1

Temat 3

PAŃSTWO A POPYT GLOBALNY. POLITYKA

FISKALNA. HANDEL ZAGRANICZNY

A DOCHÓD NARODOWY

I. CELE I UKŁAD ZAJĘĆ:

1. Analiza roli państwa w ruchu okrężnym jako składnika popytu globalnego.
2. Omówienie metod i kanałów wpływu państwa - za pośrednictwem polityki

fiskalnej - na popyt globalny i równowagę na rynku dóbr.

3. Analiza czynników określających stan (saldo) budżetu państwa.
4. Próba oceny konsekwencji długu publicznego.
5. Wstępne omówienie wpływu handlu zagranicznego na równowagę

makroekonomiczną.

II. WPROWADZENIE

1. Znaczenie wydatków państwa dla globalnego popytu (i jego zmiany w czasie) -

np. w 1990 r. w USA G = 18% PNB, G+B - 35%, w Wielkiej Brytanii G = 20%,
T = 39%.
W Polsce udział wydatków publicznych w PKB wyniósł w latach 1992-1993
50% (zaś T = 22%), w latach 1996-2006 – przeciętnie 43,9%, a w 2007 r. -
42,4%.

Tablica 3.1. Rozmiary działalności państwa w 1990 r.

(% PKB)

Pozycja

Wielka

Brytania

USA

Szwecja

Holandia

Wydatki na dobra i usługi 20

18

27

15

Transfery 19

17

32

37

Wydatki ogółem 39

35

59

52

Wpływy z podatków

40

32

63

49

Saldo budżetu 1

-3

4

-3

Źródło: OECD, Economic Survey.

Ryszard Rapacki
Szkoła Główna Handlowa

2

Tablica 3.2. Udział wydatków budżetowych w PKB

w latach 1880-1990 (%)

Kraj

1880

1913

1920

1937

1960

1990

Australia

-

16,5

19,3

14,8

21,2

34,7

Austria -

-

14,7

20,6

35,7

48,6

Belgia

-

13,8

22,1

21,8

30,3

54,8

Francja

15 17,0 27,6 29,0 34,6 49,8

Hiszpania

-

11,0

8,3

13,2

18,8

42,0

Holandia -

9,0

13,5

19,0

33,7

54,0

Irlandia

-

-

18,8

25,5

28,0

41,2

Japonia 11

8,3

14,8

25,4

17,5

31,7

Kanada

-

-

16,7

25,0

28,6

46,0

Niemcy

10 14,8 25,0 34,1 32,4 45,1

Norwegia

-

9,3

16,0

11,8

29,9

54,9

Nowa Zelandia

-

-

24,6

25,3

26,9

41,3

USA

8

7,5

12,1

19,7

27,0

33,3

Szwajcaria

- 14,0 17,0 24,1 17,2 33,5

Szwecja

6

10,4

10,9

16,5

31,0

59,1

Wielka Brytania

10

12,7

26,2

30,0

32,2

39,9

Włochy

-

11,1

22,5

24,5

30,1

53,2

Średnia

.

11,9

18,2

22,4

27,9

44,9

Źródło: V. Tanzi and L. Schuknecht „The American Economic Review”, No 2, 1997.

III. PAŃSTWO W RUCHU OKRĘŻNYM

1. Obraz graficzny (rys. 3.1)

3

Rysunek. 3.1. Państwo w ruchu okrężnym

GD

YD

(+B - Td )

PKB

cw

- T

e

S

C

I

G

AD

2. Stan i ewolucja budżetu państwa w Polsce.

Tablica 3.3. Dochody i wydatki budżetu państwa w Polsce

w latach 1998-2008

(ceny bieżące, mld zł i %)

A. Dochody

Wyszczególnienie

1998

2001

2007

2008

1. Podatki pośrednie

- od towarów i usług

- akcyzowy

64,4

(50,9)

42,9

(33,9)

21,1

(16,6)

97,0

(60,4)

62,3

(38,8)

33,7

(21,0)

146,4

(62,0)

96,4

(40,8)

49,0

(20,7)

154,0

(60,6)

102,1

(40,0)

50,5

(19,9)

2. Podatek dochodowy od osób prawnych

14,8

(11,7)

17,0

(10,6)

24,6

(10,4)

27,2

(10,7)

3. Podatek dochodowy od osób fizycznych

34,6

(27,4)

25,7

(16,0)

35,3

(15,0)

38,4

(15,1)

4. Cło

6,1

5,0

1,8

1,7

5. Wpłaty z zysku NBP

0,3

5,1

2,5

..

