1

Dr Teresa Z. Sarleja

Patologie społeczne
Ramy programu

Cele:
- uwrażliwienie na dostrzeganie i rozumienie zjawisk patologii społecznej, ich etiologii, mechanizmów i
podstawowych symptomów,
- rozwijanie właściwych pedagogicznie nastawień i postaw wobec osób niedostosowanych społecznie oraz ich
zaburzonych, patologicznych zachowań,
- rozwijanie zainteresowania profilaktyczno-resocjalizacyjną pracą z dziećmi, młodzieżą oraz osobami
dorosłymi zagrożonymi patologią.
Treść wykładów:
1. Patologie społeczne jako zespół zjawisk i dziedzina wiedzy
- rozwój zainteresowań problematyką patologii społecznej w wybranych krajach
- zainteresowanie zjawiskami patologicznymi w Polsce
2. Podstawowe pojęcia patologii społecznej
- pojęcie patologii społecznej i pojęć bliskoznacznych
- pojęcie profilaktyki
3. Agresja jako zjawisko społeczne
-pojęcie, teorie wyjaśniające, uwarunkowania, skala zjawiska, skutki i profilaktyka
Scenariusze zajęć
4. Problematyka przemocy
- przemoc rówieśnicza
- przemoc w rodzinie
- cyberprzemoc
5. Niedostosowanie społeczne i przestępczość nieletnich
6. Problematyka uzależnienia od alkoholu
Scenariusze zajęć
7. Problematyka uzależnienia od narkotyków
Scenariusze zajęć
8. Problematyka patologicznej utraty chęci życia (samobójstwa)
9 . Patologie seksualne (prostytucja)
10. Patologia życia ruchów pseudoreligijnych i sekt
11. Dewiacyjne subkultury młodzieżowe
Scenariusze zajęć

12. Ubóstwo, bezrobocie, bezdomność a wykluczenie społeczne
13. Patologia instytucji i stosunków interpersonalnych
14. Kierunki i zadania profilaktyki społecznej, rozwój programów profilaktycznych

Literatura:
Pospiszyl Irena, Patologie społeczne. Warszawa 2008.
Kozak Stanisław, Patologie wśród dzieci i młodzieży. Leczenie i profilaktyka, Warszawa 2007.
Gaś Zbigniew, Psychoprofilaktyka. Procedury konstruowania programów wczesnej interwencji, Lublin 2000.
Zajączkowski Krzysztof, Profilaktyka zachowań dewiacyjnych dzieci i młodzieży. Toruń 1999.
Psychologia społeczna. (red.) Elliot Aronson i in. Poznań 1997.
Forma i warunki zaliczenia.
Obecność na wykładach oraz pisemna praca zaliczeniowa na temat:
„Patologie społeczne występujące w moim środowisku życia oraz możliwości w zakresie ich profilaktyki i
resocjalizacji”.

1. Patologie społeczne jako zespół zjawisk i dziedzina wiedzy
Patologia społeczna rozumiana jest zwykle dwojako:
- jako zespół zjawisk szkodliwych w sensie indywidualnym lub w sensie grupowym, o określonej genezie,
zasięgu społecznym i negatywnych skutkach.
- jako stosunkowo młoda dyscyplina naukowa zajmująca się tzw. negatywną dewiacją społeczną,

2

Odmiany patologii społecznej:
- indywidualna,
- grupowa,
- instytucjonalna
Określenia bliskoznaczne:
- przestępczość,
- demoralizacja
- dysfunkcjonalność
Przykłady patologii indywidualnej:
alkoholizm, narkomania, samobójstwa, zabójstwa, hazard, prostytucja.
Przykłady patologii grupowej:
dezorganizacja rodziny (rozwód, rozpad więzi, konflikty, przemoc), kazirodztwo, przestępczość zorganizowana
- mafijna, dyskryminacja polityczna, religijna, rasowa.
Przykłady patologii instytucjonalnej:
korupcja, przemyt zorganizowany, biurokracja wytwarzanie się struktur nieformalnych.

