Związek Harcerstwa Polskiego
R u c h C a ł y m ś y c i e m

WSPÓLNE ŚCIEŻKI

WSPÓLNE ŚCIEŻKI

HARCERSTWA

HARCERSTWA

I SZKOŁY

I SZKOŁY

(opis prezentacji)

(opis prezentacji)

Motto:

Motto:

„Wychowywanie polega
na budowaniu charakterów
i tworzeniu człowieka
- każdego z osobna”

( R.Baden - Powell – Naczelny Skaut Świata)

( R.Baden - Powell – Naczelny Skaut Świata)

Opracowała (w maju 2000):

pwd. Barbara Smoła

1

CO ZOBACZYMY ?

CO ZOBACZYMY ?

– czyli cele prezentacji:

– czyli cele prezentacji:

❧

Pokazanie identyczności celów i zadań, metod i form stosowanych w harcerstwie i w

„Nowej Szkole”;

❧

Uświadomienie sobie tego, jak dużo z dorobku i doświadczenia harcerstwa może przejąć

szkoła, dla której Szkolny Program Wychowawczy jest nowością;

❧

Ukazanie próby dostosowania propozycji programowych ZHP na potrzeby szkoły.

PROGRAM SZKOŁY:

PROGRAM SZKOŁY:

Program zreformowanej szkoły składa się z 13 elementów, z których co najmniej 7

pokrywa się z sytuacją istniejącą w ZHP, który r ó w n i e ż, a może przede wszystkim, jest
organizacją wychowawczą. Elementy wspólne, które następnie będą rozpatrywane bardziej
szczegółowo, zostały podkreślone:

•

Misja, zadania szkoły

•

Struktura organizacyjna

•

Kadra

•

Procedury funkcjonowania

•

Szkolny program nauczania

•

Projekty edukacyjne

•

Program zajęć pozalekcyjnych

•

Program oddziaływań wychowawczych

•

Szkolny system oceniania

•

Program doskonalenia nauczycieli

•

Plan rozwoju szkoły

•

Program współpracy ze środowiskiem lokalnym

•

Ewaluacja pracy szkoły

2

MISJA I ZADANIA SZKOŁY:

MISJA I ZADANIA SZKOŁY:

(na podstawie dokumentu wydanego przez Departament Kształcenia

i Wychowania MEN: Wychowanie w szkole)

Trzeba wspomnieć tu o „przygodach”, jakie spotykały słowo-klucz tej prezentacji:

WYCHOWANIE. Do lat 90. stosowny urząd państwowy nosił nazwę Ministerstwo Oświaty i
Wychowania, przez wychowanie rozumiano jednak wówczas nieustającą indoktrynację dzieci
i młodzieży w duchu socjalizmu. W dobie III Rzeczypospolitej, w ramach swoistej „sanacji”
wykreślono zupełnie wyraz „wychowanie” z nazwy ministerstwa, przywracając jej
oświeceniowe brzmienie; za czym poszły deklaracje nadania szkole li tylko funkcji
sprowadzającej się do podawania wiedzy i kształcenia umiejętności. Rychło jednak
spostrzeżono, iż jest to ślepa uliczka dzisiejszej edukacji – nie da się bowiem tak naprawdę
oddzielić celów poznawczych i kształcących od wychowawczych, a szkoła winna „szkolić”
ludzi, nie zaś naukowców. Stąd po każdej lekcji oprócz tego, że „wie” i „umie”, uczeń
powinien także „przyjąć postawę” – współpracy, tolerancji, świadomego postępowania w
konkretnej sytuacji, itd. Stąd podstawowy, naczelny cel wychowania został sformułowany w
następujący sposób:

„Wychowanie dziecka świadomego dokonywanych wyborów

i gotowego do autokreacji

na drodze

do właściwego dla niego sukcesu szkolnego”.

