Zdanie

Zdanie jest to wyraz lub kilka wyrazów ułożonych zgodnie z zasadami gramatyki tak, że
wyrażają jedną myśl. W zdaniu wyróżniamy dwa najważniejsze wyrazy: orzeczenie i
podmiot. Bez podmiotu zdanie może istnieć, bez orzeczenia nie może. Wypowiedź, w
której nie ma orzeczenia, nazywamy równoważnikiem zdania. Zdania mogą być:
oznajmujące, pytające lub rozkazujące. Zdania dzielimy na:

– pojedyncze – jest to zdanie mające tylko jedno orzeczenie, np. Wróbel siedzi na

gąłęzi:

– pojedyncze nierozwinięte – są zdaniami prostymi, w skład których wchodzą jedynie

zasadnicze składniki zdaniotwórcze, tzn. podmiot i orzeczenie, np. Deszcz pada. Lato
było dobre. Gwiazdy błyszczą,

– pojedyncze rozwinięte – zawierają więcej treści, mówią nie tylko o tym, że ktoś coś

robi, ale dopowiadają wiele szczegółów opisujących przedmiot. Wyrazy zawierające
dodatkowe informacje nazywamy drugorzędnymi lub podrzędnymi, a są nimi przede
wszystkim przydawki oraz dopełnienia i okoliczniki, np. Studenci pojechali w czwartek
na wycieczkę do lasu. Wyrażenia w tym zdaniu zawierają dodatkowe informacje o
tym, kiedy, dokąd i po co pojechali studenci.

– złożone – nazywamy takie zdania, które mają więcej niż jedno orzeczenie, np.

Żołnierze maszerują i śpiewają. Lampa zgasła i na ulicy zrobiło się ciemno.

– złożone współrzędne – są to zdania powstałe z połączenia zdań mających jakiś

wspólny składnik treściowy, np. wspólny podmiot, wspólne miejsce lub czas, np. Po
zachodzie słońca wiatr ucichł i umilkły ptaki. W zdaniu złożonym współrzędnym
poszczególne zdania składowe są niezależne i możemy je od siebie oddzielić, np. Po
zachodzie słońca wiatr ucichł. Umilkły ptaki.

– złożone podrzędne – w zdaniach złożonych podrzędnych poszczególne zdania

składowe są tak zespolone, że w oderwaniu nie można ich właściwie zrozumieć, np.
Kto sieje zboże, zbiera plony. Pierwsze zdanie bez drugiego stałoby się zdaniem
pytającym, natomiast drugie bez pierwszego nie miałoby podmiotu i byłoby niejasne.

Anakolut – wadliwa budowa zdania polegająca na łączeniu w całość dwóch formalnie
nie zharmonizowanych części zdania; używany niekiedy świadomie jako zabieg
stylistyczny mający zbliżyć tekst do mowy potocznej.

Aoryst – czas przeszły dokonany oznaczający czynność minioną, bez względu na to,
czy jej rezultat trwa w dalszym ciągu, czy nie (np. w języku greckim, staropolskim).

Apozycja – dopowiedzenie, przydawka rzeczownikowa (np. miasto Gliwice).

Aspekt – kategoria morfologiczna czasownika wyrażająca opozycję semantyczną
dokonaności i niedokonaności, np. mówiłem, będę mówił – powiedziałem, powiem.

Asyndeton – brak spójników między częściami zdań lub zdaniami, np. “Przybyłem,
zobaczyłem, zwyciężyłem” – Cezar.

Atematyczne czasowniki – czasowniki o rdzeniu nie rozwiniętym przez przyrostek.

Bezokolicznik – forma czasownika oznaczająca czynność lub stan bez określenia
liczby, czasu i osoby, np. drzemać, mielić.

Chiasm – symetryczny układ krzyżowy dwóch paralelnych zdań zestawionych w ten
sposób, że kolejność części jednego zdania stanowi odwrócenie kolejności
poszczególnych części zdania drugiego, np. śnieg pada, wieje wiatr.

Czas – kategoria gramatyczna czasownika, wyrażająca następstwo czynności lub stanu
w stosunku do chwili mówienia lub w stosunku do innej czynności.

Deklinacja – odmiana imion (rzeczowników, przymiotników, zaimków, liczebników) przez
przypadki.

Dopełnienie – obiekt – część zdania określająca przedmiot, na który kieruje się
czynność orzeczenia.

Dopowiedzenie – przydawka rzeczowna lub przymiotna, która została rozwinięta przez
dodanie innych wyrazów określających, np. miasto wielkie i piękne.

Dzierżawczy – oznaczający posiadanie, przynależność i inne stosunki wyrażone za
pomocą zaimków typu: mój, twój itp., rzeczowników w dopełniaczu i niektórych
przymiotników.

Eksklamacja – wykrzyknienie – krótkie zdanie wykrzyknikowe, lub równoważnik
zdania.

Gnoma – zdanie lapidarne wyrażające ogólną myśl, pokrewne przysłowiu.

Fraza – skończony zwrot mowy; frazeologiczny odpowiednik zdania prostego
zawierającego podmiot i orzeczenie, stanowiący jedność znaczeniową, np. kij ma dwa
końce, serce się kraje.

Hipotaksa – stosunek nierównorzędny zdań, z których jedno (podrzędne) jest zależne
od drugiego (podrzędnego), np. wiem, że tam pójdziesz.