1.1. Rozwój zainteresowań problematyką patologii społecznej w wybranych krajach

- Termin „patologia społeczna" powstał w końcu XIX wieku na określenie działań ludzkich przeciwnych
wiejskim i małomiasteczkowym ideałom.
- W pierwszych latach XX wieku w literaturze amerykańskiej i angielskiej pojęciu patologii społecznej nadano
znaczenie pejoratywne
- Patologia społeczna jako dziedzina wiedzy rozwinęła się szczególnie efektywnie na Zachodzie
na początku XX wieku
- Zainteresowania problematyką patologii społecznej w krajach tzw. bloku wschodniego były z pobudek
ideologicznych przez pewien czas (głównie w okresie stalinowskim) zakazane.
- Dopiero w latach 70-tych i później, zwłaszcza w 80-tych, dokonało się przewartościowanie w zakresie analizy
zagrożeń społecznych, a przede wszystkim w zakresie dysfunkcjonalności występującej w działalności
instytucji, organizacji, zakładów pracy .
- Widziano potrzebę z jednej strony opracowania „ogólnej koncepcji zachowań odbiegających od normy",
a z drugiej - zbudowania koncepcji teoretycznej odnoszącej się do szeroko rozumianych społecznych zjawisk
patologicznych.
1.2. Zainteresowanie zjawiskami patologicznymi w Polsce
Pionierską liczącą się pozycją w naszym kraju z zakresu patologii społecznej była praca Adama
Podgóreckiego pt. Patologia życia społecznego, wydana przez PWN w 1969 roku. Autor omawiał w niej jako
pierwszy różne koncepcje teoretyczne patologii społecznej od strony naukowej.
Jacek Wódz w książce pt. Zjawiska patologii społecznej a sankcje społeczne i prawne, (Wrocław-Warszawa-
Kraków-Gdańsk 1973) dokonał pogłębionej analizy stosunku mieszkańców Nowej Huty do zjawisk
patologicznych, zaliczając do nich (na podstawie opinii tzw. ekspertów społecznych):
- chuligaństwo, pijaństwo, kradzieże,
- negatywny stosunek do pracy,
- prostytucję, rozwody oraz
- wykroczenia i przestępczość nieletnich i młodocianych.
Ważną pozycją była praca pod redakcją cytowanego już Adama Podgóreckiego pt. Zagadnienia patologii
społecznej (Warszawa 1976). Stanowi ona kontynuację pracy pt. Patologia życia społecznego, pióra tegoż
badacza.
Marian Lipka w pracy pt. Zjawiska patologii społecznej wśród młodzieży (Warszawa 1977), dokonał
wszechstronnej analizy zjawisk patologicznych w środowisku młodzieży.
Maria Jarosz w pracy pt. Wybrane zagadnienia patologii społecznej (Warszawa 1975) określiła przedmiot
zainteresowania tej dziedziny wiedzy, podała kryteria wyróżniania społecznych zjawisk patologicznych oraz
dokonała klasyfikacji metod badawczych stosowanych w patologii społecznej.

3

Zygmunt Beczkiewicz w pracach Zagrożenia społecznie szkodliwe jako przedmiot badań. Podstawowe
problemy metodologiczne (Warszawa 1976) i Socjologiczna charakterystyka patologii społecznej, w: Problemy
patologii społecznej, pod red. Z. Beczkiewicza, (Warszawa 1986), przedstawił nowy sposób definiowania i
analizy zjawisk patologicznych oraz poddał krytyce metodologię badań i analiz zjawisk patologicznych
prezentowane przez A. Podgóreckiego i jego szkołę,.
Jerzy Kwaśniewski w pracy pt. Społeczeństwo wobec dewiacji (Warszawa 1983), posługując się pojęciem
dewiacji społecznej, odniósł je przede wszystkim do sfery zachowań ludzkich.
Z pozycji teorii organizacji i zarządzania problematyką patologii społecznej najszerzej w naszym kraju
zajmował się Witold Kieżun, którego można uznać za prekursora w tym względzie. W swej pierwszej pracy o
tej tematyce, pt. Autonomizacja jednostek organizacyjnych (Warszawa 1971), omówił zjawisko przemiesz-
czania się hierarchii celów w obrębie komórek organizacyjnych, określane przez autora jako zjawisko
autonomizacji oraz nieprawidłowości organizacyjne w przedsiębiorstwie przemysłowym, spółdzielni, instytucji
finansowej, ośrodkach zmechanizowanej rachunkowości.
Następną istotną pozycją z dziedziny patologii organizacji była praca zbiorowa

pod red. W. Kieżuna

na temat

barier sprawności organizacji,

pt. Bariery sprawności organizacji, Warszawa 1971.

