1

Temat 5

RÓWNOWAGA NA RYNKACH DÓBR I

PIENIĄDZA. POLITYKA PIENIĘŻNA I

FISKALNA W GOSPODARCE ZAMKNIĘTEJ

I. CELE I UKŁAD ZAJĘĆ

1. Cel: rozwinięcie prostego modelu równowagi i determinant dochodu poprzez

złagodzenie przyjętych wcześniej założeń i objęcie analizą jednocześnie rynków
dóbr i pieniądza.

2. Przebieg analizy:

a/ wprowadzenie do modelu pieniądza i stopy procentowej. Pozwoli to zbadać, w

jaki sposób dochód wpływa na stopę procentową i odwrotnie. Tym samym
umożliwi też podjęcie jednocześnie analizy zależności między rynkami dóbr i
pieniądza oraz ich wpływu na poziom dochodu i stopy procentowej w punkcie
równowagi,

b/ analiza wpływu państwa na dochód zapewniający równowagę, za

pośrednictwem oddziaływania na podaż pieniądza, a tym samym i na stopę
procentową i globalny popyt,

c/ ponowne rozważenie roli i implikacji polityki fiskalnej w tym modelu,
d/ zbadanie oddziaływania różnych kombinacji polityki fiskalnej i pieniężnej na

wielkość i strukturę popytu globalnego.

3. Założenia:

a/ brak wymiany z zagranicą,
b/ stałość cen.

II. NOWE SPOJRZENIE NA FUNKCJĘ KONSUMPCJI

1. Czynniki określające wielkość konsumpcji autonomicznej:

a/ majątek gospodarstw domowych,

(i) pojęcie i istota efektu majątkowego (bogactwa); jego wystąpienie

powoduje przesunięcie funkcji konsumpcji,

(ii) sposób oddziaływania pieniądza (realnej podaży) i stopy procentowej na

rozmiary majątku:

- bezpośrednio: wzrost realnej podaży pieniądza prowadzi do zwiększenia

majątku (jego części utrzymywanej w gotówce),

Ryszard Rapacki
Szkoła Główna Handlowa

2

- pośrednio: wzrost podaży pieniądza wywołuje spadek stopy procentowej,

a to z kolei prowadzi do wzrostu cen papierów wartościowych (wynika to
z niższej stopy, za pomocą której dyskontujemy przyszłe strumienie
zysków z papierów wartościowych);
Warto zdawać sobie sprawę, że siła i zakres efektu majątkowego są różne
w różnych krajach i zależą m.in. od roli rynku kapitałowego. Na przykład
w USA oszczędności gospodarstw domowych lokowane w papiery
wartościowe stanowiły w 1997 r. 143% ich bieżących dochodów
rozporządzalnych, podczas gdy w Niemczech – tylko 19%.

Rozszerzenie 5.1. Wielkość efektu majątkowego

Niedawne wyniki badań przeprowadzonych w USA wskazują, że amerykańskie
gospodarstwa domowe zwiększają wydatki konsumpcyjne średnio o 3 do 5 centów z każdego
dolara, o jaki zwiększa się ich majątek (Financial Times, 28.05.2001). Wielkość efektu
majątkowego silnie zależy jednak od poziomu dochodów.
W latach 1992-2000, kiedy ceny akcji amerykańskich wzrosły trzykrotnie, najbogatsze 20%
gospodarstw zwiększyło konsumpcję tak znacznie, że ich stopa oszczędności z dochodu
rozporządzalnego obniżyła się z 8,2% do –2,1%. Oznacza to, że ich dodatkowa konsumpcja
była w części finansowana z posiadanych aktywów (których poziom w rezultacie spadł). W
kolejnej grupie dochodowej (drugi od góry kwintyl) stopa oszczędności spadła z 4,7% do –
2,1%. Stopa oszczędności nie zmieniła się natomiast w grupie pozostałych 60% gospodarstw
domowych, z których stosunkowo niewiele inwestuje w akcje.

b/ dobra trwałego użytku i kredyt konsumpcyjny,

(i) wzrost podaży kredytu konsumpcyjnego powoduje przesunięcie w górę

funkcji konsumpcji; wzrost podaży kredytu może wynikać np. ze
zwiększenia bazy monetarnej, które pobudza wzrost rezerw gotówkowych
banków,

(ii) podobny skutek (przesunięcie funkcji konsumpcji w górę) wywoła obniżka

stopy procentowej od kredytów;

c/ czynniki /a/ i /b/ stanowią część mechanizmu transmisyjnego, przez który

zmiany w sferze finansowej oddziałują na produkcję i zatrudnienie w sferze
realnej. Powodują też one przesunięcie funkcji konsumpcji, a tym samym i
krzywej popytu globalnego. W konsekwencji wywierają więc wpływ na
wielkość produkcji i dochodu odpowiadającą warunkom równowagi.

2. Nowoczesne teorie konsumpcji;

a/ teoria dochodu permanentnego (Milton Friedman): ludzie dążą do

wyeliminowania (wygładzenia) wahań poziomu konsumpcji i wiążą swe
decyzje konsumpcyjne nie z wielkością bieżącego dochodu, lecz dochodu
permanentnego,

3

b/ teoria cyklu życia (Franco Modigliani, Albert Ando): podobnie jak teoria

dochodu permanentnego, zakłada, że poziom konsumpcji bieżącej określa nie
dochód bieżący, lecz dochód przeciętny uzyskiwany w długim okresie,

c/ ilustracja graficzna (rys. 5.1).

Rysunek 5.1. Konsumpcja i cykl życia

A

B

Y

C

Dochód faktyczny

0

Wiek

Śmierć

Dochód permanentny

A

INTERPRETACJA:

Pole B nie jest sumą A+A, należy bowiem także uwzględnić odsetki od
zaciągniętego kredytu;

/i/ przy założeniu odziedziczonego majątku linia dochodu permanentnego

przesunie się w górę, co spowoduje, iż obszar B zmniejszy się, a pola A+A -
zwiększą;

/ii/ jeżeli ludzie dojdą do wniosku, że ich przyszłe dochody będą wyższe, niż

wcześniej sądzili, podwyższą także swoje oceny co do poziomu dochodu
permanentnego i zwiększą wydatki bieżące na konsumpcję. Wyższe oceny
przyszłych dochodów mogą np. wynikać ze wzrostu ich wartości
zaktualizowanej, a to z kolei - z mającego trwały charakter spadku stopy
procentowej. Ujawnia się tu szczególna rola pieniądza jako specyficznego
aktywu finansowego. Friedman nazwał go w tym kontekście MAJĄTKIEM
LUDZKIM. Wzrost przyszłych dochodów wywoła podobne skutki jak
powiększenie majątku - przesunie w górę funkcję konsumpcji pokazującą
związek między bieżącymi dochodami rozporządzalnymi i bieżącą
konsumpcją;

/iii/ rola kredytu konsumpcyjnego:

(1) wzrost stopy procentowej powoduje spadek wartości zaktualizowanej
przyszłych dochodów, a to wiąże się z koniecznością powiększenia pola B
w celu skompensowania dodatkowych kosztów kredytu zaciągniętego przed
podjęciem pracy zawodowej (lewy obszar A). Oznacza to przesunięcie linii
dochodu permanentnego i funkcji konsumpcji w dół. Zmiany te wynikają
nie tylko stąd, iż podwyżka stopy procentowej wywołuje zmniejszenie

4

wartości zaktualizowanej aktywów finansowych, ale także ze spadku
wartości zaktualizowanej przyszłych dochodów z pracy;

(2) wzrost podaży kredytu prowadzi do zwiększenia konsumpcji całkowitej,
bowiem więcej ludzi będzie teraz zaciągało kredyty w celu podniesienia
poziomu konsumpcji bieżącej.