Podporządkowane mu zadania szkoły jako środowiska wychowawczego to zaś:

•

Opieka wychowawców nad biologicznym i psychicznym rozwojem wychowanków;

•

Ochrona wychowawcza nad działaniem wychowanka w życiu społeczności środowiskowej;

•

Przygotowanie wychowanka do samodzielnego życia;

•

Skoordynowanie oddziaływań wychowawczych domu, szkoły i środowiska rówieśniczego;

Zadania te zostały dalej rozpisane na cele operacyjne, zawierające się w poniższych

punktach:

❧

Wychowanie fizyczne: kształtowanie sprawności fizycznej, profilaktyka zdrowotna, hart;

❧

Kształcenie zdolności spostrzegania i kojarzenia: wyostrzenie zmysłów, umiejętność

obserwacji, ćwiczenie pamięci, umiejętność koncentracji, zdolność kojarzenia;

❧

Ukierunkowywanie uczuć i emocji: kształtowanie wrażliwości uczuciowej, poznawanie

własnej sfery uczuciowej, opanowywanie emocji, uwalnianie sądów, ocen od wpływu
uczuć, umiejętność kontaktowania się z ludźmi;

3

❧

Rozwój intelektualny: poszukiwanie prawdy, przezwyciężanie lenistwa myślowego,

poznawanie swoich uzdolnień, rozszerzanie zainteresowań, umiejętność przyswajania
wiedzy, poszukiwania informacji i wysławiania się, budowanie struktur myślowych;

❧

Rozwój moralny: myślenie wartościujące, umiejętność oceny własnych zachowań,

gotowość do poświęceń, odwaga cywilna, świadome posłuszeństwo, autentyzm działań,
otwartość, ufność;

❧

Kształcenie woli: pracowitość, rzetelność, wytrwałość, odpowiedzialność, aktywność,

stawianie sobie celów i osiąganie ich, animacja działań;

❧

Rozwój duchowy: poznawanie zasad wiary i dorobku kultury, kształcenie postawy

twórczej, myślenie refleksyjne, zdolność do głębokiego kontaktu z drugim człowiekiem,
rozwój kontaktu z Bogiem.

Widoczny jest więc wynikający z powyższych zapisów ideał wychowawczy, ku

któremu szkoła i nauczyciele chcą dążyć nie tylko podczas lekcji wychowawczych, ale w
każdej niemal sytuacji zdarzającej się w szkole, także podczas lekcji przedmiotowych. Dla
poszczególnych jednostek lekcyjnych cele powyższe stają się bowiem metacelami. Następne
zdania udowodnią, iż harcerstwo dąży do dokładnie takiego samego ideału wychowanka, tak
jak szkoła, pamiętając przy tym o starożytnej maksymie:

„Non scholae sed vitae discimus

”

(„nie dla szkoły, lecz dla życia uczymy się”)

CELE I ZADANIA ZHP:

CELE I ZADANIA ZHP:

(zgodnie ze Statutem ZHP)

Naczelnym celem Związku Harcerstwa Polskiego

jest, zgodnie z zasadami skautingu,

przyczynianie się do rozwoju młodych ludzi w taki

sposób,

aby w pełni mogli wykorzystać swoje możliwości

duchowe, intelektualne, społeczne i fizyczne

jako jednostki, jako odpowiedzialni obywatele

i jako członkowie wspólnot lokalnych,

wspólnoty narodowej i międzynarodowej.

Wynikające stąd zadania ruchu harcerskiego, także zapisane w Statucie, są

następujące:

❧

Stwarzanie warunków do wszechstronnego, intelektualnego, społecznego, duchowego i

fizycznego rozwoju człowieka;

❧

Nieskrępowane kształtowanie osobowości człowieka przy poszanowaniu jego prawa do

wolności i godności, w tym wolności od wszelkich nałogów;

4

❧

Upowszechnianie i umacnianie w społeczeństwie przywiązania do wartości stanowiących

fundament harcerskich zasad: wolności, prawdy, sprawiedliwości, demokracji,
równouprawnienia, samorządności, tolerancji i przyjaźni;

❧

Upowszechnianie wiedzy o świecie przyrody, przeciwstawianie się jego niszczeniu przez

cywilizację, kształtowanie potrzeby kontaktu z nieskażoną przyrodą;

❧

Stwarzanie warunków do nawiązywania i utrwalania silnych więzi międzyludzkich ponad

podziałami rasowymi, narodowościowymi i wyznaniowymi.