Problematyka patologii społecznej w aspekcie ekonomicznym omawiana była w literaturze głównie pod
hasłem niegospodarności lub marnotrawstwa.
Rozważania na temat niegospodarności koncentrowały się przede wszystkim na pięciu jej przejawach –
1. nieracjonalnym wykorzystaniu majątku trwałego,
2. nieracjonalnym wykorzystaniu majątku obrotowego,
3. niepełnym wykorzystaniu czynnika ludzkiego,
4. produkcji o niskim poziomie jakości i funkcjonalności,
5. podejmowaniu prac zbędnych i pozornych - co dokumentuje stosunkowo bogata literatura dotycząca tej
problematyki. (

B. Nietyksza, Niegospodarność w procesie inwestycyjnym, Warszawa 1971;

W. Pawełko, Zapobieganie przestępstwom gospodarczym. Warszawa 1971 )

2. Podstawowe pojęcia patologii społecznej

Patologia

Patologia = nauka o cierpieniu

[gr. pathos–choroba + logos–nauka]

(Pospiszyl 2008, s. 11)

Definicje pojęcia:
- stan zakłócenia równowagi społecznej charakteryzujący się osłabieniem więzi społecznych, społecznego
systemu normatywnego i aksjologicznego oraz osłabieniem i rozregulowaniem mechanizmów kontroli
społecznej,

(Jarosz M., Samobójstwa, Warszawa 1997, s. 67)

- zespół zjawisk szkodliwych w sensie indywidualnym lub w sensie grupowym, o określonej genezie, zasięgu
społecznym i negatywnych skutkach,

(Pytka, Patologia społeczna, w: Elementarne pojęcia patologii społecznej i pracy socjalnej, red. T. pilch, D. Lalak, Warszawa 1999,
s. 175)

- zjawisko patologiczne to zachowanie jednostki mające destrukcyjny wpływ na społeczeństwo lub jego
elementy oraz niezgodne z wartościami uznawanymi w danym kręgu kulturowym,

(Gabriele A., Patologia społeczna, Warszawa 1993, s. 18)

Według Adama Podgóreckiego patologia społeczna to „ten rodzaj zachowania, ten typ instytucji,
ten typ funkcjonowania społecznego, czy ten rodzaj struktury, który pozostaje w zasadniczej, nie dającej się
pogodzić sprzeczności ze światopoglądowymi wartościami, które w danej społeczności są akceptowane”

(Podgórecki A., Patologia życia społecznego, Warszawa 1969, s. 24)

Według Ireny Pospiszyl patologię społeczną można określić jako negatywne zjawisko społeczne, które uwzględnia
następujące warunki:

- naruszenie norm społecznych,
- destruktywność zachowania mierzona skalą potępienia społecznego,
- występowanie w większej skali zbiorowości lub
w skali masowej,

4

- konieczność występowania działań profilaktycznych

Pospiszyl I. (2009), Patologie społeczne, Warszawa WNPWN, s. 12;

Patologie społeczne są przedmiotem zainteresowania interdyscyplinarnego.
Istnieje szereg koncepcji, które starają się wyjaśnić przyczyny patologii jednostki w grupie, jak i grupy. Zostały
one szczegółowo opisane w polskiej literaturze

(zob. A. Podgórecki, 1969; A. Siemaszko, 1993; Hołyst, 1999; Szacki,

2002; I. Pospiszyl, 2009).
Pospiszyl I. (2009), Patologie społeczne, Warszawa WNPWN;
Podgórecki A. (1969), Patologia życia społecznego, Warszawa, PWN;

Siemaszko A. (1993), Granice tolerancji. O zachowaniach dewiacyjnych, Warszawa, PWN;
Hołyst B. (2000), Kryminalistyka, Warszawa, PWN;
HołystB. (1997), Wiktymologia, Warszawa, PWN;
Szacki J. (2002), Historia myśli socjologicznej, Warszawa, WPPWN;

Pojęcia bliskoznaczne
Pojęcie patologii społecznej jest pojęciem bliskoznacznym lub synonimicznym względem
pojęć takich jak:
– niedostosowanie społeczne
– dezorganizacja
– dezintegracja
– dewiacja

[Pospiszyl I., Patologie społeczne, Warszawa 2008, s. 18]