3. Obniżka podatków;

a/ jeżeli oczekuje się, że będzie ona trwała, spowoduje to wzrost obecnych i

przyszłych dochodów rozporządzalnych i tym samym - zwiększenie dochodu
permanentnego,

b/ jeżeli zaś obniżka ta zostanie uznana za przejściową, to nie wywrze ona

istotniejszego wpływu na poziom konsumpcji bieżącej i dochodu
permanentnego. Jednym z (teoretycznie) możliwych wariantów tej sytuacji jest
przypadek tzw. ricardiańskiej równoważności (zob. rozdz. 3).

Rozszerzenie 5.2. Ricardiańska równoważność a popyt konsumpcyjny

I WYRAZ ILOŚCIOWY
Załóżmy, że dana jest ścieżka zmian wydatków państwa na dobra i usługi (G) w
czasie. Przyjmijmy też, iż państwo obniża podatki na łączną kwotę 1 mld zł. Tyle samo
(1 mld zł) musi wynieść dodatkowa emisja obligacji pozwalających sfinansować
zwiększony deficyt budżetowy. Także 1 mld zł wyniesie zaktualizowana wartość
dodatkowych podatków w przyszłości, których podwyżka musi zrekompensować
dzisiejsze ulgi (obniżki) podatkowe. A zatem: dzisiejsza obniżka podatków (1 mld zł)
= dodatkowa emisja obligacji (1 mld) = zaktualizowana wartość przyszłej podwyżki
podatków (1 mld);

-

∆

T =

∆

B = PV(+

∆

T)

II POZORNE (CHYBIONE) ARGUMENTY PRZECIW HIPOTEZIE RICARDO-
BARRO

1. Wydatki państwa np. na budowę dróg czy infrastrukturę nie wpływają na

gospodarkę. Nie jest to prawdą. Realny wzrost wydatków państwa na dobra i usługi
przynosi - jak zakłada hipoteza R-B - realne efekty makroekonomiczne. Z teorii R-B
wynika tylko, iż przy danej ścieżce zmian (wzrostu) wydatków państwa G nie ma
znaczenia, kiedy społeczeństwo za nie zapłaci - dziś czy jutro. Czynnikiem
pozwalającym przekształcić dzień dzisiejszy w przyszłość jest stopa procentowa
(inaczej, jest to cena odłożenia decyzji o konsumpcji z dziś na jutro).

2. Części z nas nie będzie już na świecie, gdy nastąpi podwyżka podatków.

Także nie jest to prawdą. Ludzie zazwyczaj troszczą się nie tylko o siebie, ale również
o swoich następców (dzieci, wnuki). Kierowani tym motywem, mogą - w reakcji na
dzisiejszą obniżkę podatków - zwiększyć swoje oszczędności, aby zapewnić swym
potomkom (np. w drodze zapisu spadkowego) środki na opłatę wyższych podatków w
przyszlości.
III UZASADNIONE ARGUMENTY

5

1. Przerwy w transferach miedzypokoleniowych (np. bezdzietne małżeństwa,

rodziny niepełne i podzielone nieodwracalnymi konfliktami). Kwestią do
rozstrzygnięcia pozostaje, jaką skalę przyjmuje to zjawisko (w jakim stopniu podważa
założenia ricardiańskiej równoważności).

2.

Spowodowane przez podatki zakłócenia w działaniu bodźców

ekonomicznych (różnice miedzy cenami płaconymi a otrzymywanymi); przy
założeniu, że zmiany w podatkach dotyczą krańcowych stóp podatkowych

3. Niedoskonałość rynku kapitałowego.

a/ przewaga państwa jako kredytobiorcy nad podmiotami prywatnymi:

*

łatwiejsza ocena sytuacji finansowej przez kredytodawców; oznacza to dla

nich niższe ryzyko,
* możliwość podniesienia podatków lub/i druku pieniędzy w przypadku

trudności w spłacie zadłużenia,

b/ skutek (1): niższa stopa procentowa w przypadku pożyczek udzielanych

państwu w porównaniu z oprocentowaniem kredytów dla podmiotów prywatnych
(niższy koszt alternatywny kapitału),

c/ skutek (2): wartość zaktualizowana przyszłych podatków jest liczona przy

niższej (przyjętej dla państwa) stopie dyskontowej, niż wynikałoby to z poziomu
kosztu alternatywnego podmiotów prywatnych. Oznacza to, że wartość zaktualizowana
przyszłych podatków jest dla gospodarstw domowych niższa od 1 mld zł (gdyż liczą ją
przy wyższej, niż przyjęta dla państwa, stopie procentowej). “Zaoszczędzona” różnica
może zatem zostać przeznaczona na dodatkową konsumpcję.
IV DOWODY EMPIRYCZNE

1. Utrzymywanie się od dłuższego czasu tzw. bliźniaczych deficytów w USA

podważa istnienie ricardiańskiej równoważności. Z formuły określającej warunek
równowagi w gospodarce otwartej:

(Z-X) = (G-T) - (S-I)

wynika, że - jeśli miałaby zostać spełniona ricardiańska równoważność - wzrostowi
deficytu budżetowego (G-T) nie powinien towarzyszyć wzrost ujemnego salda
obrotów bieżących (Z-X), czyli spadek eksportu netto. Czynnikiem
przeciwdziałającym byłoby zwiększenie oszczędności prywatnych i wzrost wartości
wyrażenia (S-I). Fakty dowodzą czegoś wręcz przeciwnego.

2. Dane empiryczne zebrane dla 6 krajów Europy Zachodniej wskazują, iż brak

jest korelacji między spadkiem oszczędności państwa (tj. narastaniem deficytu
budżetowego) a wzrostem oszczędności prywatnych.
V PODSUMOWANIE

Mimo braku przekonujących dowodów empirycznych mogących potwierdzić

istnienie ricardiańskiej równoważności hipoteza ta zachowuje istotne walory
poznawcze. Wskazuje ona bowiem, po pierwsze, na możliwość wystąpienia
zakładanych przez Ricardo i Barro współzależności, po drugie zaś - sugeruje, iż

6

opisywane przez teorie dochodu permanentnego i cyklu życia związki między
wydatkami konsumpcyjnymi i dochodem w długim okresie są dużo bardziej złożone,
niż wynikałoby z owych teorii.

4. Nowy zapis funkcji konsumpcji:

C = a + c(1-t)Y - di; gdzie
d - wrażliwość popytu konsumpcyjnego na zmiany stopy procentowej.

III. POPYT INWESTYCYJNY

1. Odejście od założenia o w pełni autonomicznym charakterze popytu

inwestycyjnego; jest on głównie funkcją stopy procentowej.

2. Rodzaje wydatków inwestycyjnych;

a/ inwestycje w kapitale trwałym,
b/ inwestycje w zapasy (najbardziej podatne na wahania).

3. Założenie: inwestycje publiczne są częścią wydatków państwa (G) i nie zmieniają

się w czasie. Dalej zajmujemy się tylko inwestycjami sektora prywatnego.

