FILOZOFIA EDUKACJI

znudzenie
zaciekawienie
zainteresowanie – bycie w środku swojego bycia

Zainteresowanie. Dwie płaszczyzny: osobowa i kulturowa
•

Zainteresowanie i personalna motywacja – nie ma zainteresowania bez własnej motywacji

•

Moralne uzasadnienie pytań o własne miejsce w świecie

•

Wspólnotowy charakter rozumienia – Platon (wyjście z jaskini), Nietzsche

•

Rozumienie jako „bycie z innymi” - rozumienie dokonuje się między ludźmi, nie tylko „w sobie”

•

Rozumienie jako komunikacja

Filozofia edukacji: Zainteresowanie i pytanie o filozofię
•

Czym jest zainteresowanie z perspektywy tradycji filozofii Zachodu? - Sokrates jako pierwszy pokazał, że

w myśleniu najbardziej liczy się głos sumienia (wnętrze), ten kto myśli czyni to ze szczególną motywacją (nie jest
to mówienie dla mówienia czy rozgłosu); chęć zwrócenia uwagi ludzi na to, co jest oczywistością (czy jest takie
jakim się wydaje?), na to co dla nich najistotniejsze, docenianie.
•

Czy możliwe jest dociekanie sensu bez skupienia na rzeczy? - Skupienie na rzeczy wiąże się z pamięcią

(→ Platon i jego „przypominanie); Grecy cenili pamięć, nie pismo, jeżeli coś jest naprawdę ważne to nie trzeba
tego zapisywać, bo będziemy o tym i tak pamiętać; teraz bardziej niż naszej pamięci ufamy przedmiotom
przechowującym nasze wspomnienia.
•

Czy skupienie nie wymaga jednak spojrzenia wstecz, autorefleksji (osobowej i kulturowej)?

Z filozofii narodziła się nauka – ze zwątpienia ale też poszukiwania, dążenia do znalezienia odpowiedzi. Dążenie
do poznania świata, być jego pewnym, zadomowienia w świecie.

Pytanie o filozofię i zainteresowanie współczesnego człowieka: Trudności
•

Trudności moralne (ryzyko pytania o samego siebie) – ryzyko utraty pewności tego, kim jestem, utraty

samego siebie;
•

Trudności teleologiczne (ryzyko pytania o rzecz) – trudność w ustaleniu co jest celem (w życiu, edukacji,

w dostrzeżeniu w tym co robimy tego, co jest dla nas istotne)
•

Trudności etyczne (ryzyko bycia z innymi) – rozumienie nie odbywa się poza wspólnotą, zderzenia

pomysłów, wizji rzeczywistości, to niewygodne

Jak przetrwać błędne koło trudności?
Epifania – stawać w świetle, wychodzić z ciemności, ukazywać się, ujawniać (→ Joyce, „Portret...” wydarzenie,
przedmioty nagle w wyniku przełamania nabierają sensu, różnorodnych znaczeń) → trzy wymiary epifanii (takie
jak trudności)
Bycie z innym poprzez sztukę → znajdywanie siebie

Filozofia edukacji i zainteresowanie. Dwie płaszczyzny: osobowa i kulturowa
•

Filozofia edukacji: zainteresowanie i pytanie o filozofię:

- Czym jest zainteresowanie z perspektywy tradycji filozofii Zachodu? - zainteresowanie z perspektywy osobowej,
jednostkowej

Filozofia edukacji: tradycja (płaszczyzna kulturowa)
–

Filozofia edukacji a pedagogika – f. edukacji jest to raczej obszar zainteresowań podejmowanych w

ramach instytutów pedagogicznych
–

Trzy obszary problemowe pozwalające zrekonstruować sens pojęcia i zjawiska filozofii edukacji:

–

dyscyplinarność

–

praktyczność – w centrum zainteresowań f. edukacji jest od zawsze praktyka

–

autorefleksyjność – bez pytania o filozofię (w sensie myślowym) nie ma filozofii, bo żeby coś robić trzeba

uzmysłowić sobie kim/czym się jest
–

Co wynika z dziejów filozofii edukacji i jej dyscyplinarności? - istnieje literatura, jest to osadzone w naszej

kulturze

Termin polski to filozofia wychowania, filozofia edukacji to termin anglosaski.
Nauka nowożytna jest pozytywna – nie pyta o siebie, tylko idzie do przodu. Przeciwnie filozofia – ona nie spieszy
się z uzyskaniem odpowiedzi, ma więc czas pytać o samą siebie.