Niedostosowanie społeczne
- dzieci i młodzież niedostosowane społecznie to osoby u których na skutek zaburzeń wewnętrznych lub
niekorzystnych warunków środowiskowych występują utrwalone (powtarzające się) zaburzenia w zachowaniu.
(

Pytka, Pedagogika resocjalizacyjna. Wybrane zagadnienia teoretyczne, diagnostyczne i metodyczne, Warszawa 2000, s. 90)

Zagrożenie niedostosowaniem
- dzieci i młodzież zagrożone niedostosowaniem społecznym to osoby u których zaburzenia w zachowaniu
występują sporadycznie oraz które wychowują się w warunkach niekorzystnych dla ich rozwoju
psychospołecznego, na który negatywny wpływ wywierają środowiska wychowawcze takie jak rodzina
dysfunkcyjna, grupa rówieśnicza i inne

(Pytka, s. 90)

Dezorganizacja
= zaburzenia struktur

(Pospiszyl, s. 18)

Dezintegracja
= zaburzenia w stosunkach międzyludzkich, szczególnie tych związanych z funkcjonowaniem w grupach
(Pospiszyl, s. 18)
Symptomy dezintegracji
• istnienie konkurencyjnych, pozostających w konflikcie norm i wartości
• rozluźnienie więzi grupowych, alienacja, izolacja
• rozwój techniki
• spadek znaczenia instytucji religijnych
• wzrost postaw roszczeniowych w zakresie praw i wartości
• wzrost nałogów i unikanie kontroli społecznej oraz nadzoru
• wzrost indywidualizmu, stopniowy zanik konformizmu
• wzrost preferencji hedonistycznych, poczucia niepowodzeń, poszerzania wolności osobistej
• popularność filozofii sukcesu materialnego i wzrost postaw rywalizacyjnych

Dewiacja

łac. devio= schodzę z drogi

- najczęściej pojęcia dewiacji i patologii stosowane są zamiennie [Pospiszyl, s. 18]
- oba pojęcia proponował rozróżnić J. Jasiński, proponując aby pojęcie dewiacji odnosiło się do patologii
jednostki i mniejszych grup, a pojęcie patologii do zachowań grupowych (J. Jasiński 1986, za: Pospiszyl, s. 18)
Rozróżnienie to nie przyjęło się powszechnie w literaturze przedmiotu.

5

Czym jest dewiacja?

(za: Pospiszyl, s. 12-1)

Jerzy Kwaśniewski

Jacek Sztumski

- zjawiska dewiacyjne nie istnieją jako byty obiektywnie
istniejące, są raczej zobiektywizowane
- istnienie dewiacji uzależnione jest od reakcji ludzi na określone
zachowania
- określenie jakiegoś zachowania jako dewiacyjnego jest
wynikiem umowy społecznej
- miara prawdziwości zjawisk dewiacyjnych jest ich istnienie w
świadomości tych, którzy je oceniają oraz siła oporu społecznego
w przypadku ich zaistnienia
- relatywność wcale nie umniejsza znaczenia patologii

- istnienie dewiacji (problemów społecznych) ma status bytów
obiektywnych
- ludzie realnie chronią się przed zachowaniami dewiacyjnymi,
tworząc akty prawne, instytucje ochrony, zabezpieczenia

Typy dewiacji

[Kwaśniewski Pozytywna dewiacja społeczna, „Studia Socjologiczne”, Nr 3/1976, s. 215 -232]

Dewiacja pozytywna

Dewiacja negatywna

• Oznacza „wychodzenie ponad normę”, czyli naruszanie norm
w sensie pozytywnym
• Cechy:
• jest odstępstwem od normy powinności
• jest nieegoistyczna w swojej motywacji
• jest wyrazem buntu
• jej skutkiem jest pozytywna reorganizacja

• jest odstępstwem od nakazu obowiązku
• szkodliwa i destruktywna zarówno w swoich motywacjach, jak
i konsekwencjach
• jest określana jako „patologia społeczna”

Wśród dzieci i młodzieży występują te same patologie, jakie występują wśród dorosłych...

agresja
uzależnienia
alkohol

narkotyki
lekomania
przestępczość

samobójstwa
interholizm

2.2. Pojęcie profilaktyki

Profilaktyka
(grec. prophylaktikos –ochraniający)
oznacza, najogólniej, ochronę osób przed zjawiskami zagrażającymi ich życiu, zdrowiu, prawidłowemu
funkcjonowaniu społecznemu