4. Inwestycje w kapitale trwałym;

a/ istota kosztu alternatywnego inwestycji: główną przesłanką jest konieczność

porównywania bieżących nakładów na inwestycje z przyszłymi zyskami.
Konieczne w tej sytuacji jest więc obliczenie wartości zaktualizowanej
przyszłych strumieni finansowych (zdyskontowanie ich wartości
nominalnych), a to uwypukla kluczową rolę stopy procentowej,

b/ im wyższa stopa procentowa, tym wyższy koszt alternatywny (niższa wartość

zaktualizowana przyszłych zysków) i tym mniejszy popyt inwestycyjny,

c/ definicja krzywej popytu inwestycyjnego: linia obrazująca zależność

planowanych rozmiarów inwestycji od wysokości stopy procentowej,

d/ ilustracja graficzna (rys. 5.2),

Rysunek 5.2. Krzywa popytu inwestycyjnego

i

i

i

I

I

0

0

1

I`

0

1

I

7

e/ czynniki określające wysokość położenia krzywej popytu inwestycyjnego,

- koszt nowych maszyn i urządzeń (zależność odwrotna, tj. im - przy danym

strumieniu oczekiwanych zysków - wyższy ten koszt, tym niżej położona
krzywa i odwrotnie),

- wielkość strumienia oczekiwanych przyszłych zysków przez nie tworzonych

(zależność prosta: im - przy danym koszcie maszyn i urządzeń - większy ten
strumień, tym wyżej położona krzywa i odwrotnie),

f/ czynniki określające kąt nachylenia krzywej - głównie okres amortyzacji

składników nakładów inwestycyjnych. Im dłuższy jest okres życia projektu
inwestycyjnego, tym większa część zysków będzie powstawała w bardziej
odległej przyszłości i tym dłuższy będzie okres spłaty początkowych nakładów
inwestycyjnych. W związku z tym zaktualizowana (zdyskontowana na dziś)
wartość przyszłego strumienia zysków będzie mniejsza niż w przypadku
projektów krótszych (rola stopy dyskonta). Mechanizm ten powoduje, iż
wzrasta znaczenie stopy procentowej: przy przedsięwzięciach o długim
horyzoncie czasowym mała jej zmiana wywołuje relatywnie duże wahania w
popycie inwestycyjnym.
WNIOSEK: krzywa popytu inwestycyjnego będzie bardziej płaska w
przypadku "długowiecznych" składników majątku trwałego i bardziej stroma
dla maszyn i urządzeń o krótkim okresie życia (amortyzacji).

5. Inwestycje w zapasy;

a/ powody utrzymywania zapasów,

- zapewnienie ciągłości produkcji (motyw transakcyjny i przezorności),
- oczekiwanie na wzrost ich cen (motyw spekulacyjny),

* łącznie są to korzyści (zyski) z utrzymywania zapasów,

b/ koszty utrzymywania zapasów - zamrożenie pieniędzy i utrata potencjalnych

odsetek; koszt alternatywny jest zatem symbolizowany przez stopę
procentową,

c/ skutki powyższych ustaleń: wzrost stopy procentowej powoduje obniżenie

stanu zapasów (dezinwestycje), a jej spadek - podwyższenie ich poziomu.
Zmiany te oznaczają odpowiednio przesunięcie krzywej popytu
inwestycyjnego w modelu dochody-wydatki (tj. w stosunku do dochodu Y) w
dół (w górę),

d/ cechy specyficzne inwestycji w zapasy,

- mogą być ujemne,
- zmiany stanu zapasów kompensują (wyrównują) różnice między

inwestycjami planowanymi a faktycznymi, gdy inwestycje planowane nie są
równe zamierzonym oszczędnościom. Powoduje to niestabilność inwestycji
w zapasy, co częściowo wynika ze zmian stopy procentowej.

8

6. Ważne ustalenia;

a/ wzrost/spadek stopy procentowej wpłynie na wszystkie rodzaje decyzji

inwestycyjnych; do dalszej analizy można zatem przyjąć, że krzywa popytu
inwestycyjnego wyraża zależność popytu od stopy procentowej,

b/ wzrost kosztu dóbr kapitałowych lub spadek oczekiwanych przyszłych zysków

spowoduje przesunięcie krzywej popytu inwestycyjnego w dół; jeżeli wystąpią
odwrotne zmiany, krzywa przesunie się w górę,

c/ nowy zapis funkcji inwestycji

I = I - bi

(5.1)

gdzie i - stopa procentowa

b - parametr określający wrażliwość popytu inwestycyjnego na zmiany

stopy procentowej.

IV. PIENIĄDZ, STOPA PROCENTOWA I POPYT GLOBALNY

1. Spadek stopy procentowej prowadzi do zwiększenia popytu inwestycyjnego

(przejście w dół po krzywej popytu inwestycyjnego); jednocześnie - przez efekt
majątkowy - spadek ten powoduje też zwiększenie popytu konsumpcyjnego i
przesunięcie krzywej popytu konsumpcyjnego w górę.

2. Jednocześnie wiemy, że zwiększenie podaży pieniądza wywołuje spadek stopy

procentowej zapewniającej równowagę między popytem i podażą na rynku
pieniądza.

3. Obie te prawidłowości tworzą mechanizm transmisyjny, za pośrednictwem

którego wzrost podaży pieniądza powoduje przesunięcie krzywej popytu
globalnego w górę i zwiększenie poziomu dochodu i produkcji zapewniającego
równowagę.

4. Ilustracja graficzna (rys. 5.3).

Rysunek 5.3. Wpływ stopy procentowej na popyt globalny

AD

0

Y

Y

0

Y

1

I

0

E

0

E

1

I

1

Linia 45o

AD

1

AD

o

CC

1

CC

o

9

a/ G = 0,
b/ sytuacja wyjściowa: krzywa popytu konsumpcyjnego przebiega w położeniu

CC

0

, rozmiary inwestycji wynoszą I

0

, a krzywa popytu globalnego znajduje

się w pozycji AD

0.

Równowaga zachodzi w punkcie E

0

, a dochód

zapewniający równowagę jest równy Y

0

,

c/ następuje zwiększenie podaży pieniądza; pobudza ono wzrost popytu

inwestycyjnego do I

1

i przesunięcie krzywej popytu konsumpcyjnego do

położenia CC

1

. W konsekwencji krzywa popytu globalnego przemieszcza się z

pozycji AD

0

do AD

1

,

d/ nowym punktem równowagi nie jest jednak E

1

, lecz jakiś inny punkt pomiędzy

E

0

i E

1.

Wynika to z oddziaływania efektów tłumienia.

5. Efekty tłumienia (wytłumiania);

a/ przesłanki ich wystąpienia:

- spadek stopy procentowej następuje natychmiast, natomiast pobudzony nim

wzrost dochodu - stopniowo,

- wielkość zapotrzebowania na pieniądz zależy od stopy procentowej i

dochodu,

b/ bezpośrednią konsekwencją wzrostu podaży pieniądza jest obniżka stopy

procentowej, która ma wywołać zwiększenie popytu na pieniądz i utrzymanie
równowagi,

c/ stopniowo niższa stopa procentowa prowadzi do zmiany położenia krzywej

AD

0

na AD

1

i wzrostu dochodu, a to z kolei pobudza wzrost popytu na

pieniądz. Zwiększony popyt na pieniądz oznacza konieczność pewnej
podwyżki stopy procentowej, co zwrotnie wywołuje niewielkie przesunięcie w
dół krzywej AD

1

; punkt nowej równowagi znajdzie się ostatecznie gdzieś

między E

0

i E

1,

a krzywa popytu globalnego - między AD

0

i AD

1

.

Procesy te wystąpią przy założeniu, iż nie nastąpi kolejny wzrost podaży
pieniądza.

V. POLITYKA FISKALNA I MECHANIZM WYPIERANIA

1. Przypomnienie: obniżka podatków lub/i zwiększenie wydatków państwa, czyli

ekspansywana polityka fiskalna, prowadzą do zwiększenia globalnego popytu a
tym samym do wzrostu dochodu i produkcji odpowiadającym warunkom
równowagi.