KADRA:

KADRA:

To następny w pewien sposób zbieżny punkt – wspólna ścieżka współczesnego

harcerstwa i dzisiejszej szkoły. I tu i tu mamy bowiem do czynienia z istnieniem interakcji:
wychowywany – wychowujący. Zarówno szkolny, jak i harcerski wychowawca ma
ś

wiadomość ciążącej nań odpowiedzialności, obowiązujących go przepisów, rozporządzeń i

dyrektyw; każdy z nich praktycznie i teoretycznie przekracza kolejne „stopnie
wtajemniczenia” w swojej pedagogicznej wędrówce. W „Nowej Szkole”, zgodnie ze
znowelizowaną Kartą Nauczyciela, formalny zapis owych stopni prezentuje się tak:

•

nauczyciel stażysta

•

nauczyciel kontraktowy

•

nauczyciel mianowany

•

nauczyciel dyplomowany

•

profesor oświaty

Także instruktorzy Związku Harcerstwa Polskiego, a więc harcerscy wychowawcy,

zdobywają kolejne kwalifikacje w następującej kolejności:

•

instruktor przewodnik (drużynowy, kieruje bezpośrednio podlegającą mu grupą);

•

instruktor podharcmistrz (trzyma pieczę, sprawując odpowiednią funkcję, nad

drużynowymi – jest jakby „kierownikiem kierowników”);

•

instruktor harcmistrz (mistrz harcerski, który posiada wiedzę i doświadczenie pozwalające

służyć innym na wszystkich możliwych, także najwyższych funkcjach).

I instruktor i nauczyciel w jednakowym stopniu powinni zdawać sobie sprawę z

istniejącej we wzajemnych relacjach wychowawca – wychowanek zależności, pięknie i
zwięźle sformułowanych przez antycznych:

„Verba docent, exempla trahunt”

(„słowa uczą, przykłady pociągają”)

Obaj są uznawani przez podopiecznych za wzorce osobowe, chociaż – ośmielę się

tutaj wrzucić kamień do szkolnego ogródka – etos „dawania osobistego przykładu” w każdej
sytuacji, „na każdym miejscu i o każdej dobie”, wydaje się być zdecydowanie silniejszy i
bardziej podkreślany w harcerstwie...

5

PROGRAM

PROGRAM

Tak ogólnie można określić następne zbieżności istniejące w zreformowanej szkole i

w harcerstwie działającym poprzez metodę harcerską istniejącą i wzbogacaną praktycznie
nieprzerwanie od dwudziestolecia międzywojennego. W nowej SZKOLE na szeroko
rozumiany program składają się:

•

Program nauczania konkretnych przedmiotów bądź bloków przedmiotowych;

•

Projekty edukacyjne (np. ścieżki międzyprzedmiotowe);

•

Zajęcia pozalekcyjne, kółka zainteresowań, wycieczki, itp.

•

Współpraca ze środowiskiem lokalnym, którym dla szkoły są rodzice i jest przede

wszystkim gmina;

•

Oddziaływania wychowawcze (zamierzone, zaplanowane działania nauczyciela

wychowawcy bądź innych nauczycieli, zmierzające do osiągnięcia konkretnego celu
wychowawczego);

HARCERSTWO także ma swój program, który tworzą:

•

Propozycje programowe oferowane przez Główną Kwaterę – do dobrowolnego

wykorzystania bądź zainspirowania się przez zastępowych, drużynowych, namiestników,
etc.

•

Plany pracy zastępów, drużyn, szczepów, hufców i chorągwi – tworzone zazwyczaj na

każdy konkretny rok szkolny wraz z wakacjami.

W harcerstwie właściwie każda chwila jest „sytuacją wychowawczą” zaplanowaną,

albo i nie, co wynika z dobrowolnej doń przynależności – wychowanek sam c h c e być
wychowywany, angażuje więc w proces wychowawczy własną wolę, którą czasem trudno jest
mu wydobyć i ujawnić w obowiązkowej szkole. Ponadto metoda harcerska aranżuje
samowychowanie poprzez system indywidualnych prób na „gwiazdki”, „stopnie” czy
„sprawności”. Natomiast zasada uczenia w działaniu i to w działaniu lokalnym, w oparciu o
małe grupy, doskonale odpowiada na potrzebę współpracy z najbliższym środowiskiem,
którym dla harcerzy oprócz szkoły może być ulica, dzielnica, gmina, wieś...

