty stresu,

który mnie dotyka i może mną zawładnąć nie jest ważne to co się stało, co się dzieje, ale to, jak to
odbieram.

Te same czynniki, sytuacje na jednych w ogóle nie będą działały, innych zaś mogą silnie

zestresować. Dla jednego strata (np. kradzież) kilkuset złotych będzie tragedią, dla drugiego niewiele
znaczącym epizodem. Dla jednego utrata pracy będzie katastrofą życiową i rodzinną, dla innego
motorem do intensywnego poszukiwania innej i chwilową niedogodnością.

ZAGADNIENIE 3

R

OZPOZNAWANIE OBJAWÓW STRESU

-

FIZYCZNYCH

,

FIZJOLOGICZNYCH

,

PSYCHICZNYCH

.

Każdy człowiek inaczej reaguje na stres. Jeśli jednak szkodliwe bodźce zadziałają to jest możliwość

aby to zauważyć. Sam organizm nas o tym informuje. Ponadto zmieniamy dotychczasowe specyficzne,
stałe formy zachowania. Umiejętność rozpoznawania tych sygnałów jest pierwszym krokiem do
poradzenia sobie ze stresem, który się pojawił. Niezwykle ważna jest również umiejętność zauważenia
objawów stresu u bliskich czy kolegów, bo wtedy możemy zaproponować im pomoc i wsparcie.

Najważniejsze objawy wyszczególnione są w konspekcie. Warto jednak dodać, że rozpoznanie

objawów stresu jest niezwykle ważne, daje nam bowiem możliwość kontrolowania ich i rozumienia
własnego nieskutecznego, chaotycznego działania, oraz świadomość, że pewne symptomy fizjologiczne
nie mają podłoża chorobowego.

Potrafimy też zrozumieć pewne, z pozoru nieracjonale działania, własne czy bliskich, które w istocie

są dzaiałaniami pozornymi, zastępczymi. Np. niespodziewane zakupy, nagłe generalne sprzątanie,
długie czytanie książki...ale również częstsze sięganie po alkohol, szukanie towarzystwa kolegów.

13

ZAGADNIENIE 4

P

RZECIWDZIAŁANIE STRESOWI

.

Nie ma ludzi niepodatnych na stres. Każdy ma jednak inny próg odporności psychicznej. Każdy ma

inne mechanizmy obronne. Jest to zależne od wielu czynników:

–

wrodzonej podatności na stres,

–

doświadczenia, obycia z sytuacjami stresowymi,

–

realnej wiedzy o możliwym zagrożeniu, o sytuacjach trudnych,

–

umiejętności aktywnego kontrolowania sytuacji,

–

świadomości, że w sytuacji trudnej, krytycznej można liczyć na pomoc innych,

–

stopnia znajomości własnych zasobów na daną sytuację – wiedzy, wyposażenia, umiejętności...

–

umiejętności zastosowania technik relaksacyjnych takich jak: wyciszenie się, wyizolowanie
z aktualnej sytuacji, wizualizacji np. na bazie ulubionej muzyki, zajęcia sportowe, długi
spacer...

Jeśli mamy pomóc koledze czy komuś bliskiemu będących w stresie to do podstawowych elementów

naszego działania powinniśmy zaliczyć: wiedzę, chęci i możliwości.

Ktoś, kto ujawnia swoją sytuację stresową zachowaniem czy wyraźnymi sygnałami płynącymi

z organizmu to być może woła o pomoc. Wtedy właśnie trzeba chcieć okazać mu pomoc i dać ją.

Nie wystarczy patrzeć – trzeba widzieć.
Nie wystarczy słuchać – trzeba słyszeć.
Nie wystarczy potwierdzać – trzeba rozumieć i czuć (empatia).
Czasami cała pomoc to bycie obok, towarzyszenie dające poczucie bezpieczeństwa.
Nie należy okazywać litości – należy pomóc lub zorganizować pomoc – skierować do specjalisty
lub autorytetu.

ZAGADNIENIE 5

S

TRES A SŁUŻBA WOJSKOWA

.

Służba wojskowa niesie ze sobą różne dodatkowe sytuacje trudne, które mogą spotkać młodego

człowieka. Nie miał on z nimi do czynienia ani w domu, ani w szkole, ani w grupie rówieśniczej. Nagłe
przeniesienie do nowych warunków, nowego, nieznanego środowiska, uniformizacja tak zewnętrzna jak
i funkcjonalna wielu sprawia kłopoty. Proces przystosowania trwa czasami od kilku do kilkunastu tygodni.
Rozłąka z najbliższymi, ograniczenie prywatności i organizacja prawie każdej godziny jest dla niektórych
poważnym progiem sprawdzającym ich odporność psychiczną.