Dyscyplinarność FE
Problematyczność FE jako dyscypliny:
•

epistemologiczna:

- nie spełnia wymagań filozoficznych
- nie można traktować FE jako obszaru, który rozstrzyga, pomaga podejmować decyzje
- to nie jest wiedza, nie przynależy do nauk
- FE nie zależy na ogłaszaniu jej dyscyplinarności
- w sensie instytucjonalnym dyscyplinarność jest ważna, ale w merytorycznej części to bez znaczenia
- dyscyplinarność uwiera, bo jakość myślenia nie idzie w parze z regułami instytucjonalnymi itp., które
ograniczają – instytucje wprowadzają standardy, regulacje życia społ.
•

instytucjonalna:

- odpowiada za jakość badań w FE
- zasada przypadkowości – brak norm, standardów vs pewność/stałość procedur
- pomimo tego, że instytucje powstają w momencie walki o dyscyplinarność, to maja korzyści praktyczne

Praktyczność FE
- myślenie i działanie – dualizm czy dialektyka (widzenie całości, złożonej, zróżnicowanej, wzajemny wpływ
myśli i działania
- dialektyka: myślenie i działanie współdziałają
- historia FE anglosaskiej jest zbieżna z historia idei, polegającej na odsłanianiu dychotomiczności: na początku
było przyzwolenie na myślenie „na zamówienie” społeczeństwa – myślenie miało służyć działaniu, więc sukces
FE zawdzięczamy rozdzieleniu myślenia i działania
- przejście FE od dualizmu do dialektyki
- Husserl krytykował dychotomiczne traktowanie teorii i praktyki – nie tylko filozofia ulegała zniekształceniu, ale
i całe życie, np. w pedagogice najpierw metodyka, później praktyka – teoria powinna iść razem, a nie wyprzedzać
- Konsekwencje: jeśli teoria=praktyka, to ucząc się od razu nabywam doświadczenie
- Nie ma takich podstaw, gotowych, które zwolnią nas z myślenia

Autorefleksyjność FE
- fundamentalne jest pyt. o filozofię, o samego siebie
- pyt. o filozofię nie jest pyt. o dziedzinę czy dyscyplinarność, ale o własną kondycję, o kondycję czł.
- Heidegger: zaciera się różnica między nauką a namysłem – czł. nie myśli, ale stawia świat wg swoich oczekiwań
(a w myśleniu trzeba być otwartym na takie interpretacje, których normalnie byśmy nie przyjęli)
- Współczesny czł. nie pyta o świat jako całość. Nie widzi związku między tym, czego się uczy, a swoim życiem
- Związek wiedzy z własną tożsamością!

Filozofia edukacji jako „dyscyplina”

Filozofia edukacji jako perspektywa myślenia

Historia edukacji

Historia filozofii/idei (jak przeszłość prowokuje do
myślenia)

Społeczna użyteczność

Zaangażowanie osoby

- izmy (definicje, terminy) – nurty, doktryny, czyli
podział, który nie ma większego sensu

Narracja (wyobraźnie, język, pojęcia) – dogłębne
rozumienie pojęć, idei, a nie znajomość definicji
wymaga namysłu

Pragmatyczne zorientowanie (praktyka jako
zastosowanie teorii) – to czego się uczmy „jest
przydatne”

Doniosłość praktyki (fronesis, relacja wzajemności
między praktyką i teorią) – pytanie o to czym jest
wychowanie, jest tak samo ważne jak sama praktyka
wychowawcza

Moralność jako przedmiot studiów – zakłada się czym
jest moralność i przedstawia jakie zasady ją oznaczają

Moralne aspekty działania nieusuwalne z filozofii i z
pedagogiki

Filozoficzne podstawy pedagogiki jako „obiektywne”

Filozoficzne podstawy jako możliwość rozumienia

przygotowanie

Pedagogika zewnętrzna wobec filozofii

Dialektyczność relacji między pedagogiką a filozofią

TERORIA I PRAKTYKA – KONSEKWENCEJ FILOZOFICZNE
Teoretyzm (M. Bachtin „W strone filozofii czynu”)
•

dominacja wiedzy nad praktyką

•

nauka wyjaśnia rzeczywistość i my tego nie kwestionujemy (zakładanie istnienia teorii uprzednich wobec

praktyki)
•

Bachtin: życie czł=całość, składająca się z poznania i doświadczenia, które muszą być spójne, integralne