2. Modyfikacja tego rozumowania, uwzględniająca rolę stopy procentowej: przy

stałej realnej podaży pieniądza ekspansja fiskalna wywołuje wzrost popytu na
pieniądz (gdyż wzrasta dochód), co prowadzi do podwyżki stopy procentowej. To
z kolei powoduje spadek popytu inwestycyjnego i przesunięcie w dół krzywej

10

popytu konsumpcyjnego. Ostatecznym efektem jest częściowe zniwelowanie
początkowego przyrostu popytu globalnego. Jest to tzw. EFEKT WYPIERANIA.

3. Ilustracja graficzna (rys. 5.4).

Rysunek 5.4. Efekt wypierania

AD

Y

Y`` Y`

E

E``

E`

linia 45

o

AD`

AD``

AD

Y

INTERPRETACJA:
a/ efektem początkowym wzrostu G jest przesunięcie krzywej AD do położenia

AD', punktu równowagi z E do E' i wzrost dochodu z Y do Y',

b/ efekt pobudzony (wywołany wzrostem popytu na pieniądz i podwyżką stopy

procentowej) polega na przesunięciu krzywej AD' do AD", punktu równowagi
z E' do E" i spadku dochodu z Y' do Y".

4. Działanie efektu wypierania powoduje konieczność modyfikacji pojęcia mnożnika

wydatków państwa (= stosunek przyrostu dochodu w punkcie równowagi do
wzrostu wydatków państwa): obecnie mnożnik ten będzie mniejszy niż
poprzednio przyjmowaliśmy.

5. Definicja i istota zjawiska WYPIERANIA wydatków prywatnych przez wydatki

państwa. Wypieranie ma miejsce zarówno przy wzroście wydatków państwa, jak
i przy obniżce podatków. Konsekwencją działania zjawiska wypierania jest
wytłumienie efektów ekspansywnej polityki fiskalnej.

Tablica 5.1. Wydatki państwa i wypieranie

(1)

(2)

(3)

(4)

Wyższe wydatki
państwa zwiększają
dochód i produkcję

Wyższy dochód
podnosi planowane
realne zasoby
pieniądza

Wyższy realny popyt
na pieniądz i nie
zmieniona jego podaż
podbijają stopę
procentową

Wyższa stopa
procentowa wypiera
konsumpcję i
inwestycje, tłumiąc
ekspansję

11

Tablica 5.2. Udział wydatków na renty i emerytury w PKB w krajach

Europy Środkowo-Wschodniej w latach 1995-1998 (%)

Kraj

1995

1996

1997

1998

Czechy

7,8

8,0

8,8

8,9

Węgry

10,6

9,7

9,4

9,7

Polska

12,8

15,2

15,1

14,1

Rumunia

..

6,9

6,4

..

Słowenia 12,9

12,7

12,7

..

Słowacja

8,3

8,2

8,0

8,1

Źródło: CESTAT, GUS.

VI. REGUŁA TAYLORA A DZIAŁANIE MECHANIZMU

TRANSMISYJNEGO

1. Reguła Taylora
John Taylor z uniwersytetu Stanforda wykazał, że większość banków centralnych
dostosowuje wysokość stóp procentowych w reakcji na zmiany dwóch
czynników: produkcji (dochodu) i inflacji. W szczególności bank centralny
podnosi (obniża) stopy procentowe, jeżeli oczekuje, że stopa inflacji i/lub
produkcja będą wyższe (niższe) od założonych wielkości. Ilustruje to rys. 5.5. dla
przypadku produkcji.

Rysunek 5.5. Prosta reguła Taylora

r i




i*

Formalny zapis reguły Taylora wygląda następująco:

TR

Y

Y*

12

i – i* = a(

p - p*) + b(Y – Y*)

gdzie: a >0, b >0.

Reguła Taylora oznacza istnienie dodatkowego kanału, poprzez który impulsy
powstałe na rynku dóbr przenoszone są na rynek pieniądza, i potwierdza istnienie
mechanizmu transmisyjnego łączącego zmiany dochodu i stopy procentowej.

Rozszerzenie 5.3. Empiryczna weryfikacja reguły Taylora

Badania empiryczne potwierdziły prawdziwość reguły Taylora, choć dostosowanie stóp
procentowych przez banki centralne nie następowało na ogół tak szybko, jak wynikałoby to
z tej reguły. Tablica poniżej przedstawia wyniki badań dla gospodarki brytyjskiej po 1992 r.

Reakcja stóp procentowych na:

Krótkookresowa

Długookresowa

Wzrost inflacji o 1 punkt %

Wzrost produkcji o 1 pkt % (w
stos. do produkcji potencjalnej)

0,79

0,13

1,32

0,24

Źródło: C. Goodhart, Central banks and uncertainty, “Bank of England Quarterly Bulletin”,
luty 1999.

VII. MODEL IS-LM

1. Nieporęczność opisanych wcześniej ram (narzędzi) teoretycznych w analizie

współzależności między rynkiem dóbr i pieniądza oraz efektów polityki fiskalnej
i pieniężnej.

2. Sposób obejścia tego ograniczenia - posłużenie się kombinacjami stopy

procentowej i dochodu zapewniającymi równowagę na każdym z rynków, a
następnie znalezienie takiej jedynej kombinacji, przy której oba rynki znajdą się
równocześnie w równowadze. Taką możliwość stwarza MODEL IS-LM,
opracowany w 1937 r. przez J.Hicksa i szeroko stosowany w analizie
ekonomicznej.

3. Krzywa IS;

a/ korzenie nazwy - krzywa obrazująca równowagę inwestycji (I) i oszczędności

(S),

b/ definicja: krzywa będąca zbiorem punktów lub inaczej: zestawem różnych

kombinacji dochodu i stopy procentowej zapewniających równowagę na rynku
dóbr,

c/ wyprowadzenie krzywej IS,

C =

a

+ c (1 - t)Y

funkcja popytu konsumpcyjnego,

I =

I

- bi

funkcja popytu inwestycyjnego,

G

wydatki państwa

13

AD =

a

+ c (1 - t)Y +

I

- bi +

G

=

A

+ c (1 - t)Y - bi

funkcja popytu globalnego

Y = AD

→

Y =

A

+ c (1 - t)Y - bi

(5.2)

bi)

A

(

=

i)

b

A

(

t)

-

c(1

-

1

1

=

Y

−

−

∗

α

(5.3)

lub

i

A

b

Y

b

=

−

α

równanie krzywej IS

(5.3a)

d/ ilustracja graficzna - rys. 5.6.

Rysunek 5.6. Krzywa IS

AD

0

Y

1

Y

2

Y

E

1

E

2

45

o

AD

2

AD

1

A - bi

2

A - bi

1

i

i

i

0

E

E

IS

Y

Y

Y

1

2

1

2

1

2

INTERPRETACJA:

(i) punkt wyjścia: przy jakiejś (danej) stopie procentowej - np. i

1

- określone są

rozmiary popytu inwestycyjnego i konsumpcyjnego, a zatem i przebieg
krzywej popytu globalnego AD

1

. Przy tej stopie procentowej dochód

zapewniający równowagę na rynku dóbr wynosi Y

1

, a równowaga ustala się

14

w punkcie E

1

. Równowaga ta kształtuje się przy kombinacji dochodu Y

1

i

stopy procentowej i

1

.