6. Dywidenda

0,9

0,7

..

..

7. Dochody jednostek budżetowych ..

6,8

11,8

17,8

8. Dochody zagraniczne

0,01

1,6

7,8*

15,2

*

Dochody ogółem

126,6

160,5

236,4

254,1

* głównie środki z Unii Europejskiej

4

B. Wydatki (wg działów)

Wyszczególnienie

1998

2001

2007

2008

1. Rolnictwo

3,2

3,6

13,2

16,6

2. Nauka

2,4

3,3

3,7

3,8

3. Oświata

i

wychowanie

7,0 2,0 1,9 2,2

4. Szkolnictwo wyższe

4,3 6,5 10,7 11,0

5. Ochrona zdrowia

20,9

3,9

5,2

6,5

6. Opieka społeczna

9,3

13,1 12,8 12,9

7. Administracja publiczna

5,7

6,4

9,2

10,0

8. Wymiar sprawiedliwości

3,1 4,5 8,4 9,1

9. Urzędy naczelnych organów władzy

0,9 1,6 1,8 1,8

10. Ubezpieczenia społeczne

25,2 51,9 54,2 64,0

11. Obrona narodowa

8,4 10,0 15,2 17,1

12. Bezpieczeństwo publiczne

5,6 8,0 11,3 12,5

Wydatki ogółem

139,8

160,5

249,7

274,0

C. Wydatki (wg przeznaczenia)

Wyszczególnienie

1998

2000

2007

2008

1. Dotacje do podmiotów gospodarczych

2,4

3,0

..

..

2. Ubezpieczenia społeczne 24,9

28,6 38,6

48,1

3. Obsługa długu

krajowego

14,1 13,7 22,6

20,0

4. Obsługa zadłużenia zagranicznego

3,8

4,3

4,9

5,8

5. Subwencje dla samorządów

11,7 39,1 53,5

40,7

6. Wydatki bieżące jedn. budżetowych 46,2 26,9 45,4

48,4

7. Wydatki inwestycyjne

9,3

7,4

12,1

14,4

Wydatki ogółem

139,8

152,5

249,7

274,0

Źródło: Ministerstwo Finansów.

5

Tablica 3.4.

Udział dochodów i wydatków publicznych w PKB (%) w Polsce

w latach 1990-2008

Pozycja

1990

1995

2000 2005

2007

2008

Dochody 45,4

50,2

39,6

39,1

40,2

39,2

Wydatki 42,7

53,4

42,7

43,4

42,1

43,1

Wynik sektora
finansów publicznych

2,7 -3,2 -3,1 -4,3 -1,9 -3,9

Źródło: Ministerstwo Finansów, Eurostat.

IV. PAŃSTWO A POPYT GLOBALNY

1. Założenia upraszczające:

a) nie występują podatki pośrednie; wszystkie podatki mają charakter

bezpośredni; oznacza to, że PKB

cr

= PKB

cw

;

b) gospodarka zamknięta.

2. Zmodyfikowane równanie popytu globalnego:

AD

C I G

= + +

(3.1)

* Założenie: G jest stałe, a zatem wszystkie trzy składniki popytu globalnego

(C, I i G) zawierają element autonomiczny.

3. Wprowadzenie podatków netto:

NT

T B

= −

YD

Y NT

= −

(3.2)

YD - dochody rozporządzalne
Y - dochód narodowy, produkcja

* Założenie: podatki netto są proporcjonalne do Y, płatności transferowe mają

charakter autonomiczny. Implikacje:

NT = tY

(3.3)

t - stopa podatkowa (netto)

YD

Y tY

Y(1 t)

= −

=

−

(3.4)

* Znaczenie równania (3.4): z każdej złotówki dodatkowego dochodu przed

opodatkowaniem gospodarstwa domowe mogą zatrzymać tylko (1 - t)
złotówki; np. przy t = 0,2 suma ta wyniesie 0,8 zł.