•

To jest pewnego rodzaju choroba (europejska) – rola kultury

•

Husserl podobnie!!: współczesny Europejczyk zapomina o tym, co najważniejsze w naszym życiu – o

jedności, integralności, spójności Bachtin – teoretyzm, Husserl – scjentyzm
•

Myślenie uczestniczące – zaprzeczenie teoretyzmu! Myślenie i praktyka uzupełniają się!!

•

Filozofia czynu (Bachtina) – (czyn, działanie to domena pedagogów) czyn w ujęciu Bachtina wymaga od

nas aktywności i myślenia aby uczestniczyć w świecie
Praktycyzm (M. Oakeshott „Poezja i jej głos w rozmowie ludzkości”)
•

3 głosy ludzkości: poezja, nauka, praktyka – te 3 modele nie wyczerpują złożoności relacji międzyludzkich,

każdy z nich ma i + i –
•

ludzkość (z kultury europejskiej) ze sobą nie rozmawia? Sposoby odnoszenia się do innych, relacje

międzyludzkie
•

praktycyzm to oddzielenie teorii od praktyki

•

działalność nauczycielska – czysty utylitaryzm, nieważna misja uczelni, klasyczny uniwersytet zostaje

zastąpiony przez instytucję, która ma stworzyć kapitał – pragmatyczne i ekonomiczne podejście do życia!
•

studia powinny tak zmienić, aby człowiek całym sobą czul kim będzie, co będzie robił; chce być wyżej!

•

praktycyzm zniekształca sens praktyki, bo eliminuje związek z teorią

DIALEKTYTKA TEORII I PRAKTYKI, słowa i czynu
KONSEKWENTNY SPOSÓB ŻYCIA – Murdoch, „Prymat dobra nad innymi pojęciami”
- Prawdziwy uczony rozumie jakie miejsce w jego życiu zajmuje wiedza
AUTOREFLEKSYJNOŚĆ
•

foundationalism (ideologia podstaw i jej krytyka) – historia fil. jako zbiór ostatecznych odpowiedzi,

wiedza. Skoro historia fil. to zbiór oczywistości, to nie chce się uczyć.
•

doświadczenie negatywne – (Hegel) kiedy umiemy zadać pyt, tzn., że musieliśmy doświadczyć; dialektyka

pytania i odpowiedzi (Platon, Gadamer) -> namysł dośw. Negatywne – sytuacja, gdy nasze wyobrażenie o czymś
zderzy się z czymś zupełnie obcym, nowym. Przez chiwlę muszę zagubic siebie – ALIENACJA
•

Jakie miejsce zajmuje namysł we współczesnym wychowaniu i kształceniu?
Myślenie:
- zdumienie (zdziwienie, zaskoczenie, ból, cierpienie, niespełnione oczekiwania) -> doświadczenie negatywne
- ryzyko?
- Otwartość
- Pytanie
- Pojęcie (a nie terminy)
- Doświadczenie obcości – warunek myślenia – alienacja, zagubienie siebie
- Rzeczywiste pytanie, to pójście w kierunku, a nie dojście do celu

Do prawdziwego myślenia nie da się nikogo zmusić, to wychodzi z samego człowieka. Można je jakoś
zainspirować, ale nie da się zainteresować człowieka wszystkim (np. każdym przedmiotem szkolnym).

Heidegger „Co zwie się myśleniem?”

Nauka nowożytna, dziedzictwo Kartezjusza:
–

procedury badawcze

–

weryfikacja

–

fragmentaryzacja

–

uszczegółowienie

–

terminy (a nie pojęcia)

–

bezpieczeństwo

–

pewność

–

obiektywność

„Rozprawa o metodzie” Kartezjusza. Chciał „objąć świat zrozumieniem”, ale takie poznania go, aby nie mieć
wątpliwości. Gwarancja obiektywności poznania. Nie ważne kto wykonuje procedurę, ale czy robi to poprawnie.
Podmiot kartezjański jest niezależny od badanej rzeczy. Jeżeli interesujesz się sobą, poszukaj w sobie, badanie
świata mówi coś o świecie nie o człowieku, który go bada.
Przeciwieństwem jest Sokrates, który nie dąży do pewności, a do zasiania niepewności w rozmówcy.