Czesław Czapów uważa, że działalność profilaktyczna „polega na usuwaniu egzogennych i endogennych
determinantów aktywności łamiącej doniosłe etycznie normy prawne i obyczajowe, które reprezentują interesy
szerszych struktur społecznych”

Czapów Cz. (1978), Wychowanie resocjalizujące, Warszawa, PWN, s. 67;

Lesław Pytka wyróżnia profilaktykę wychowawczą, którą należy rozumieć, jako system działań racjonalnych
zapobiegających występowaniu i rozpowszechnianiu się zjawisk patologii społecznej

Pytka L. (1993), Profilaktyka wykolejenia społecznego, [w:] Encyklopedia pedagogiczna, (red.) W. Pomykało, Warszawa, Fundacja
INNOWACJA, s. 630)

Zbigniew B. Gaś definiuje profilaktykę jako
„proces wspomagania jednostki w radzeniu sobie z trudnościami zagrażającymi prawidłowemu rozwojowi i
zdrowemu życiu, ograniczenie i likwidowanie czynników, które zaburzają rozwój i dezorganizują zdrowy styl
życia oraz inicjowanie i wzbogacanie czynników sprzyjających rozwojowi i zdrowemu żuciu”

Gaś Z. (1998), Psychoprofilaktyka. Procedury konstruowania programów wczesnej interwencji, Lublin, Wyd.UMCS;

PROFILAKTYKA

Eliminacja

lub redukcja czynników

ryzyka

Wzmocnienie

czynników chroniących

Źródło: Szymańska J. (2002), Programy profilaktyczne. Podstawy profesjonalne profilaktyki, Warszawa, CMPP-P, s. 18;

6

Stopnie zagrożenia:
1. Grupa niskiego ryzyka, do której należą osoby nie podejmujące zachowań ryzykownych;
2.Grupa podwyższonego ryzyka obejmuje osoby, które są po inicjacji;
3.Grupa wysokiego ryzyka obejmuje osoby, u których zachowania ryzykowne są głęboko utrwalone i, które
odczuwają poważne, negatywne konsekwencje swoich zachowań ryzykownych.

Poziomy profilaktyki:
1. Profilaktyka pierwszorzędowa obejmująca środki, które umożliwiają zwalczanie zasadniczych przyczyn
patologii, promocje zdrowego stylu życia, zmniejszenie zasięgu zachowań ryzykownych;
2. Profilaktykę drugorzędową, która ma ograniczyć głębokość i czas trwania dysfunkcji, umożliwienie
wycofania się z zachowań ryzykownych;
3. Profilaktykę trzeciorzędową oznaczająca interwencję, która ma zapobiegać komplikacjom i następstwom
zachowań ryzykownych

Jedlewski S (1993) Młodzież niedostosowana społecznie, [w:] Encyklopedia pedagogiczna, (red.) W. Pomykało, Warszawa, Fundacja
INNOWACJA, s. 379-380)

Rodzaj działań mających na celu przeciwdziałanie dewiacji.
1. Profilaktyka powstrzymująca, polegającą na usuwaniu okazji do wykonania czynu niezgodnego z interesem
społecznym;
2. Profilaktyka objawowa, polegającą na sterowaniu czynnikami w otoczeniu, aby tworzyć sytuacje
wychowawcze sprzyjające podejmowaniu przez osobę decyzji społecznie akceptowanych;
3. Profilaktyka uprzedzająca polegającą na usuwaniu czynników i przyczyn wykolejenia społecznego
4. Profilaktyka kreatywna, wzmacniającą i podtrzymującą te formy i sposoby zachowania, które mają charakter
prospołeczny i godny naśladowania, wywierający wpływ na ludzi zagłuszając i tłumiąc siłę oddziaływań
innych (w tym także szkodliwych) czynników konkurencyjnych

3. Agresja jako zjawisko społeczne

3.1 Pojęcie agresji i agresywności
Agresja – to „zachowanie intencjonalne ukierunkowane na zranienie lub sprawienie bólu. Może ona mieć
charakter zarówno werbalny, jak i fizyczny. Może przynieść pożądany efekt lub zakończyć się
niepowodzeniem”.

