Wyraz

Wyraz – słowo

– jest elementarną jednostką języka, stanowiącą zespół dźwięków mowy ludzkiej

odpowiadający jednemu pojęciu. Jest znakiem desygnatu tj. znakiem pewnego przedmiotu lub pewnej
treści. O wyrazach mówimy, że mogą być: gwarowe, potoczne, techniczne, przestarzałe,
bliskoznaczne, rodzime, obce, pochodne itp. Ze względu na funkcję w zdaniu, dzielą się na:

– wyrazy samodzielne zawierające pełną informację, należą tu: rzeczowniki,

przymiotniki, liczebniki, czasowniki, przysłówki, zaimki i wykrzykniki,

– wyrazy niesamodzielne nie mogące jak poprzednie pełnić funkcji równoważników

zdań, należą tu: przyimki, spójniki i partykuły.

Wyrazy mogą być:

– rdzenne – dom, lat-o, koń, duż-y, śpi-ą, pięć,
– rozwinięte – dąb-ek, po-ranny, roz-mow-a,
– złożone – trój-kąt, pięcio-bój, jasno-żółty.

Ze względu na formę, dzielą się na:

– odmienne – zmieniające się w zdaniach przez różne końcówki, w zależności od

funkcji,

– nieodmienne – występujące w mowie zawsze w tej samej formie, należą tu: przyimki,

spójniki, partykuły, wykrzykniki, przysłówki oraz zaimki przysłówkowe.

Abrewiacja – skrót wyrazu lub grupy wyrazów w piśmie, jak np., itd., itp.

Afiks – jest to cząstka wyrazu.

Afiksacja – tworzenie wyrazów pochodnych przez dodawanie afiksów do wyrazów
podstawowych.

Aglutynacja – zjawisko morfologiczne, polegające na tworzeniu form wyrazowych przez
dołączanie do tematu jednofunkcyjnych morfemów gramatycznych.

Akronim – wyraz utworzony sztucznie z pierwszych liter kilku wyrazów.

Alomorf – funkcjonalnie obojętny wariant morfemu, uwarunkowany przez sąsiedztwo
morfologiczne, np. ręka, rąk, ręczyć.

Alternacja – wymiana jakościowa lub ilościowa głosek w tematach i rdzeniach wyrazów,
np. biorę, bierz, brać, sen, snu.

Antonim – wyraz mający znaczenie przeciwstawne np. mokry – suchy, karzeł – olbrzym.

Archaizm – wyraz, konstrukcja składniowa, które wyszły z użycia (czasami stosowany w
literaturze w celach stylizacji).

Atonon – wyraz nieakcentowany (zwykle jednosylabowy zaimek, słowo posiłkowe,
przyimek).

Augmentatyw – zgrubienie – wyraz o charakterze zgrubiałym, np. grubas, leniuch,
psisko.

Biliteralny – dwuliterowy – wyraz złożony z dwóch liter.

Deklinacja – odmiana wyrazów przez przypadki, liczby i rodzaje.

Deminutyw – zdrobnienie – wyraz o znaczeniu zdrobniałym, np. konik, stolik itp.

Derywacja – tworzenie wyrazów (zwykle za pomocą sufiksów i prefiksów, lub odrzucenia
części wyrazu) pochodnych od innych podstawowych, np. młodość od młody.

Derywat – wyraz pochodny.

Desygnat – przedmiot myśli odpowaiadający wyrazowi.

Desygnaty – z łac. oznaczony – nazywają rzeczy i pojęcia otaczającego nas świata.

Egzotyzm – wyraz obcojęzyczny, zapożyczony, związany z obcym środowiskiem.

Enklityki – wyrazy, zwykle jednosylabowe, nie mające samodzielnego akcentu i łączące
się z wyrazami poprzedzającymi w jedną całość.

Epenteza – wtórne wytworzenie się elementu głoskowego wewnątrz wyrazu.

Epitet – wyraz określający rzeczownik, służy uwydatnieniu charakterystycznej cechy
opisywango przedmiotu, osoby, zjawiska.

Etymon – wyraz (lub rdzeń) uważany za podstawę etymologiczną danego wyrazu.

Fleksja – odmiana wyrazów – zespół form służących do oznaczania stosunków między
wyrazami w zdaniu.