(ii) przy niższej stopie procentowej - np. i

2

- następuje wzrost popytu

globalnego do rozmiarów AD

2

. Krzywa AD

2

przebiega wyżej niż AD

1

wyłącznie w efekcie niższej stopy procentowej. Nowy punkt równowagi
ustala się w punkcie E

2

, a dochód odpowiadający warunkom równowagi

wynosi Y

2

. Kombinacja Y

2

i i

2

także zapewnia równowagę na rynku dóbr.

e/ inny sposób konstrukcji krzywej IS – rys. 5.7. Konstrukcja ta ma swe źródło

w koncepcji równowagi na rynku oszczędności (ang. loanable funds
hypothesis).

Rysunek 5.7. Krzywa IS – ujęcie alternatywne

Y

I, S

i

i

S

0

S

1

I

0

IS

i

i

Y

0

Y

1

E

0

E

1

i

i

E

0

E

1

15

Rysunek 5.8. Nachylenie krzywej IS

AD

0

Y

Y

Y

E

E`

E

45

1

2

o

1

2

Y`

AD

AD

`

AD

2

1

i

i

i

0

Y

Y`

Y

Y

IS`

IS

E

E`

E

1

2

2

1

1

2

f/ nachylenie krzywej IS:

(i) zależy od wrażliwości popytu inwestycyjnego i konsumpcyjnego

(wydatków) na zmiany stopy procentowej (tzw. nachylenie wydatków). Im
większa owa wrażliwość (silniejsza reakcja popytu na daną zmianę stopy
procentowej), tym bardziej płasko nachylona jest krzywa IS i odwrotnie
(rys. 5.8),

(ii) czynnikiem określającym kąt nachylenia krzywej IS jest także wysokość

mnożnika. Przy wyższej krańcowej skłonności do konsumpcji (c) wzrasta
również mnożnik. Oznacza to, że przy wyższym mnożniku określona
zmiana stopy procentowej powoduje większą zmianę popytu globalnego i
dochodu, a tym samym - bardziej płaski przebieg krzywej IS (rys. 5.9).

Podsumowując: im wyższy mnożnik, tym bardziej płasko położona krzywa IS

i odwrotnie. Zależność tę opisuje także formuła (5.3a).

16

Rysunek 5.9. Mnożnik a nachylenie krzywej IS

AD

2

’ = A+c’(1-t)Y-bi

2

AD

2

= A+c(1-t)Y-bi

2

AD

1

= A+c(1-t)Y-bi

1

E

2

’

E

2

E

1

Y

Y

1

2

Y`

2

i

i

1

2

E

1

E`

2

E

2

Y

Y

Y`

1

2

2

(iii) na wartość mnożnika, oprócz KSK, ma też wpływ wysokość stopy

podatkowej, a zatem polityka fiskalna państwa. Im wyższa stopa podatkowa
(t), tym niższy mnożnik i - tym samym - bardziej stromo nachylona krzywa
IS.

Uwaga: zmiana wartości mnożnika wpływa na nachylenie krzywej IS wówczas,

gdy ma ona charakter pobudzony (wtórny) – np. spadkiem stopy procentowej.
Jeżeli zmiana mnożnika ma charakter pierwotny względem stopy procentowej, to
krzywa IS zmienia także swe położenie.

g/ przesunięcie krzywej IS: Powodują je te same czynniki (poza stopą

procentową), które wywołują zmianę położenia krzywej AD: np. wyższe
(niższe) oceny przyszłych zysków (dochodów) prowadzą do zmiany popytu
inwestycyjnego i/lub konsumpcyjnego, a to do przesunięcia krzywej AD i w
konsekwencji - także krzywej IS. Podobnie oddziałuje także zmiana wielkości
eksportu netto (NX) i wydatków państwa (G).

17

Rysunek 5.10. Przesunięcie krzywej IS

}

AD

0

Y

Y

E

E

45

Y

AD

AD

∆G

1

2

2

o

2

1

i

i

0

Y

Y

Y

IS

IS`

E

E

1

1

2

1

2

1

4. Krzywa LM;

a/ definicja: krzywa LM pokazuje różne kombinacje stopy procentowej i

dochodu, przy których rynek pieniądza znajduje się w równowadze,

b/ wszystkie punkty na krzywej LM oznaczają, iż popyt na pieniądz w ujęciu

realnym jest równy realnej podaży pieniądza. Keynes nazwał ją krzywą
preferencji płynności - stąd też pochodzi jej oznaczenie (L - popyt na pieniądz,
M - podaż pieniądza),

c/ wyprowadzenie krzywej LM,

M

P

= L

ogólny warunek równowagi na rynku pieniądza

L = kY - hi

funkcja popytu na pieniądz

→

M

P

= kY - hi

(5.4)

stąd













+

=

hi

P

M

k

1

Y

(5.5)

18

lub













−

P

M

kY

h

1

=

i

równanie krzywej LM (5.5a)

d/ ilustracja graficzna (rys. 5.11).

Rysunek 5.11. Krzywa LM

i

i

i

E

E

L

LL

LL

i

Y

Y

Y

E

E

LM

(a)

(b)

2

1

1

2

2

1

1

M/P

1

2

2

1

INTERPRETACJA:

(i) punkt wyjścia: realna podaż pieniądza jest stała i wynosi M/P

1

. Przy

danym dochodzie Y

1

możemy wykreślić krzywą popytu na pieniądz, która

znajduje się w położeniu LL

1

. Punktem równowagi na rynku pieniężnym

jest E

1

, któremu odpowiada stopa procentowa i

1

. Punkt równowagi E

1

występuje również w części (b) rysunku i odpowiada tam kombinacji stopy
procentowej i

1

i dochodu Y

1

;

(ii) przy wyższym dochodzie, np. Y

2

, popyt na pieniądz będzie większy

przy każdym poziomie stopy procentowej. Oznacza to, iż krzywa popytu na
pieniądz będzie przebiegała wyżej i przesunie się do położenia np. LL

2

.

Zmiana położenia krzywej popytu na pieniądz przesunie punkt równowagi
do E

2

i wymagać będzie wyższej stopy procentowej odpowiadającej

warunkom równowagi (i

2

);

e/ nachylenie krzywej LM:

(i) im silniej reaguje popyt na pieniądz (i tym samym - stopa procentowa) na

daną zmianę dochodu (tj. im większe jest k w równaniu [5.5]), tym bardziej
stromo nachylona jest krzywa LM; w odwrotnej sytuacji, gdy wrażliwość

19

popytu na pieniądz i stopy procentowej na zmiany dochodu jest niewielka,
krzywa LM przebiega bardziej płasko;

(ii) nachylenie krzywej LM zależy też od wrażliwości popytu na pieniądz na

zmiany stopy procentowej (parametr h w formule [5.5a]). Im niższa jest owa
wrażliwość (im niższe h, czyli im bardziej stromo nachylona jest krzywa
popytu na pieniądz),

tym bardziej stromo położona jest krzywa LM. Przy h

bliskim zeru krzywa LM jest niemal pionowa, zaś przy bardzo dużym h
przebiega ona prawie poziomo. W tym ostatnim przypadku, aby utrzymać
równowagę na rynku pieniądza, małym zmianom stopy procentowej muszą
towarzyszyć duże zmiany dochodu;

Rysunek 5.12. Nachylenie krzywej LM

i

i`

i

L

E`

E

E

LL

LL

i

E`

E

E

LM

Y

Y

Y

i

(a)

(b)