4. Konsumpcja będzie teraz proporcjonalna do YD, a nie do Y.

C = a + cYD

→

6

C a c(Y NT ) a c(1 t)Y

= +

−

= +

−

(3.5)

AD

a c(1 t)Y I G

= +

−

+ +

(3.6)

AD

A c(1 t)Y

= +

−

(3.7)

5. Podatki a funkcja konsumpcji - obraz graficzny (rys. 3.2).

Rysunek 3.2. Podatki a funkcja konsumpcji

C

Y

C = cY

CC

CC`

C = c (1 - t) Y

6. Nowe oznaczenia:

a) KSK - krańcowa skłonność do konsumpcji z dochodów rozporządzalnych;
b) KSK' - krańcowa skłonność do konsumpcji z dochodu narodowego.

t)

KSK(1

KSK'

−

=

(3.8)

7. Wpływ wydatków państwa na produkcję i dochód na poziomie równowagi;

a) założenia: a = 0; c = 0,7; t = 0 (YD = Y)

G = 200; I = 300

b) obraz graficzny (rys. 3.3);

wydatki państwa (wzrost z 0 do 200) wywierają na poziom równowagi i
łączny popyt taki sam wpływ, jak np. wzrost wydatków na inwestycje z 300
do 500. W efekcie działania mnożnika wzrost dochodu wyniesie:
200

∗ 3,33 = 666 (z 1000 do 1666);

7

Rysunek 3.3. Wydatki państwa a warunki równowagi

AD

0

1000

1666

E

E`

C = 0,7Y

linia 45

o

Y, Q

AD = C + I

I

∆G

AD = C + I + G

c) implikacje - rola wydatków państwa w okresie recesji (Kalecki, Keynes).

8. Wpływ podatków netto na produkcję;

a) wzrost stopy podatkowej wywiera taki sam wpływ na wielkość t jak spadek

stopy wypłat transferowych i odwrotnie, tj. stopa opodatkowania netto
zwiększa się (zmniejsza);

b) ilustracja graficzna (np. wzrost t z 0 do 0,2);

Rysunek 3.4. Wpływ zmian stopy podatkowej na równowagę

E

E`

AD

0

Y

linia 45

o

AD

=

A +c(1-t`)Y

AD = A +c(1-t)Y

c)

implikacje - wzrost stopy podatkowej obniża poziom produkcji
odpowiadającej stanowi równowagi, spadek - podwyższa. Rodzi to określone
wnioski dla polityki gospodarczej w sytuacji niepełnego wykorzystania
czynników wytwórczych;

d) zapis:

∆

∆

∆

Y -cY

c(1- t`) Y

0

0

0

=

t +

(3.9)

8

t

cY

)

t'

-

c(1

-

1

1

-

=

Y

0

0

∆

∆

(3.10)

e) przykład liczbowy: Y

0

= 100; c = 0,8; t = 0,2 →

następuje obniżka t do 0,1 (t' = 0,1)

- przy początkowym dochodzie = 100 dochody rozporządzalne rosną o Y

0

∆t =

100(t - t') = 10, z czego 8 (c

∗ 10) zostaje przeznaczone na dodatkową

konsumpcję. O tyleż wzrasta globalny popyt, przy początkowym poziomie
dochodu (100). Przyrost ten odpowiada wartości pierwszego wyrażenia po
prawej stronie równania (3.9). Wzrost popytu globalnego pobudza wzrost
produkcji i dochodu. Dochody rozporządzalne zwiększają się o (1 - t')
przyrostu dochodu, z czego c (0,8) zostaje przeznaczone na przyrost
konsumpcji. Całkowity pobudzony przyrost konsumpcji jest w efekcie równy
c(1 - t')

∆Y

0

, tj. wartości drugiego wyrazu w równaniu (3.9). Jeżeli podstawimy

wartości liczbowe do równania (3.10), to otrzymamy:

28,56

0,2)

(0,1

(100)

(0,8)

0,1)

0,8(1

1

1

0

∆Y

=

−

−

−

−

=

co oznacza, iż obniżka stopy podatkowej t

o 0,1 (tj. NT o 10 przy

początkowym dochodzie = 100) podnosi poziom dochodu zapewniającego
równowagę o 28,56.