Aronson E. (1997), Człowiek – istota społeczna, Warszawa, WNPWN, s. 497.

Osobą agresywną lub przejawiającą agresywność określamy jednostkę, której zachowania agresywne są
częste.

Skorny Z. (1968), Psychologiczna analiza agresywnego zachowania się, Warszawa, PWN, s. 14;

3.2. Teorie wyjaśniające agresję
- agresja jako instynkt
- agresja jako reakcja na frustrację
- agresja jako nabyty popęd
- agresja jako nawyk

Grochulska J. (1993), Agresja u dzieci, Warszawa,WSiP;

Danilewska J. (2002), Agresja u dzieci – szkoła porozumienia, Warszawa WSiP;

Bandura A., Wolters R. H. (1968), Agresja w okresie dorastania: wpływ praktyk wychowawczych i stosunków rodzinnych, Warszawa,
PWN;

3.3 Uwarunkowania zachowań agresywnych
MAKROSPOŁECZNE
Efekty przemian zachodzących w Polsce tworzą zespół czynników mogących stymulować zachowania
agresywne młodych ludzi. Są to m.in.:
- frustracja z racji wysokich kosztów transformacji,
- odrzucenie norm moralnych,
- czynniki emocjonalne z elementami agresji werbalnej,
- totalna krytyka autorytetów,
- powszechny w skali społecznej brak umiejętności w zakresie negocjowania i rozwiązywania problemów;

7

- dysproporcje między uświadamianiem dzieciom i młodzieży przysługujących im praw a zwracaniem uwagi
na odpowiedzialność,
- utrzymujące się od kilku lat bezrobocie.

Orłowski S. (2005), Szkoła wobec agresji i przemocy, [w:] Profilaktyka w szkole, Kamińska B. (red.),Warszawa, CMMP-P, s. 87-88;

MIKROSPOŁECZNE

Rodzinne
Rodzinne uwarunkowania agresywności dzieci i młodzieży wynikają z :
- odrzucenia emocjonalnego;
- permisywności rodziców wobec dziecka,
- braku należytej opieki ze strony obojga rodziców;
- alkoholizmu jednego z rodziców;
- stosowania niewłaściwych metod wychowawczych w postępowaniu rodziców z dziećmi (używanie przemocy
wobec dziecka, niewłaściwe stosowanie systemu nagród i kar, rozpieszczanie potomstwa);
- bardzo niskiego stanu wiedzy z zakresu etyki i teorii wychowania moralnego u większości rodziców i części
nauczycieli 14

Miłkowska-Olejniczak G. (2002), Charakterystyka szkolnego agresora, [w:] Modelowe rozwiązania działalności profilaktycznej w
grupach dzieci i młodzieży, Doliński A., Zielona Góra,KChZHP, s. 58;

Media
Hipotezy wyjaśniające relacje między telewizją a agresywnym zachowaniem się dzieci:
- naśladowanie: zgodnie z tą hipotezą postacie z filmów grozy, przemocy, funkcjonują jak modele, od których
widz uczy się nowych wzorów zachowań;
- identyfikowanie się: widz przyswaja agresywne zachowanie bohatera, z którym identyfikuje się, a którego
brutalne zachowanie jest przekazywane jako usprawiedliwienie;
- podżeganie: agresywne zachowanie odbiorcy jest konsekwencją wysokiego napięcia emocjonalnego, jakie
zostało wywołane przez oglądane sceny;
- oczyszczanie: oglądanie przemocy fikcyjnej może wyniszczyć, zredukować, a nawet zlikwidować agresję u
dziecka w sposób zastępczy;
- znieczulenie: oglądanie przemocy przytępia reakcję widza na gwałt dziejący się w rzeczywistości;
- wzmocnienie: w myśl tej teorii przemoc w TV ma nieznaczny wpływ na odbiorcę, a jedynie może wzmocnić
wcześniej ukształtowane w środowisku społecznym, dzięki kontaktom społecznym, wzorce
zachowań;
- kultywowanie

Izdebska J. (2000), Dziecko w rodzinie u progu XXI wieku, Białystok, Trans Humana;

Szkoła
Czynniki związane ze szkołą jako instytucją i jej organizacją:
Cechy systemu szkolnego, które mogą nasilać a nawet wywoływać zachowanie agresywne to:
- Zbyt dużo dzieci w klasach, ograniczona ruchliwość;
- Czas spędzony głównie w sposób jednostronnie ukierunkowany;
- Zbyt wiele sytuacji bez możliwości wyboru (np. wycofania się grupy);
- Struktura organizacyjna szkoły (nauka zmianowa, łączenie klas, duża liczebność uczniów w szkole
powodująca anonimowość zarówno uczniów jak i nauczycieli);
- Ogólny standard budynku i otoczenia (oświetlenie, poziom hałasu, wystrój pomieszczeń);
- Niewłaściwa kontrola uczniów;
- Częste zmiany nauczycieli.