2

1

2

1

2

1

M/P

1

LM`

1

2

1

2

(iii) czynnikiem określającym kąt nachylenia jest też siła reakcji podaży
pieniądza na zmiany stopy procentowej i dochodu. Krzywa LM jest bardziej
płaska, gdy podaż pieniądza wzrasta przy podwyżce stopy procentowej (w
krańcowym przypadku - w tzw. pułapce płynności - gdy podaż pieniądza
jest nieskończenie elastyczna względem stopy procentowej, krzywa LM
przebiega poziomo). Podaż pieniądza może wzrastać przy podwyżce stopy
procentowej z dwóch powodów. Po pierwsze, mnożnik kreacji pieniądza
jest dodatnią funkcją stopy procentowej. Po drugie, bank centralny może
chcieć ograniczyć w ten sposób wzrost stopy procentowej;

f/ przesunięcia krzywej LM:

(i) czynnikiem sprawczym są egzogeniczne zmiany realnej podaży pieniądza;

wzrost podaży powoduje przesunięcie krzywej LM w prawo, spadek - w
lewo (ilustracja - rys. 5.13). Im wyższa podaż pieniądza, tym niższa musi

20

być stopa procentowa (albo wyższy dochód, podwyższający popyt na
pieniądz), aby zrównoważyć rynek pieniądza;

Rysunek 5.13. Zmiany położenia krzywej LM

i

i

i`

i

i`

E

E

E`

E`

LL

LL

L

M/P`

M/P

(a)

1

i

Y

Y

Y

LM

LM`

E

E

E`

E`

(b)

2

2

1

1

2

2

1

1

1

1

2

2

1

1

1

2

2

(ii) krzywa LM przesunie się na zewnątrz, jeżeli - przy każdej kombinacji

stopy procentowej i dochodu - podmioty gospodarcze chcą utrzymywać
mniej pieniądza niż dotychczas (np. w wyniku rozwoju quasi-pieniądza,
spadku kosztów pożyczek czy obniżki oprocentowania rachunków
czekowych).

5. Równowaga na rynkach dóbr i pieniądza;

a/ połączenie w całość wykresów krzywych IS i LM - rys. 5.14.

Rysunek 5.14. Równowaga na rynkach dóbr i pieniądza

i

i

i*

i

A

E

B

LM

D

C

IS

Y

Y*

Y

Y

1

2

1

2

21

INTERPRETACJA:
Równowaga na rynkach dóbr i pieniądza występuje równocześnie tylko w
punkcie E, przy stopie procentowej i* i dochodzie Y*. Przy wyższej stopie
procentowej (i

1

) dochód wyniósłby Y

1

i równowaga istniałaby tylko na rynku

dóbr (punkt A). Przy tej stopie procentowej dla zapewnienia równowagi na
rynku pieniężnym konieczny byłby dochód Y

2

(punkt B), większy od Y

1

.

Dochód Y

1

jest, innymi słowy, za niski do stworzenia dostatecznego popytu na

pieniądz, który zrównoważyłby daną (większą) jego podaż. Oznacza to, że dla
osiągnięcia równowagi na rynku pieniężnym stopa procentowa i musi spaść.
Przy stopie procentowej niższej od i* (i

2

) sytuacja jest odwrotna. W każdym z

rozważanych przypadków braku jednoczesnej równowagi na rynkach dóbr i
pieniądza mechanizm dostosowawczy sprowadzi stopę procentową do
poziomu i*;

b/ model IS-LM pozwala rzucić nowe światło na skutki zastosowania polityki

fiskalnej i pieniężnej w gospodarce.

6. Polityka fiskalna

→

przesunięcie krzywej IS;

a/ zmiany inne niż zmiana stopy procentowej (czyli odrzucenie założenia ceteris

paribus) powodują przesunięcie krzywej IS i krzywej popytu globalnego;
przykładem tego rodzaju sytuacji może być np. zmiana wielkości wydatków
budżetowych państwa,

b/ ilustracja graficzna (rys. 5.15).

Rysunek 5.15. Ekspansja fiskalna w modelu IS-LM

i

i

i

Y

Y

Y

LM

LM

E

E

E

E

IS

IS

Y

1

0

0

1

2

1

0

0

1

2

0

α∆

G

∆Y < α∆

G

1

INTERPRETACJA:

22

(i) w punkcie wyjścia krzywe IS i LM przebiegają w położeniu IS

0

i LM

0

,

równowagę na obu rynkach wyznacza punkt E

0

; odpowiada mu stopa

procentowa i

0

i dochód Y

0

;

(ii) rząd zwiększa następnie wydatki i finansuje je przez sprzedaż obligacji.

Oznacza to, iż podaż pieniądza nie zmienia się i krzywa LM pozostaje w
położeniu LM

0

. Wzrost wydatków państwa powoduje jednak przesunięcie

krzywej IS do położenia IS

1

(o odległość równą

α∆G). Nowy stan

równowagi znajduje się teraz w punkcie E

1

, w którym dochód zwiększa się

do Y

1

. Przy tym poziomie dochodu konieczny staje się wzrost stopy

procentowej do i

1

, gdyż przy wyższym dochodzie - i nie zmienionej podaży

pieniądza - występowała nadwyżka popytu na pieniądz. Ekspansja fiskalna
spowodowała częściowe wyparcie wydatków prywatnych przez wydatki
państwa (= różnicy między dochodem Y

1

i Y

2

). Wzrost dochodu

∆Y jest

przy tym mniejszy od

α∆G

,

czyli mnożnik wydatków państwa jest mniejszy

niż w prostym modelu dochody-wydatki;

c) komentarz:

(i) wielkość efektu wypierania (skala zmian dochodu i stopy procentowej)

zależy od kąta nachylenia krzywej LM, krzywej IS i wysokości mnożnika:
- im bardziej płasko położona jest krzywa LM (tj. im bardziej wrażliwy

popyt na pieniądz na zmiany stopy procentowej), tym większa zmiana
dochodu i mniejsza - stopy procentowej (słabszy efekt wypierania), i
odwrotnie. Inaczej mówiąc, efekt wypierania spowodowany ekspansją
fiskalną jest tym większy, im słabiej reaguje popyt na pieniądz na zmiany
stopy procentowej. Pełna skuteczność polityki fiskalnej (brak efektu
wypierania) jest możliwa w przypadku tzw. pułapki płynności (zob. dalej);

ROZSZERZENIE 5.4. ZMODYFIKOWANA FORMUŁA MNOŻNIKA

Wysokość mnożnika wydatków państwa uwzględniającego efekt wypierania
zależy - w porównaniu z prostym modelem dochody-wydatki - dodatkowo od
siły wpływu stopy procentowej na popyt globalny i dochód. Wpływ ten określają
parametry b, h oraz k. Korzystając z zapisu równania krzywych IS i LM oraz
dokonując odpowiednich podstawień, można wyprowadzić zmodyfikowaną
formułę mnożnika:

Y = a + c(1-t)Y + I + G - bi

M/P = kY - hi

stąd

i

k
h

Y

M

P h

= ⋅ −

⋅

23

Y a c

t Y

I

G b

k
h

Y b

h

M

P

= +

−

+ +

− ⋅

+

⋅

(

)

1

1

Y

c

t

b

k
h

a G

I

b
h

M

P

=

−

− + ⋅

⋅

+

+ + ⋅









1

1

1

(

)

gdzie:

α

*

(

)

=

−

− + ⋅

1

1

1

c

t

b

k
h

zmodyfikowany mnożnik

- im bardziej płasko przebiega krzywa IS, tym mniejsza zmiana dochodu i

stopy procentowej;

- im większy mnożnik, tym silniej wzrasta dochód i stopa procentowa (tym

większe przesunięcie krzywej IS);