Warto też przy tym zwrócić uwagę, że wpływy państwa z podatków nie
zmniejszą się o 10, lecz tylko o 7,144 (10 - 2,856). Jest to wynikiem
pobudzonego przyrostu dochodu (28,56), obciążonego stopą podatkową = 0,1;

f) możliwość wystąpienia tzw. ricardiańskiej równoważności (ang. Ricardian

equivalence). Polega ona na tym, że ludzie uwzględniają w swych decyzjach
także długofalowe skutki dzisiejszych działań rządu (obniżka podatków,
wzrost deficytu itp.). Mogą więc oni uznać, że obniżka podatków dziś zmusi
rząd do podwyżki podatków w przyszłości w celu bilansowania narosłego
deficytu budżetowego. Ich reakcją - w trosce o swe przyszłe dochody lub
sytuację materialną swych następców - może więc być zwiększenie
oszczędności i zmniejszenie krańcowej skłonności do konsumpcji. Efekt ten
opisuje Robert Barro, ale brak jest jednoznacznego potwierdzenia
empirycznego jego występowania.

9. Połączony efekt wydatków państwa i podatków:

a) dane: G rosną z 0 do 200,

t wzrasta z 0 do 0,2,
I = 300,
KSK = 0,7; KSK' = 0,8

∗ 0,7 = 0,56,

b) ilustracja graficzna (rys. 3.5)

9

Rysunek 3.5. Państwo a popyt globalny

E

E`

AD

0

Y

linia 45

o

AD` = I + G + c (1 - t)Y

.

AD = cY + I

c) warunek równowagi z uwzględnieniem państwa:

Y A c(1 t)Y

= +

−

Y{1 c(1 t)} A

−

−

=

Y

1

1 c(1 t)

G I

0

=

−

−

+

(

)

(3.11)

gdzie: Y

0

- dochód zapewniający równowagę,

{zapis alternatywny, przy innych oznaczeniach zmiennych, tj. t = stopa
opodatkowania, B - transfery, funkcja konsumpcji - C = c

B

+ c (1 - t)Y};

Y

I

0

=

1

1- c(1- t)

(G cB

)

+

+

d) wielkość pobudzonego przyrostu dochodu:

∆

∆

∆

Y = G + c(1- t) Y

0

0

G

∆

α

G

∆

t)

c(1

1

1

∆Y

0

=

−

−

=

(3.12)

gdzie: α = mnożnik uwzględniający istnienie podatku dochodowego.

10

10. Mnożnik zrównoważonego budżetu;

a) interpretacja rys. 3.5: pytanie - dlaczego przy wzroście G o 200 i takim samym

wzroście T (przy Y = 1000) produkcja nie pozostaje na dotychczasowym
poziomie (zwiększa się z 1000 do 1136)?
Odpowiedź: wzrost G o 200 podnosi łączny popyt także o 200, natomiast
wzrost podatków o 200 obniża popyt konsumpcyjny (łączny) tylko o
200

∗ KSK (=0,7), czyli o 140. W efekcie popyt globalny wzrasta początkowo

o 60, a następnie dodatkowo o wpływ mnożnika;

b) definicja: mnożnik zrównoważonego budżetu oznacza, że wzrost wydatków

państwa, któremu towarzyszy taki sam wzrost podatków, powoduje
zwiększenie produkcji (na poziomie równowagi).

11. Działanie mnożnika przy proporcjonalnych podatkach;

a) modyfikacja formuły mnożnika przy istnieniu podatków:

t)KSK

(1

KSK'

−

=

t)

c(1

1

1

KSK'

1

1

−

−

=

−

=

α

b) implikacje: przy danej KSK wzrost stopy podatkowej oznacza spadek KSK',

czyli wzrost (1 - KSK'), a to prowadzi do zmniejszenia wartości mnożnika;

c) ilustracja liczbowa (tab. 3.5).