Procedury badawcze – poznanie naukowe jest proceduralne. Nie możemy sami wymyślic „co robimy”, lecz
musimy się nauczyc co można badac, jak to robic i jakie wyniki możemy uzyskac (wynik jest z góry zaplanowany)
– badanie naukowe ma potwierdzic jedynie założenie

Weryfikacja – gdy założenie się nie potwierdzi – obarczany jest badacz, pewnie się pomylił... następuje
weryfikacja wyników

Fragmentaryzacja – badanie przyjmuje wizję świata i zgodnie z nią dokonuje fragmentaryzacji świata, aby być
dokładnym mogę jedynie podzielic rzeczywistosc i zyskujemy pewnosc poznania, że to co opisujemy jest zgodne
z rzeczywisością
Uszczegółowienie badań – specjalizacja, rozwój nauki polega na uszczegółowieniu obszaru rzeczywistości
Terminy (a nie pojęcia) – pojęcie podaje znaczenie, wskazuje drogę, kierunek, w którą str iśc, ale nie obietnicę że
dotrzemy do celu, terminów używamy normatywnie, pojęcia i znaczenie funkcjonalnie. Daje pewnosc
Bezpieczeństwo
Pewnośc
Obiektywnośc – poczucie świata obiektywnego.
Współczesna nauka to wymieszanie wpływów starożytnych i nowożytnych. Myślenie zaczyna się od zdumienia
(taka forma zdziwienia, która sprawia, że cżłowiek się zmienia, cżłowiek doświascza czegoś zupełnie nowego,
obcego, co sprawiam otracenie znanego świata, , myślenie wymaga zagubienia i odnalezienia – a to powoduje
zmianę (niespodzianka, ból, cierpienie). Reakcja na ból, zdumienie. Pytanie „Co to jest?”; pytanie wyrażające
Myślenie bierze się z pytania w chwili styku z dyskomfortem Cała sztuka to otwartosc na pytanie, w tym
pomagają pojęcia wskazujące kierunek, co z tą wątpliwością zrobic, jaki kierunek obrac, lecz nie wskazując celu
rozwiązania (?) Prowadzenie badania <-> myślenie (zupełnie inne działania).

MYŚL PEDAGOGICZNA LOUISA A. REIDA
- zainicjował kształcenie się FE jako instytucji
- wykształcony w nurcie fil. kontynentalnej (zajmował się religią, etyką, estetyką)
- filozofia spekulatywna
- główne znaczenie mają tu 3 pola problemowe:
•

pyt. o filozoficzność refleksji nad edukacją

- rozważanie tego, czym jest fil – fundamentalne zadanie dla każdego, kto chce kształcić dzieci
- w kształceniu ceni się myślenie, krytyczność,
- w ped. dużo jest pozornego namysłu, ważna autorefleksja – bez tego jakość spada
- metafizyka konieczna w filozofii, filozofia musi pytać o sprawy ostateczne
- religia – spekulatywność wyobrażenia m.in. życia, Boga – skupienie na abstrakcyjnych, ponadczasowych
pytaniach filozoficznych
- Filozofia spekulatywna o charakterze dialektycznym – HEGEL – wszystko co jest, staje się w wyniku ruchu,
który ma charakter zapośredniczony, mediacyjny. Trzeba się zagubić żeby się odnaleźć. Jak? Rozumienie, dystans,
zaczyna się, gdy umiem doświadczyć inności, coś przewraca moje życie. Zrozumieć siebie = doświadczyć czegoś,
co pozwoli nam o sobie zapomnieć. Wiedza kim jestem jest nieosiągalna, nieustannie zmieniająca się. Wiem kim
byłem, ale kim jestem? Wiedza subiektywna przez wiedze obiektywną staje się wiedzą ogólną – triada!; z
perspektywy nie-ja patrzę na ja. spirala – bo coraz mniejsze kręgi zataczamy – ruch dziejów wg Hegla dąży do
postępu, dąży do absolutu i ustaje. Reid zapomina, że nie osiągniemy absolutu – świat rozumiem o tyle, o ile