(ii) wypieranie byłoby całkowite, gdyby krzywa LM była położona pionowo

(rys. 5.16). Takie położenie krzywej oznacza, że stopa procentowa nie ma
żadnego wpływu na wielkość zapotrzebowania na pieniądz. Efektem
przesunięcia krzywej IS byłby wyłącznie wzrost stopy procentowej, ale nie
dochodu. Jest to tzw. przypadek klasyczny, związany z ilościową teorią
pieniądza. Sugeruje on, iż polityka fiskalna nie ma żadnego wpływu na
dochód, natomiast niezwykle skutecznym narzędziem oddziaływania nań
jest polityka pieniężna;

Rysunek 5.16. Efekty polityki fiskalnej - tzw. przypadek klasyczny

i

i

i

LM

E

E

IS

IS

Y

Y

1

0

1

0

1

0

0

(iii) polityka fiskalna jest też całkowicie nieskuteczna w przypadku

wystąpienia ricardiańskiej równoważności. Inną możliwość implikuje tzw.
wypieranie portfelowe. Polega ono na tym, że finansowany przez emisję
rządowych papierów wartościowych wzrost wydatków państwa zwiększa
również popyt na pieniądz (aktywa te i pieniądz są więc dobrami
komplementarnymi). Powoduje to, że krzywa IS przesuwa się co prawda w

24

prawo (wzrost G), ale równowcześnie w lewo przesuwa się też krzywa LM
(wzrost popytu na pieniądz przy każdej stopie procentowej i dochodzie). W
krańcowym przypadku skala przesunięcia krzywej LM może być większa
niż krzywej IS, co sprawi, że w nowym punkcie równowagi dochód będzie
mniejszy niż przed podjęciem ekspansji fiskalnej. Jest to tzw. wypieranie z
nawiązką;

(iv) ekspansja fiskalna może także spowodować skutki odwrotne niż opisane

wyżej, w postaci tzw. efektu wpierania. Może to mieć miejsce wtedy, gdy
pieniądz i papiery wartościowe państwa są substytutami; skutkiem
zwiększonej emisji np. obligacji jest spadek popytu na pieniądz (zmiana
struktury portfela aktywów) i przesunięcie krzywej LM w prawo. Popyt
globalny może wówczas wzrosnąć o sumę większą niż wartość iloczynu
przyrostu wydatków państwa i mnożnika. Dodatkowo, zwiększony popyt
może pobudzić inwestycje za pośrednictwem akceleratora.
Uwaga: brak jest przekonujących dowodów empirycznych występowania
zjawiska pełnego wypierania (w tym - z nawiązką) i wpierania. Nie
wiadomo dokładnie, czy pieniądz i papiery wartościowe emitowane przez
państwo są względem siebie substytucyjne czy komplementarne.
Implikacje: im mniej wrażliwy jest popyt na pieniądz na zmiany stopy
procentowej, tym bardziej stromo przebiega krzywa LM i w tym większym
stopniu wzrost wydatków państwa finansowany przez emisję obligacji
będzie prowadził do wzrostu stopy procentowej, a nie dochodu (tym mniej
skuteczna będzie polityka fiskalna);

v) inny wariant zmian polega na tym, iż wzrostowi wydatków państwa

towarzyszy zwiększenie podaży pieniądza o takich rozmiarach, aby nie
wzrosła stopa procentowa. Krzywa LM przesuwa się w rezultacie do
położenia LM

1

, stopa procentowa pozostaje na poziomie i

0

, nowy punkt

równowagi znajduje się obecnie w E

2

, a dochód w punkcie równowagi

wynosi Y

2

(Y

2

>Y

1

). Tym samym rządowi udało się zapobiec wypieraniu.

Stosunek wzrostu dochodu z Y

0

do Y

2

do przyrostu wydatków państwa

(

∆G) to wartość mnożnika wydatków państwa;

(vi) wniosek: pod wpływem wzrostu wydatków państwa (ekspansji fiskalnej)

następuje wzrost dochodu zapewniającego równowagę. Rozmiary tego
wzrostu zależą od charakteru polityki pieniężnej. Jeżeli podaż pieniądza nie
zmienia się, to dochód wzrasta do Y

1

, a stopa procentowa zwiększa się z i

0

do i

1

. Szczególnym przypadkiem krańcowym jest tzw. przypadek

klasyczny, gdy krzywa LM jest położona pionowo i ekspansja fiskalna nie
wywołuje wzrostu dochodu (wypieranie jest całkowite).
Jeżeli podaż pieniądza zwiększa się tak, że stopa procentowa pozostaje na
dotychczasowym poziomie, to dochód wzrasta aż do Y

2

. Oznacza to, że

wzrost wydatków państwa finansowany przez druk pieniędzy (tzw.
monetyzacja deficytu budżetowego) jest bardziej ekspansywny niż wzrost
finansowany przez emisję obligacji.

25

7. Polityka pieniężna - przesunięcie krzywej LM;

a/ polityka fiskalna jest neutralna (stały poziom wydatków państwa) - krzywa IS

znajduje się w pozycji IS

0

. Następuje wzrost podaży pieniądza i zmiana

położenia krzywej LM do pozycji LM

1

o wielkość równą 1/k(

∆M/P). Nowy

punkt równowagi przesuwa się do E

3

, w którym dochód wynosi Y

1

.

Odpowiadająca warunkom równowagi stopa procentowa obniża się, aby
pobudzić wzrost popytu na pieniądz (wyższy dochód). Ekspansja pieniężna
prowadzi zatem do wzrostu dochodu w punkcie równowagi i spadku stopy
procentowej równoważącej rynek pieniądza. Skala zmiany dochodu
(skuteczność polityki pieniężnej) jest tym większa, im:

- bardziej stroma krzywa LM. Jeżeli popyt na pieniądz jest mało wrażliwy

na zmiany stopy procentowej (stroma krzywa popytu na pieniądz), to
konieczna jest znaczna zmiana tej stopy, aby przywrócić równowagę na
rynku pieniężnym, zachwianą w wyniku danej zmiany podaży pieniądza.
Pobudzona wówczas zmiana popytu inwestycyjnego i globalnego (a
zatem i dochodu) będzie duża. Odwrotna sytuacja wystąpi, gdy popyt na
pieniądz jest bardzo wrażliwy na zmiany stopy procentowej (płasko
nachylona krzywa LM);

- bardziej płasko przebiega krzywa IS; jeśli natomiast krzywa IS jest

stroma, to polityka pieniężna wykazuje małą skuteczność. W
krańcowym przypadku klasycznym (pionowa krzywa IS) ekspansja
pieniężna prowadzi wyłącznie do spadku stopy procentowej, zaś dochód
nie zmienia się.

b/ drugi przypadek skrajny - tzw. pułapka płynności; krzywa LM jest położona

poziomo, co oznacza, iż zmiany ilości pieniądza nie wpływają ani na poziom
stopy procentowej, ani na rozmiary dochodu (rys. 5.17). Polityka pieniężna jest
wówczas całkowicie nieskuteczna jako narzędzie oddziaływania na stopę
procentową. Wzrasta natomiast skuteczność polityki fiskalnej, gdyż nie
występuje efekt wypierania. Taka sytuacja może wystąpić np. wtedy, gdy
celem banku centralnego jest stabilizacja stopy procentowej, co stara się on
czynić manipulując wielkością podaży pieniądza.

26

Rysunek 5.17. Polityka pieniężna - pułapka płynności

i

i

Y

Y

Y

LM

IS

IS

0

0

1

0

1

E

E

0

1

Warto jednak podkreślić, iż brak jest empirycznych dowodów wystąpienia
pułapki płynności.