Imiesłów – forma gramatyczna utworzona od czasownika i używana w funkcjach
przymiotnikowych lub przysłówkowych. Rozróżniamy imiesłowy:
– przymiotnikowe (zwane też odmiennymi) dzielące się na:
– bierne (pisana, ukryty),
– czynne (czytająca),
– przeszłe czynne (pisało, czytali).
– przysłówkowe (zwane też nieodmiennymi) dzielące się na:
– współczesne (pisząc, czytając),
– uprzednie (zaniósłszy, zakrywszy).

Koniugacja – zespół form fleksyjnych czasownika (kategorie: osoby, liczby, czas, tryb,
aspekt), w języku polskim 4 odmiany koniugacyjne 1. -ę, -esz 2. -ę, -isz 3. -am, -asz 4.
-em, esz.

Medium – strona zwrotna czasownika.

Następnik – zdanie nadrzędne w okresie warunkowym, które logicznie (ale tylko
logicznie) następuje po uwarunkowaniu, np. “Pójdziemy do kina, jeżeli dostaniemy
bilety”.

Okolicznik – określenie połączone z wyrazem nadrzędnym (np. z nazwą czynności lub
stanu) związkiem przynależności (np. przysłówek określający czasownik), wskazujące
najczęściej miejsce, czas, sposób, cel, przyczynę itp. tego, co oznacza wyraz nadrzędny.

Okres – rozbudowane zdanie wieloczłonowe, złożone współrzędnie lub podrzędnie,
które bez względu ma liczbę tworzących je zdań dzieli się zawsze na dwie części.
Pierwsza część to poprzednik, a druga – następnik.

Orzeczenie – predykat – wyraz, za pomocą którego orzeka się o podmiocie zdania. Bez
orzeczenia zdanie nie może istnieć.

Orzecznik – predykat – część zdania, część grupy wyrazowej czasownika. imię lub
grupa wyrazowa imienna, występująca w związku gramatycznym z łącznikiem, a
nazywająca cechę przypisaną przedmiotowi (pojęciu).

Orzekanie – predykacja – postępowanie językowe polegające na przypisywaniu
przedmiotom (osobom), o których mowa, określonych cech lub relacji z innymi
przedmiotami.

Osoba – kategoria gramatyczna, wyróżniająca relację orzeczenia względem podmiotu, w
zależności od tego czy podmiotem jest mówiący (pierwsza osoba), adresat wypowiedzi
(druga osoba), czy też osoba (treść) poza nadawcą i odbiorcą wypowiedzi (trzecia
osoba).

Parataksa – układ zdań złożonych współrzędnie.

Parenteza – zdanie wtrącone, nawiasowe, wyjaśniające lub uzupełniające kontekst
przez dodanie jakiegoś szczegółu.

Perfektywny – nadający tematowi czasownika charakter dokonany.

Podmiot – subiekt – część zdania, o której się w zdaniu orzeka, nie jest konieczny w
zdaniu.

Polisyndeton – połączenie zdań albo członów zdania wieloma spójnikami.

Poprzednik – zdanie podrzędne w okresie warunkowym, ponieważ logicznie poprzedza
ono zdanie nadrzędne (zwane następnikiem), np. jeżeli będzie dobra pogoda, to wyjdę
na spacer.

Przydawka – atrybut – określenie rzeczownika oznaczające cechę lub właściwość
przedmiotu, którego nazwą jest dany rzeczownik, odpowiadający najczęściej na pytania:
jaki?, który?, ile?, czyj?, czego? Przydawka może być niekiedy określeniem innej części
mowy (zaimka, przymiotnika, liczebnika, imiesłowu i bezokolicznika), jeżeli pełni w
zdaniu funkcję rzeczownika.

Rodzaj – kategoria właściwa rzeczownikowi. Charakteryzuje go za pomocą rodzajnika,
morfemu lub sposobu odmiany. W języku polskim występuje – męski, żeński i nijaki.

Rodzajnik – odnosi się do rzeczownika i jest określony lub nieokreślony, np. to krzesło
lub jakieś krzesło.

Strona – kategoria gramatyczna wyrażająca stosunek czynności do członów
rzeczownikowych z nią związanych, podmiotu i dopełnienia – strona czynna zwrotna i
bierna.

Stopień – forma przymiotnika lub przysłówka określająca cechę (stopień równy) lub
wyrażająca różnicę natężenia cechy jakiegoś przedmiotu przy porównywaniu go z innym
przedmiotem (stopień wyższy, najwyższy).

Synkretyzm – występowanie form gramatycznych o tej samej postaci w różnych
funkcjach.

Syntagma – odcinek tekstu złożony z wyrazów połączonych ze sobą związkiem
składniowym (np. życie ludzkie)

Tryb – kategoria gramatyczna oznaczająca stosunek osoby mówiącej do orzeczenia.
Może być tryb orzekający albo oznajmujący, przypuszczający albo warunkowy i
rozkazujący.

Wypowiedzenie – najmniejsza jednostka językowego porozumiewania się, wyraz lub
grupa wyrazów pełniących funkcję komunikatywną i tworzących strukturę zgodną z
obowiązującymi w gramatyce zasadami. Wypowiedzenia dzieli się na zdania i
równoważniki zdań.

Wyrażenie – zespół co najmniej dwóch wyrazów powiązanych ze sobą składniowo i
mających charakter nominalny (imienny). Ośrodkiem wyrażenia jest rzeczownik,
przymiotnik, imiesłów przymiotnikowy, czasem przysłówek, np. szum wody, czarna
rozpacz, bardzo wysoko.

Zdanie nominalne – zdanie nie zawierające czasownika w części orzeczeniowej, np. w
zdrowym ciele zdrowy duch.

Zdanie warunkowe – zdanie wyrażające pewien warunek, od którego spełnienia zależy
inna okoliczność, czynność – tryb przypuszczający.