rozumiem siebie, siebie rozumiem na tyle, na ile rozumiem świat – wzajemność. Niezgoda na dychotomię.
- W odp. na pyt. czym jest FE Reid odwołuje się do pojęcia WARTOŚCI – najważniejszy wyznacznik praktyki i
myśli ped. wartości podlegają hierarchizacji, mają porządkować ludzkie życie. 3 tryby:
1. normatywny - charakter powinnościowy – jedne wartości ważne, inne złe, co akceptujemy a co nie (Reid nie
zauważa, że jest struktura kołowa – każda bierze się z poprzedniej normy, one z siebie wynikają, z pewnego
porządku)
2. ogólny - wartości mogą być wyższe lub niższe, w zależności od stopnia intensywności wglądu – liczy się
intensywność i głębia
3. swobodny - wszystko ze wszystkim można zestawiać. Kryterium doboru = sytuacja
- wartości decydują o wyborze zainteresowań filozofa, Reid odowłuje się do fil. kontynentalnej, za kimś tam
powołuje się na Arystotelesa i błędnie twierdzi, że kontemplacja = czysto intelektualna czynność. Przecież
kontemplacja (episteme) to sposób życia! Czynność intelektualna to praktyka (phronesis)
- pojecie wartości nie jest oczywiste, wartość jest zawsze wynikiem oszacowania, dokonanego na podstawie
bilansu potrzeb.
- Reid zapomina, że WARTOŚCI nie zastąpią idei, nie pełnią tej samej funkcji. Nie zmuszają czł do podjęcia
ryzyka, nie motywują, ciągną jednostkę do tego, co jest praktyczne lub przyjemne
- Wartości kierują naszą uwagę w stronę potrzeb i ich zaspokojenia – mają charakter ekonomiczny
•

pyt. o praktyczny wymiar FE

- kontemplacja ma być ściśle związana z praktyka społeczna
- FE = filozofia stosowana
- Aplikacyjność – przyjęcie najważniejszych wartości – hierarchizacja; jest to możliwe tylko w życiu konkretnej
jednostki; Praktyka poza konkretna osobą nie ma sensu
- Ma być spójność między tym jak rozumiem rzeczywistość i jak jestem w świecie
- Praktyka ma wtedy sens, gdy jest zorganizowana wokół integralnie rozumianego czł – czł jest całością! ->
edukacja ma temu służyć, by wydobyć tę integralność – dzięki temu można nadać spójny charakter swojemu życiu
- Integralność – świadomość, ze to co czł wie o świecie, wie o sobie, musi iść w parze z tym jaki świat jest
(integralny ma być nie tylko czł, ale i myśl ped)
- Reid postulując integralność miesza intelekt z emocjami zamiast ukazać ich harmonijność, nie pokazuje jak je
połączyć
- Jeśli myślenie jest zorientowane na wartości, to konsekwencją tego myślenia ma być integralność
•

pyt. o konsekwencje myśli pedagogicznej dla kształtowania się tożsamości osobowej (personal self)

- pyt. kim jestem, o osobowe ja (jedno z najważniejszych pytań spośród 3: o filozofię, o praktykę o osobę)
- wg Reida pojęcie osoby jest logicznie uprzednie względem czasu – nie da się uchwycić temporalnego charakteru
życia, jeśli wcześniej nie przyjmiemy koncepcji ja. Ta koncepcja ja ma wyrażać unikalny sposób w jaki człowiek
jest w świecie.
- Doświadczenie czasu jest trudne, ale zanim zapytamy o to jak teraźniejszość lub przyszłość wpływa na to kim
jesteśmy, to już wiemy, że jesteśmy.
- Reid: podmiotowość to warunek doświadczenia czasu (Heidegger też pokazywał, że czł nigdy nie jest poza
czasem)
- Nawet gdy myślimy, ze panujemy nad czasem, to jest coś, czego nasz umysl nie jest w stanie określić -> MY. W
znacznej części nas jest coś, czego czł nie rozumie – ciało jest irracjonalne, nie panujemy nad nim. (odniesienie się
do metafizyki, do Absloutu nie wystarcza, a tak robił Reid).
- PRZEDROZUMIENIE – (Heidegger) – pytanie o czł poza czasem, poza historią nie może być przyjęte
- Czł jest zawsze podmiotem! (Husserl, Heidegger krytykowali to, między podmiotem a przedmiotem jest relacja –
dziecka nie można traktować wyłącznie podmiotowo!!!)
- Osobą jest ktoś, kto dzięki przyjęciu pewnej hierarchii wartości może mieć pełne życie, osiąga życie najlepsze z
możliwych
- Pełnia życia = gdzies na koncu czeka nas doskonała postać
–

Poczucie dyskomfortu – nie wiemy do czego zmierzamy, ale ciągle jesteśmy lepsi, bliżej doskonałości.