VIII. ZARZĄDZANIE POPYTEM A CHARAKTER POLITYKI

GOSPODARCZEJ

1. Definicja polityki fiskalnej i pieniężnej - decyzje dotyczące wydatków państwa i

podatków oraz podaży pieniądza.

2. Zarządzanie popytem - zastosowanie polityki fiskalnej i pieniężnej w celu

ustabilizowania dochodu na wysokim przeciętnie poziomie.

3. Możliwość zastosowania różnych kombinacji polityki fiskalnej i pieniężnej.

Uwaga: nie są one wzajemnie zastępowalne, gdyż oddziałują na popyt globalny w
odmienny sposób i wywołują różne skutki w zakresie struktury popytu.

4. Charakter polityki gospodarczej a struktura popytu globalnego - ilustracja

graficzna (rys. 5.18).

27

Rysunek 5.18. Charakter polityki gospodarczej a struktura popytu

i

i

i

Y

LM

LM

IS

IS

E

E

E

E

1

0

1

0

0

1

1

4

2

3

Y*

a/ kombinacja ekspansywnej polityki fiskalnej (IS

1

) i restrykcyjnej polityki

pieniężnej (LM

1

). Równowaga kształtuje się w punkcie E

1

przy dochodzie

równym Y* i wysokiej stopie procentowej i

1

. Wydatki państwa G stanowią

stosunkowo dużą część dochodu narodowego (popytu globalnego), zaś wydatki
prywatne - małą. Występuje długookresowe zagrożenie w postaci obniżonej
efektywności alokacji zasobów (

←

wydatki państwa),

b/ kombinacja restrykcyjnej polityki fiskalnej (IS

0

) i ekspansywnej polityki

pieniężnej (LM

0

). Równowaga istnieje w punkcie E

2

, przy dochodzie Y* i

niskiej stopie procentowej i

0

. Relatywnie wysoki jest udział w dochodzie

wydatków prywatnych, a niski - wydatków państwa,

c/ kombinacja restrykcyjnej polityki fiskalnej i pieniężnej (IS

0

+ LM

1

).

Równowaga występuje w punkcie E

3

, w którym dochód jest niższy od poziomu

potencjalnego (Y*). Czynniki produkcji nie są więc w pełni wykorzystane,
istnieje m.in. bezrobocie przymusowe,

d/ kombinacja łagodnej (ekspansywnej) polityki fiskalnej i pieniężnej (IS

1

+ LM

0

).

Równowagę wyznacza punkt E

4

, w którym dochód przekracza poziom

potencjalny Y* (dodatnia luka PNB); stopa bezrobocia jest niższa od naturalnej.

5. Z punktu widzenia wzrostu gospodarczego i bodźców do inwestowania lepszym

rozwiązaniem jest kombinacja (b), tj. restrykcyjnej polityki fiskalnej i łagodnej
polityki pieniężnej niż odwrotnie. Wynika to z niższego poziomu stopy
procentowej, która pobudza inwestycje.

6. Problemy i trudności związane z realizacją wariantu /b/;

a/ konieczność ograniczenia inwestycji państwa (np. w dziedzinach

strategicznych),

b/ trudność przewidywania efektów polityki gospodarczej, zwłaszcza polityki

pieniężnej,

c/ groźba inflacji w wyniku wzrostu podaży pieniądza,

28

d/ negatywne konsekwencje mikroekonomiczne - np. podwyżka podatków może

osłabić bodźce do pracy i podnoszenia wydajności.

7. Skutki określonej kombinacji polityki pieniężnej i fiskalnej mogą być różne także

w zależności od wewnętrznej struktury (rodzaju zastosowanych narzędzi) każdej
z nich. Przykładowo, polityka fiskalna inaczej oddziałuje na różne składniki
popytu globalnego, jeżeli jej zmiany opierają się na zastosowaniu takich
instrumentów jak obniżka podatków, subsydia inwestycyjne czy wzrost
wydatków budżetowych (tabl. 5.3).

Tablica 5.3. Skutki zastosowania różnych narzędzi polityki fiskalnej

Stopa

procentowa

Konsumpcja Inwestycje PKB

Obniżka podatku
dochodowego

+

+

-

+

Wzrost wydatków
państwa

+

+ -

+

Subwencja
inwestycyjna

+

+ +

+

IX. OGRANICZENIA MODELU IS-LM

1. Model ma zastosowanie tylko wtedy, gdy stopa inflacji jest zmienną o

charakterze egzogenicznym (pochodzi spoza modelu). Wynika to stąd, iż oś
rzędnych powinna pokazywać zarówno nominalną, jak i realną stopę procentową.
Właściwą stopą przy wykreślaniu krzywej IS jest stopa realna (a dokładniej -
oczekiwana realna stopa procentowa), gdyż to ona określa popyt inwestycyjny.
Popyt na pieniądz zależy jednak z kolei od nominalnej stopy procentowej.

2. Problem ten można częściowo ominąć przyjmując, iż stopa inflacji jest stała.

Stała jest wówczas relacja między nominalną i realną stopą procentową i można
odłożyć je na tej samej skali (osi). Jeżeli jednak, jak dzieje się najczęściej, stopa
inflacji wzrasta wraz ze wzrostem dochodu, nie można wyznaczyć realnej stopy
procentowej bez znajomości wielkości dochodu, a to wymaga przejścia na
wykres trójwymiarowy.

3. Jeżeli ceny są giętkie (a tak dzieje się w dłuższym okresie), to zwiększenie

nominalnej podaży pieniądza (albo spadek popytu na pieniądz w ujęciu
nominalnym) nie spowoduje obniżki stopy procentowej. W długim okresie zatem
stopa procentowa nie zmienia się, nawet jeśli krzywa LM przesunie się w prawo
bądź w lewo.

4.

Model IS-LM nie uwzględnia możliwości powiększenia majątku (zasobu
aktywów).

29

5. W modelu nie występuje także kapitał rzeczowy (i tym samym - stopa zwrotu z

niego). Problem ten byłby mało istotny, gdyby stopa zwrotu z kapitału
rzeczowego zmieniała się w tym samym kierunku i tempie co stopa procentowa
od aktywów finansowych. Nie musi tak jednak być w rzeczywistości.

X. EKONOMIA KEYNESOWSKA A INTERWENCJONIZM

1. Efekty odłożone interwencjonizmu państwa (aktywnej polityki fiskalnej i

pieniężnej) - głównie nasilenie zjawisk inflacyjnych w krajach wysoko
rozwiniętych po 1970 r.

2. Główne założenia modelu keynesowskiego i związane z nim komplikacje;

a/ stałość poziomu cen; uchylenie tego założenia implikuje możliwość pojawienia

się - zamiast wzrostu dochodu i zatrudnienia - inflacji,

b/ istnienie nie w pełni wykorzystanych czynników wytwórczych; uchylenie tego

założenia rodzi podobne zagrożenia jak wyżej (inflacja).

3.

Koncentracja modelu keynesowskiego na stronie popytowej gospodarki i
pomijanie efektów pobudzonych interwencjonizmu po stronie podaży (np.
występowanie wąskich gardeł, osłabienie bodźców do pracy i ograniczenie
potencjału wytwórczego w efekcie np. wzrostu podatków).

4. Następny etap - uzupełnienie analizy typu keynesowskiego (popytowej) o

spojrzenie na gospodarkę od strony podaży (ekonomia podażowa). Warto jednak
pamiętać, iż model popytowy - mimo niekompletności obrazu gospodarki - jest
bardzo istotnym elementem analizy makroekonomicznej.