Tablica 3.5. Wartości mnożnika

KSK

t

KSK’= KSK(1 - t) Mnożnik = 1/(1 - KSK`)

0,9 0,0

0,90

10,00

0,9 0,2

0,72

3,57

0,7 0,0

0,70

3,33

0,7 0,2

0,56

2,27

0,7 0,4

0,42

1,72

11

V. BUDŻET PAŃSTWA

1. Definicja: zapis planu wydatków i sposobów ich finansowania.

2. Deficyt budżetowy: BD = G + B - T = G - NT = G - tY

3. Fakty: w Polsce w 1991 r. deficyt budżetu państwa wyniósł 3,8% PKB, w 1997 r.

- 1,9%, w 2003 r. – 4,9%, a w 2008 r. – 2,0%. Szersza miara równowagi fiskalnej
- deficyt sektora finansów publicznych, był w poszczególnych latach na ogół
większy. Na przykład w 2003 r. wyniósł on 6,3% PKB (przy deficycie
budżetowym na poziomie -4,9%), a w 2008 r. – 3,9% (1,9%). Odpowiednie dane
zawiera tab. 3.6.

Tablica 3.6. Bilans sektora finansów publicznych w Polsce

w latach 1998-2008 (w % PKB)

Pozycja

1998

2000

2003

2005

2007

2008

Wynik budżetu państwa -2,4

-2,1

-4,9 -2,9 -1,4 -1,9

Wynik jedn. samorządu
terytorialnego

-0,2 -0,4 -0,4 -0,2 0,1 -0,2

Wynik sektora ochrony
zdrowia

-0,6 -0,1 0,0 .. .. ..

Wynik funduszy
ubezpieczeń społ.

0,1 -0,5 -0,6 .. 1,1 ..

Wynik sektora finansów
publicznych

-3,1 -3,0 -6,3 -4,3 -1,9 -3,9

Źródło: Ministerstwo Finansów.

4. Czynniki określające stan budżetu:

a) przy stałych: poziomie wydatków państwa G i stopie podatkowej t, wysokość

deficytu lub nadwyżki zależy od poziomu dochodu. Im wyższy dochód, tym
mniejszy deficyt lub większa nadwyżka i odwrotnie;

b) determinanty stanu budżetu:

# wielkość wydatków państwa G,
# stopa podatkowa t,
# poziom dochodu Y,

c) obraz graficzny (rys. 3.6).

Rysunek 3.6. Dochód a stan budżetu państwa

12

G,

NT

200

0

1000

Równowaga
budżetowa

Deficyt

Y

G = 200

Nadwyżka

Podatki netto
= 0,2Y

5. Inwestycje, oszczędności i deficyt budżetowy;

a) w naszym modelu faktyczne oszczędności + faktyczne podatki netto są zawsze

równe (z definicji) faktycznym wydatkom państwa + faktyczne inwestycje;

b)

równowaga: zachodzi równość tych wielkości, ale planowanych
(zamierzonych), tj.

S NT

G I

+

=

+

(3.13)

gdzie: lewa strona = odpływy z ruchu okrężnego

prawa strona = dopływy do obiegu

NT

G

I

S

−

=

−

(3.14)

INTERPRETACJA: Planowane oszczędności minus planowane inwestycje są
równe planowanemu deficytowi budżetowemu (inaczej: nadwyżka
oszczędności nad inwestycjami finansuje deficyt budżetowy).

6. Pytanie: wzrost G prowadzi do podwyższenia poziomu dochodu

odpowiadającego warunkom równowagi, a to z kolei - do wzrostu wpływów
podatkowych. Czy zatem wzrost G może powodować ograniczenie deficytu
budżetowego?
Wzrost G powoduje zwiększenie deficytu lub zmniejszenie nadwyżki, mimo
wzrostu wpływów podatkowych.

Wyjaśnienie:

13

a) wzrost G, przy t < 100%,

→ wzrost dochodów rozporządzalnych (YD) →

wzrost planowanych oszczędności i wydatków na konsumpcję;

b) tym samym wzrost G powoduje zwiększenie dochodu (Y) i przesunięcie w

górę poziomu równowagi

→ zwiększenie wpływów podatkowych;

c) ponieważ inwestycje mają charakter autonomiczny, zwiększa się różnica S - I;

d) a zatem G rosną szybciej niż NT, co oznacza powiększenie deficytu

budżetowego lub zmniejszenie nadwyżki;

e) zapis formalny:

∆

∆

∆

∆

∆

BD

G

T

G t

G

=

−

=

−

α

gdzie

∆

∆

∆

T t Y

t

G

=

=

0

α

∆

∆

∆

BD = [1 -

t

G

(1 c)(1 t)

1 c(1 t)

G

1

1

−

−

=

−

−

−

−

c

t

(

)

]

(3.15)

Wyrażenie jest dodatnie, co potwierdza wniosek o wzroście deficytu lub
zmniejszeniu nadwyżki;

f/ przykład liczbowy: przy c = 0,8 i t = 0,25 wzrost G o 1 zł spowoduje

zwiększenie deficytu budżetowego (lub zmniejszenie nadwyżki) o 0,375 zł.