Tak więc drużyna tworząc swój własny plan pracy wykorzystujący aktualne warunki i

możliwości tej konkretnej społeczności, w której działa, może wspomagać działania szkoły
bezpośrednio – „dając się wykorzystywać” podczas różnych imprez w pracach
organizacyjnych, porządkowych, itp., ale i pośrednio, stwarzając uczniom kolejne, naturalne
okazje do spędzania wolnego czasu, kanalizowania nadmiaru energii, rozwijania
zainteresowań, formowania cech przywódczych, itp. Ale i podczas konkretnych lekcji
przedmiotowych – jak okazało się w trakcie Kursu Doskonalącego dla Nauczycieli w zakresie
budowania programów edukacyjnych w zreformowanej szkole (miał on już dwukrotnie
miejsce w CSI „Perkoz” i skierowany był do nauczycieli instruktorów) - nauczyciele mogą
wykorzystać propozycje programowe Związku, choćby te z ostatnich pięciu lat, które są
zazwyczaj przygotowywane przez fachowców i w dużym stopniu sprawdzone. Prześledźmy
to porównując szkolne ścieżki międzyprzedmiotowe z pakietem programowym ZHP „Moje
Ojczyzny”:

6

SZKOŁA

HARCERSTWO

ś

cieżki międzyprzedmiotowe

(obecne od 1999 roku)

propozycje programowe ZHP
(z lat 1994 – 2000)

edukacja prozdrowotna

„Ścieżkami zdrowia”

edukacja ekologiczna

„Woda jest życiem”

edukacja regionalna

„Widok z ratusza”

edukacja europejska

„Paszport do Europy”

obrona cywilna

„Bądź gotów!”
„Odkrywcy nieznanego świata”

Propozycje harcerskie opisane są w załączniku nr 1. opracowanym przez hm. Kamę

Bokacką [w trakcie prezentacji jest też możliwe obejrzenie wystawki z materiałów
dotyczących w/w programów]. Przełożenie treści harcerskich na projekt ścieżki edukacyjnej
jest natomiast zaprezentowane na przykładzie ścieżki prozdrowotnej (załącznik nr 2.)

METODY PRACY:

METODY PRACY:

Ś

miem postawić tezę – jako studentka uczelni pedagogicznej i jednocześnie

instruktorka ZHP – iż szkoła współczesna pod względem ilości i adekwatności metod (w
harcerstwie funkcjonujących raczej pod nazwą „formy”) wiele mogłaby zaczerpnąć z
harcerstwa. Znowu porównajmy metody wymieniane w przytaczanych przeze mnie
dokumentach dla nauczycieli, z metodami (formami) przyswajanymi przez instruktorów np.
podczas kursów drużynowych:

SZKOŁA:

•

gry i zabawy

•

dyskusje na forum grupy

•

scenki rodzajowe

•

twórczość plastyczna

•

gry dramatyczne

•

treningi umiejętności

•

projektowanie dokumentów

•

symulacje

•

warsztaty poznawczo - doskonalące

•

wycieczki tematyczne

•

wyjazdy śródroczne

HARCERSTWO (oprócz w/w):

•

zwiad, wycieczka, biwak, rajd

•

konkurs, turniej, bieg harcerski, gry świetlicowe, parada oszustów

•

zabawa, ognisko, piosenki i pląsy

•

formy teatralne, zwyczaje, obrzędy

•

audycja, akademia

7

•

wykład, dyskusja, spotkanie, gawęda, sesja, rada, kuźnica, sąd nad ...

•

służba, prace zarobkowe

•

zlot, złaz, manewry

•

raport, musztra, defilada

•

olimpiada sportowa

PODSUMOWANIE:

PODSUMOWANIE:

Nie powinno chyba być tak, że każdy uczeń musi być harcerzem – już to w swojej

historii i szkoła i harcerstwo przerabiały. Ale dobrze by było, żeby w każdej szkole istniała
jednostka harcerska działająca zgodnie z metodą harcerską i wspierająca działania szkoły,
wzmacniająca je w sposób przeze mnie przedstawiony. Wówczas w trudnej drodze przez
ż

ycie; drodze, której szkoła jest nie najkrótszym fragmentem, nauczycielowi –

przewodnikowi i mistrzowi będą towarzyszyć instruktorzy i sami harcerze - wychowankowie,
dążący do ideałów Służby, Braterstwa, Samodoskonalenia. Połączonymi siłami można
zdziałać bardzo wiele – „Razem Można Fszystko”, jak to głosi pewna popularna stacja
radiowa. Można więc także zrealizować ostatnie przesłanie założyciela skautingu, który ongi
napisał: „Spróbujcie pozostawić świat troszkę lepszym, niż go zastaliście”.

8