Ostrowska K., Surzykiewicz J. (2005), Zachowania agresywne w szkole, Warszawa,CMMP;

Czynniki psychologiczne:
- Frustracja wynikająca z braku dobrego kontaktu z dorosłymi lub agresja z ich strony;
- Niskie poczucie własnej wartości, połączone z dużą ilością otrzymywanych przez uczniów negatywnych
komunikatów od dorosłych;
- Brak jasnych i przestrzeganych reguł życia szkolnego;
- Nieumiejętność radzenia sobie z przeżywaniem silnych i negatywnych uczuć, zwłaszcza złości;
- Nieumiejętność konstruktywnego rozwiązywania sytuacji konfliktowych;
Frustracja spowodowana brakiem perspektyw życiowych.

8

Czynniki związane z relacjami nauczyciel – uczeń:

- Sytuacje konfliktowe rozwiązywane przez dorosłych w sposób siłowy;
- Niewłaściwy sposób komunikowania się z uczniami (poniżanie, krytykowanie, ośmieszanie, itd.);
- Sposób rozwiązywania problemów dyscyplinarnych podczas lekcji, częste nastawienie na szybki skutek
(nieuwzględnianie przyczyn i warunków powstania danego zachowania);
- Nieumiejętność radzenia sobie z przeżywaniem silnych i negatywnych uczuć (także wynikających z kontaktu
z uczniami);
- Niekonsekwentne metody dyscyplinujące uczniów.(Kołodziejczyk 2004, s. 12)

Kołodziejczyk J. (2004), Agresja i przemoc w szkole. Konstruowanie programów przeciwdziałania agresji i przemocy w szkole,
Kraków, SOPHIA;

Grupa rówieśnicza
Mechanizmy mające miejsce w grupie rówieśniczej wpływające na agresję:
- naśladowanie modela
- obniżenie kontroli nad bodźcami pobudzającymi do agresywnych zachowań

-

osłabienie się kontroli agresywnych uczuć, czyli zmniejszenie się szansy zadziałania hamulców wobec

agresywnego zachowania
- rozmycie odpowiedzialności przez fakt, że działa się w grupie
w miarę upływu czasu ofiara jest postrzegana jako coraz mniej wartościowa, znacząca; mówi się o niej, że
„sama się naprasza, żeby bić”

Rylke H. (1999), Pokolenie zmian. Czego boją się dorośli?, Warszawa WSiP;

3.4 Skala zjawiska
Z badań przeprowadzonych przez Najwyższą Izbę Kontroli obejmujących lata 2005-2006 i 2006-2007 wynika,
że agresja jest najważniejszym problemem polskiej edukacji.
Z dwóch tysięcy ankiet wypełnianych przez gimnazjalistów wynika, że aż 46% spotkało się z przypadkami
wyśmiewania się z nielubianych kolegów, 49% z bójkami i przepychankami wśród uczniów, natomiast 51% z
niegrzecznym i złośliwym zachowaniem wobec nauczycieli.
3.5 Skutki agresji
1. Zniekształcenie percepcji siebie jako jednostki wartościowej, zdolnej do podejmowania różnych zadań
życiowych.
2. Zniekształcanie zdolności nawiązania i podtrzymywania relacji międzyludzkich.
3. Zniekształcenie percepcji otoczenia
4. Zaburzenie sfery emocjonalnej.
3.6 Profilaktyka
System radzenia sobie z przemocą i agresją w szkole powinien koncentrować się na:
- identyfikacji zjawiska,
- diagnozie stanu i potrzeb,
- pokierowaniu i rozwiązaniu problemu,
- wsparciu i kontroli

Gaś Z. (1998), Psychoprofilaktyka. Procedury konstruowania programów wczesnej interwencji, Lublin, Wyd. UMCS;