Rozwiązanie:

α

=

1

[1- 0,8(0,75)]

2,5

=

Tak więc

∆BD = 2,5(0,2)(0,75) 0,375

=

g/ ilustracja graficzna (rys. 3.7).

Rysunek 3.7. Zmiana poziomu wydatków a stan budżetu państwa

14

G
NT

250

200

0

Y

Y

o

Y`

o

Deficyt

Podatki netto

Nadwyżka

Równowaga
budżetu

= 0,2Y

G` = 250

G = 200

Rysunek. 3.8. Zmiana stopy podatkowej a stan budżetu państwa

Y

0

200

G

NT

Równowaga
budżetu

Deficyt

G = 200

Nadwyżka

Podatki netto

Podatki netto

= 0,2Y

= 0,3 Y

0

Y` Y

0

7. Wzrost stopy podatkowej a stan budżetu.

Efektem jest obniżenie poziomu dochodu zapewniającego równowagę, co
powoduje spadek planowanych oszczędności a to z kolei - zmniejszenie deficytu
budżetowego.

VI. DEFICYT A CHARAKTER POLITYKI FISKALNEJ

1. Przyczyny nieadekwatności stanu budżetu jako wskaźnika charakteru polityki

fiskalnej państwa:

a) zmiany popytu inwestycyjnego (spadek)

→ spadek dochodu → wzrost

deficytu;

b) zależność stanu budżetu od sytuacji koniunkturalnej: recesja = deficyt,

ożywienie (rozkwit) = nadwyżka, przy stałym poziomie G i t.

15

2. Budżet strukturalny (inaczej: pełnego zatrudnienia).

a) dochód zapewniający równowagę = 800, G = 200

→ deficyt budżetu = 40 (NT

= 0,2

∗ 800 = 160). Dochód ten nie zapewnia jednak pełnego zatrudnienia;

b) dochód na poziomie równowagi, zapewniający pełne zatrudnienie = 1200

→

nadwyżka budżetu = 40 (G = 200, NT = 0,2

∗ 1200 = 240);

c/ rzeczywisty deficyt = 40 nie oznacza więc, że polityka fiskalna jest zbyt

ekspansywna i rząd powinien podnieść podatki lub zmniejszyć wydatki.
Przyczyną deficytu jest zbyt niski poziom dochodu (800, a nie 1200).

Wniosek: rząd powinien wręcz obniżyć podatki lub zwiększyć wydatki.
d) zapis formalny:

BD* = tY* -

G

-

B

(3.16)

BD* - BD = t (Y* - Y)

(3.17)

gdzie: Y* - produkcja potencjalna,

BD* - stan budżetu (nadwyżka) w warunkach pełnego

zatrudnienia (produkcji potencjalnej).

e) deficyt strukturalny w Polsce – szacunki wskazują, że w roku 2002 wyniósł on

ok. 3,4% PKB, w 2003 r. – 5%, a w 2004 r. – ok. 7% PKB

3. Złota reguła finansów publicznych – ramka 3.1.

Ramka 3.1. Złota reguła finansów publicznych

Istota „złotej reguły” sprowadza się do postulatu przeznaczania nadwyżki wydatków
publicznych nad dochodami (deficytu fiskalnego, a dokładniej – jego części
odpowiadającej potrzebom pożyczkowym państwa) na finansowanie inwestycji
publicznych. Dzięki tym inwestycjom, zwłaszcza w infrastrukturę, powstają tzw.
korzyści zewnętrzne dla sektora prywatnego i możliwe staje się – mimo zacieśnienia
polityki fiskalnej i zmniejszenia deficytu (konwergencja nominalna) – utrzymanie
wysokiego tempa, a nawet przyspieszenie, wzrostu gospodarczego (konwergencja
realna).
W poniższej tablicy zestawiono dane dotyczące obecnej i przewidywanej wielkości
deficytu strukturalnego oraz inwestycji publicznych w nowych krajach członkowskich
UE z Europy Środkowo-wschodniej.