Ponadto właśnie w służbie wojskowej, gdzie jest duża dynamika szkolenia, ćwiczeń, działań

poligonowych, pojawiają się sytuacje, które mogą być zagrożeniem życia. Informacje o tego typu
wypadkach są powszechnie znane, dlatego i rodzina i sam żołnierz przeżywają pewne obawy. Ostatnie
lata i udział polskich żołnierzy w misjach poza granicami kraju rozszerzyły ten katalog sytuacji trudnych
i niebezpiecznych a więc wywołujących stres.

Dlatego niezwyle ważne jest aby znać mechanizmy działania stresu, sposoby przeciwdziałania

i udzielania pomocy, sobie samemu czy koledze.

Jednymi z najważniejszych elementów obniżających czy redukujących stres w służbie wojskowej są:

–

wiara we własne siły, wyszkolenie, wyposażenie i doświadczenie,

–

zaufanie do profesjonalizmu przełożonych,

14

–

zaufanie do kolegów wspólnie wykonujących zadania,

–

znajomość realnych zagrożeń.

Aby te elementy mogły funkcjonować w świadomości każdego żołnierza potrzeba nie tylko dobrego

i pełnego szkolenia specjalistycznego, potrzebna jest również dobra organizacja pododdziału,
kompetentne dowodzenie i sprawiedliwy podział obowiązków. Niezwykle ważny jest czas na odpoczynek
i relaks, bo to właśnie pozwala redukować napięcie psychiczne i podnosić sprawność żołnierzy.

ZAGADNIENIE 6

S

TRES

,

KRYZYS PSYCHICZNY

,

TRAUMA PSYCHICZNA

.

Kiedy sytuacje stresowe są bardzo ostre, nagłe, działają długo lub następują jedna po drugiej

możemy sobie sami z tym nie poradzić. Pozostaje wycofać się lub szukać pomocy, bo nasze działania
będą nieskuteczne, a nawet sparaliżowane. Jeśli dojdzie do sytuacji krytycznej to grozi nam nawet uraz
psychiczny. Nasze doświadczenie i wiedza oraz mechanizmy obronne mogą okazać się niewystarcza-
jące na to, co nas spotyka lub czego jesteśmy świadkami.

Na taki kryzys psychiczny narażony może być każdy z nas. Każdy bowiem może ulec wypadkowi, być

napadniętym, ponieść dużą stratę materialną, dowiedzieć się, że ktoś bliski jest nieuleczalnie chory. Do
tego nie potrzeba ani być na wojnie, ani podejmować ryzykanckich prób sprawnościowych. Sam widok
ofiar katastrofy, zabitych lub rannych, pozostawia w nas poważny ślad psychiczny. Nawet, jeśli w
pierwszym momencie, jako ratownicy działamy sprawnie i skutecznie to po pewnym czasie obrazy
tragedii i ofiar mogą do nas wracać.

Zdarzenie, które tak silnie traumatyzuje ma swoje konsekwencje emocjonalne, poznawcze,

biologiczne i w zachowaniu.

Nie zawsze będziemy potrafili sobie sami z tym poradzić. Najczęściej wystarczy porozmawiać o tym

z kimś, komu ufamy. Otworzyć się przed nim, wyrzucić nagromadzone emocje, to co boli, co zalega,
opisać swoje uczucia i wrażenia – mówiąc potocznie – wygadać się. To jest częsty sposób stosowany
w rodzinach po stracie kogoś bliskiego – rozmawiać, rozmawiać, rozmawiać...

Doświadczenia z wypadków, katastrof, napadów, gwałtów, rozbojów świadczą jednak o tym, że nie

wszyscy radzą sobie sami czy w gronie bliskich osób. Niektórzy potrzebują wsparcia specjalistow.
I powinni je otrzymać jak najszybciej. Trzeba bowiem pamiętać o tym, że to nie człowiek w kryzysie czy
traumie psychicznej jest nienormalny to sytuacja była nienormalna, niecodzienna, tragiczna.

Jeśli nie możemy pomóc to nie należy dawać dobrych rad czy okazywać litość, tylko udzielić wsparcia

i skierować do specjalisty (psychologa, psychiatry...).

ZAKOŃCZENIE

Stres jest naturalnym zjawiskiem towarzyszącym człowiekowi. Nie należy go ani lekceważyć ani

demonizować. Trzeba go poznawać, przeciwdziałać, redukować. Jeśli trzeba należy pomóc w tym
innym. Stres służby wojskowej niczym nie różni się od stresu występującego w życiu cywilnym.
W służbie wojskowej jest jedynie więcej stresorów specyficznych związanych z bronią, zadaniami,
środowiskiem prawie w całości męskim. Mechanizmy stresu i objawy są takie same. Tak samo trzeba im
przeciwdziałać, tak samo poważnie traktować. Na każdym szczeblu dowodzenia. Tak w trosce
o wykonanie zadań jak i w trosce o człowieka.