Poczucie zmiany na lepsze, która ma sens, dla której warto ryzykować

KRTYKA REIDA
a) zniekształcenie filozoficzności refleksji nad edukacją
a. dominacja teorii wartości
b. bezkrytyczne wprowadzenie do dyskursu wartości i wyparcie idei
c. FE jako fil. stosowana (deformacja relacji między teorią a praktyką!)
d. Bezkrytyczne przyjęcia personalistycznej koncepcji osoby – deformacja pojęcia (podmiotowość i

doświadczanie czasu, podmiotowość i przedmiotowość)
e. Idea „życia pełnego” – przerażająca koncepcja, bo to ideologiczne spojrzenie na ludzkie życie, a nie namysł
filozoficzny

RICHARD STANLEY PETERS
WCZESNA ANALITYCZNA FILOZOFIA EDUKACJI
- edukacja jako inicjacja
- różnica między kształceniem (education) a kształtowaniem umiejętności (train)
- w jaki sposób rozpoznajemy to, co jest doniosłe?
- Dialektyczny charakter koncepcji edukacji
- Prymat DROGI nad CELEM „bycie wykształconym nie polega na dotarciu do celu, lecz na podróżowaniu z
nową wizją”
- Edukacja to włączanie dzieci w aktywności, które uważamy za ważne, przygotowanie do działań, które uważamy
za właściwe
- Kształcenie ¹kształtowanie umiejętności, trening, instruktarz
- Kształcenie podnosi jakoś życia całego czł, a nie tlyko jakiejś umiejętności (trening tylko jedno polepsza)
- Nie chodzi o to jakie umiejętności będzie miał absolwent, ale kim będzie
- W kształceniu ważne są:
1. zaangażowanie wtajemniczenie, a nie tylko zdobycie inf od naukowca wymaga się zaangażowania
2. rozległość spojrzenia na świat szeroki horyzont perspektywa poznawcza czł wykształconego jest
komplementarna, calościowa badacz umie połączyć to, co poznaje we wspólną wizję swojego życia
(nierozerwalny związek między poznaniem a życiem) to postulat etyczny, nie da się tego zweryfikować to i tak nie
daje gwarancji, ze dzieci będą wykształcone (trzeba uczyć dzieci samodzielności, krytyczności)
- język to nie narzędzie, my jesteśmy z języku – nie do końca świadomie; mówimy coś, czego nie mieliśmy na
myśli itp.
- W mowie dochodzi do pewnego rodzaju wartościowania
- Peters przywołuje pojęci WARTOŚCI inaczej niż Reid – NIE w sposób PERSONALISTYCZNY
- Wg Petersa żeby dostrzec co jest doniosłe trzeba zrezygnować z podst. Umiejiętności; ważna tradycja
- Bezosobowe treści – to, czego uczymy, to wiedza obiektywna, bo niewazne kto uczy,. Zawsze to to samo. Z pktu
widzenia fil wcale tak nie jest, bo to jak rozumiemy wiedzę zależy od tego, kim jesteśmy bezosobowe treści dają
poczucie bezpieczeństwa, ale nie mają sesnu, jeśli nie zaangażujemy się, by je odkryć
- W inicjacji U czy N nie wybierają sobie co chcą, w dowolny sposób, nie da się powiedzieć co jest najważniejsze
do nauczenia, N nie może narzucać swojego widzimisię – podobnie jak w miłości?
- Wychowanie to proces dialektyczny
- W praktyce pewne sprawy trzeba traktować technicznie, N musi wiedzieć co po kolei, ale bez podr nie umie?
- Co jest celem edukacji? Dobrze zdana matura? Nie mylić środków z celami
- Podjęcie wyzwania etycznego – konieczność zmiany życia, ryzyko, rezygnacja z tego co wygodne i
przewidywalne
- Zrezygnujmy z celów, zajmijmy się drogą, czyli etyką!
- W oświacie nie ma celu, który byłby ostateczny