Wybrane wskaźniki fiskalne w nowych krajach członkowskich w latach 1998-

2007 (w % PKB)

Deficyt strukturalny

2003

Deficyt strukturalny

2007 (prognoza)

Inwestycje

publiczne

(średnia dla lat

1998-2003)

Czechy
Estonia
Litwa

5,2

-2,6

1,8

3,6

-0,1

1,8

3,6
4,2
2,6

16

Łotwa
Polska
Słowacja
Słowenia
Węgry

1,4
5,0
3,7
1,5
6,2

2,0
3,7

3,1
0,7

2,7

a

1,4
3,4
2,9
2,2
3,7

UE-15

1,6

..

2,3

a – 2008.
Źródło: Economic Survey of Europe, UN ECE, Geneva 2005, s. 36.

VII. AUTOMATYCZNE STABILIZATORY I AKTYWNA POLITYKA

FISKALNA

1. Definicja: automatyczne stabilizatory to mechanizmy, które osłabiają reakcję

PNB na zaburzenia (szoki) w gospodarce.

2. Stopa podatkowa jako przykład automatycznego stabilizatora - np. zmiana PNB

pod wpływem spadku I o 100;

a) przy KSK = 0,7 i t = 0 mnożnik = 3,33

→ PNB zmniejsza się o 333,

b) gdy t = 0,2, mnożnik = 2,27 i PNB spada tylko o 227.

3. Inne przykłady automatycznych stabilizatorów: podatek dochodowy, VAT,

zasiłek dla bezrobotnych.

4. Aktywna (dyskrecjonalna) polityka fiskalna;

a) istota: zmiana stopy podatkowej i poziomu wydatków państwa mająca na celu

utrzymanie popytu globalnego na poziomie zapewniającym pełne
zatrudnienie;

b/ przyczyny ograniczonej skuteczności polityki fiskalnej jako narzędzia pełnej

stabilizacji popytu:
(i) opóźnienia czasowe,
(ii) niepewność,
(iii) efekty pobudzone w autonomicznym popycie.

VIII. DŁUG PUBLICZNY I DEFICYT

1. Definicja: dług publiczny (narodowy) to całkowite, pozostające do spłaty

zadłużenie państwa.

2. Czynniki zmniejszające siłę oddziaływania problemu długu:

a) samolikwidacja (dług państwa = dług obywateli wobec siebie);
b) nominalny a realny ciężar zadłużenia.

17

Tablica 3.7. Dług publiczny jako odsetek PKB w latach 1980-2007 (%)

Kraj/rok

1980

1989

1997

2007

USA 37

54

50

44

Japonia 52

71

18

93

Niemcy 32

44

61

66

Francja 37

48

58

64

Włochy 58

98

122

104

Wielka Brytania

54

37

53

44

Szwecja 44

49

77

43

Holandia 45

79

72

46

Belgia 84

84

122

85

Źródło: OECD, Economic Outlook; Komisja Europejska.

3. Negatywne konsekwencje długu;

a) spadek oszczędności ludności i ograniczenie możliwości kredytowania sektora

prywatnego (por. Polska 1991-93)

→ wzrost deficytu → wzrost stopy

procentowej

→ spadek inwestycji i tempa wzrostu gospodarczego;

b) możliwość powstania błędnego koła: wzrost długu

→ zwiększenie odsetek →

konieczność zwiększenia zadłużenia w celu sfinansowania odsetek;

c) możliwość finansowania odsetek przez druk pieniędzy

→ niebezpieczeństwo

inflacji (choć nie występuje tu automatyzm).

4. Fakty - wielkość długu publicznego w Polsce (tabl. 3.8).

Tablica 3.8. Dług publiczny w Polsce w latach 1990-2008

Rok

Stan na koniec roku

(mld zł)

Relacja długu do PKB

(w %)

ogółem zagraniczny krajowy

ogółem

zagraniczny krajowy

1990 53,2 46,3 6,9 90 78 12

1995 167,3 101,1 66,2 55

33

22

2000 280,3 120,8

a

145,1

a

39 19 20

2001 302,1 98,9 183,7 40

14

24

18

2002 352,6 108,6 218,2 45

14

28

2003 408,6 128,6 280,1 50

16

34

2004 432,3 112,8 319,5 49

13

36

2005 467,7 127,0

340,7

48 14 34

2006 505,0 128,9 376,1 48

12

36

2007 527,4 124,1

403,3

45 11 34

2008 597,8 154,1 443,7 47

12

35

a – tylko dług Skarbu Państwa.