15

MINISTERSTWO OBRONY NARODOWEJ

00-911 WARSZAWA, Aleje Niepodległości 218

www.wojsko-polskie.pl

www.mon.gov.pl

DYREKTOR DEPARTAMENTU WYCHOWANIA I PROMOCJI OBRONNOŚCI

tel. [phone], fax [phone]

Dyrektorowi Departamentu Wychowania i Promocji Obronności są podporządkowane następujące

jednostki organizacyjne resortu:

1) Centralna Biblioteka Wojskowa w Warszawie;
2) Dom Wojska Polskiego w Warszawie;
3) Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie;
4) Reprezentacyjny Zespół Artystyczny Wojska Polskiego w Warszawie;
5) Wojskowe Biuro Badań Socjologicznych w Warszawie;
6) Wojskowe Biuro Badań Historycznych w Warszawie;

ZAKRES DZIAŁANIA I ZADANIA ODDZIAŁÓW DEPARTAMENTU

I. ODDZIAŁ SPOŁECZNYCH PROBLEMÓW SŁUŻBYI PSYCHOPROFILAKTYKI tel. [phone]

Oddział Społecznych Problemów Służby jest komórką wewnętrzną Departamentu, właściwą w sprawach

rozpoznawania społecznych problemów służby, określania kierunków i głównych zadań w dziedzinie profi-
laktyki wychowawczej oraz działalności psychoprofilaktycznej, koordynowania i nadzorowania ich realizacji.

II. ODDZIAŁ EDUKACJI OBYWATELSKIEJ tel. [phone]

Oddział Edukacji Obywatelskiej jest komórką wewnętrzną Departamentu, właściwą w zakresie

programowania, koordynowania i realizacji zadań w sferze: edukacji obywatelskiej w wojsku, kształcenia
proobronnego młodzieży, upowszechniania międzynarodowego prawa konfliktów zbrojnych, ochrony
dóbr kultury na wypadek konfliktu zbrojnego oraz upowszechniania i kultywowania tradycji orężnych
w Siłach Zbrojnych RP, nadawania nazw wyróżniających i patronów, opracowywania rodowodów
związków i jednostek, przygotowywania projektów wniosków nadania sztandarów, proporców i innych
symboli wojskowych.

III. ODDZIAŁ PROMOCJI OBRONNOŚCI tel. [phone]

Oddział Promocji Obronności jest komórką wewnętrzną Departamentu, właściwą do programowania,

koordynowania i realizowania zadań wynikających z szeroko rozumianej promocji obronności w kraju
i zagranicą, w tym także prowadzenia zadań patronackich, realizowanych w oparciu o obowiązujące
uregulowania ustawowe oraz odrębne ustalenia resortu obrony narodowej w tej dziedzinie.

IV. ODDZIAŁ KULTURY I OŚWIATY tel. [phone]

Oddział Kultury i Oświaty jest komórką wewnętrzną Departamentu właściwą do określania głównych

celów i zadań działalności kulturalno-oświatowej oraz turystycznej, krajoznawczej i rekreacyjnej w resorcie.

V. ODDZIAŁ KOMUNIKACJI SPOŁECZNEJ tel. [phone]

Oddział Komunikacji Społecznej jest komórką wewnętrzną Departamentu właściwą do współpracy

ze społeczeństwem w zakresie programowania, koordynowania i realizowania zadań komunikacji
społecznej, współdziałania z instytucjami państwowymi, organami samorządowymi, organizacjami
pozarządowymi (w tym prowadzącymi działalność charytatywną na prawach wolontariatu) w dziedzinie
tworzenia obywatelskiego zaplecza obronności kraju, prowadzenie wniosków w sprawie nieodpłatnego
przekazywania przez jednostki organizacyjne niewykorzystywanego mienia ruchomego resortu na cele
muzealne, wystawiennicze lub szkoleniowe (według odrębnych przepisów).

VI. ODDZIAŁ ANALIZ I CEREMONIAŁU WOJSKOWEGO tel. [phone]
Oddział Analiz i Ceremoniału Wojskowego jest komórką wewnętrzną Departamentu właściwą

w zakresie programowania, koordynowania i realizowania zadań organizowania ceremonii wojskowych
i patriotycznych z udziałem wojska w kraju i poza jego granicami.

16