Źródło: Ministerstwo Finansów, GUS.

IX. HANDEL ZAGRANICZNY JAKO CZYNNIK OKREŚLAJĄCY

DOCHÓD NARODOWY

1. Pojęcie bilansu handlowego = wartość eksportu netto;

NX = X - Z

2. Warunek równowagi na rynku dóbr w gospodarce otwartej:

Y C I G X Z

= + + + −

(3.18)

Y C I G NX

= + + +

Y = a + c(1- t)Y + G I X mY

+ + −

(3.19)

Y = A c(1 t)Y mY

+

−

−

(3.20)

3. Czynniki określające popyt na eksport i import;

a) eksport = wielkość autonomiczna, zależy od popytu (dochodu) zagranicy;
b) import = funkcja poziomu dochodu i produkcji w kraju;
c) obraz graficzny (rys. 3.9).

4. Pojęcie krańcowej skłonności do importu (m, KSI) - nachylenie krzywej importu

na rys. 3.9 (np. 0,2).

5. Zależność między poziomem dochodu a saldem bilansu handlowego: niski

dochód = nadwyżka, wysoki dochód = deficyt (zob. rys. 3.9).

Rysunek 3.9. Eksport, import i bilans handlowy

19

X,
Z

0

(a)

Y

Nadwyżka

Import

Eksport

Deficyt

0

Deficyt

(b)

X - Z

Y

Nadwyżka

6. Eksport netto a dochód zapewniający równowagę;

a) obraz graficzny (rys. 3.10)

20

Rysunek 3.10. Równowaga na rynku dóbr w gospodarce otwartej

AD

0

45

o

AD = C + I + G

Y

AD` = C + I + G + NX

Y

o

Y`

0

b) powód zmiany kąta nachylenia krzywej popytu globalnego z 0,7 (C + I + G)

na 0,5 (C+I+G+NX=AD): stałe G i I

→ KSK spada o 0,2, gdyż z każdej

dodatkowej jednostki dochodu 0,2 idzie na import (konsumpcyjny), zaś na
konsumpcję krajową zostaje 0,5;

c) przykład liczbowy: równowaga zachodzi w punkcie E przy dochodzie = 300, z

czego I + G = 100, X = 50, C = 210 (0,7

∗ 300), w tym 150 to wydatki na dobra

krajowe, a 60 to import (0,2

∗ 300).

→ W punkcie równowagi występuje

deficyt handlowy = 10 (X - Z = -10).

7. Mnożnik w gospodarce otwartej:

KSI

KSK'

1

1

(KSK'-KSI)

-

1

1

=

0

+

−

=

α

(3.21)

inaczej

α

0

=

1

1-[c(1- t) - m]

(3.22)

α

0

1

0 5

2

=

1

1- (0,7- 0,2)

=

=

,

(a nie 3,33)

8. Wzrost eksportu;

a) wzrost X

→ podniesienie poziomu dochodu odpowiadającego warunkom

równowagi

→ wzrost popytu na import;

21

b) modyfikacja warunku równowagi w gospodarce zamkniętej (formuła (3.13));

S+ NT + Z = I + G + X

(3.23)

S I G NT NX

− = −

+

(3.24)

c) interpretacja: zamierzone oszczędności plus podatki netto plus import muszą

być równe zamierzonym inwestycjom plus wydatki państwa plus eksport.
Inaczej: nadwyżka oszczędności nad inwestycjami musi być równa deficytowi
budżetowemu plus eksport netto (nadwyżka handlowa);

d) mechanizm zmian: wzrost eksportu

→ wzrost poziomu dochodu i produkcji w

punkcie równowagi

→ wzrost zamierzonych oszczędności i podatków netto

(NT) przy stałej stopie podatkowej, oraz wzrost planowanego importu. Wzrost
importu jest przy tym mniejszy od wzrostu eksportu

→ wzrost zamierzonego

poziomu eksportu netto

→ poprawa bilansu handlowego.