Forma – postać wyrazu – budowa wyrazu, w której można wyróżnić składnik
wyrażający funkcje leksykalne oraz składnik będący znamieniem jego funkcji
gramatycznych.

Formacja – wyraz mający określoną budowę słowotwórczą.

Formant – element słowotwórczy tworzący wyraz pochodny od podstawowego.

Formy supletywne wyrazu – formy skądające się na jeden paradygmat, ale nie
związane pokrewieństwem etymologicznym, np. człowiek – ludzie, ja – mnie.

Haplologia – uproszczenie, skrócenie wyrazu przez usunięcie jednej z sylab
bezpośrednio po sobie następujących, jednakowych lub o jednakowym spółgłoskowym
nagłosie, np. sześciościan – sześcian.

Hiperonim – wyraz o znaczeniu ogólnym, nazwa klasy wyrazów wobec niego
podrzędnych i bardziej szczegółowych, zwanych hiponimami, np. budowla jest
hiperonimem pałacu, a pałac jest hiponimem wyrazu budowla.

Homonim – homofon – wyraz mający jednakowe brzmienie z innym wyrazem, lecz
różniący się od niego etymologią (pochodzeniem), wartością znaczeniową, niekiedy też
pisownią, np. karzę (karać), każę (kazać).

Hybryda – wyraz złożony z elementów składowych należących do dwóch różnych
języków, np. automobil – gr. + łac.

Ideogram – znak graficzny wyrazu oddający pojęcia, a nie poszczególne dźwięki.

Idiom – wyraz, wyrażenie, zwrot właściwy tylko danemu językowi, nie dające się
przetłumaczyć dosłownie na inny język.

Infiks – afiks pojawiający się wewnątrz rdzenia wyrazu.

Jednoznacznik – wyraz (wyrażenie) mający to samo znaczenie, co inny wyraz
(wyrażenie) np. tato – ojciec, chmura – obłok.

Kalka – replika, odbitka – wyraz lub wyrażenie stanowiące dosłowne tłumaczenie i
kopię obcego wzoru.

Kontaminacja – skrzyżowanie wyrazów, forma wyrazowa powstała z połączenia ze
sobą elementów różnych wyrazów.

Leksem – wyraz – jednostka leksykalna, element słownikowy wspólny określonej grupie
form gramatycznych.

Leksyka – słownictwo – ogół wyrazów jakiegoś języka lub jakiejś specjalności.

Literowiec – wyraz powstały ze skrórów (z początkowych liter).

Logatom – sztuczny wyraz, nie mający znaczenia myślowego, wypowiadany przy
próbach wyrazistości odtwarzania dźwięków przez urządzenia akustyczne.

Makaronizm – obcy wyraz, zwrot, obca forma językowa wpleciona w tekst mówiony lub
pisany w języku ojczystym.

Metateza – przestawka – przestawienie głosek w wyrazie.

Monosylaba – wyraz składający się z jednej sylaby.

Morfemy – są to rdzenie, przedrostki i przyrostki.

Neologizm – nowotwór językowy, wyraz, zwrot, forma, znaczenie wyrazu nowo
utworzonego w danym języku.

Nominatywna funkcja wyrazu – funkcja wyrazu polegająca na tym, że służy on za
nazwę odpowiadającego mu fragmentu rzeczywistości.

Oksyton – wyraz akcentowany na ostatniej sylabie.

Paradygmat – zestaw form odmiany wyrazów (deklinacja lub koniugacja) lub wzór takiej
odmiany.

Paroksyton – wyraz mający akcent na przedostatniej sylabie.

Paronim – wyraz wiążący się z innym albo ze względu na wspólność rdzenia (np.
abstrakcja, dystrakcja), albo ze względu na podobieństwo brzmieniowe (np. adaptować i
adoptować).

Pejoratyw – wyraz o znaczeniu ujemnym, forma gramatyczna nadająca wyrazom
znaczenie ujemne.

Polimorfizm – wielopostaciowość wyrazów – jest jedną z najbardziej znamiennych
cech języka polskiego. Ten sam wyraz, w zależności od jego funkcji w zdaniu, bywa
używany w wielu postaciach formalnych, np. książka, książki, książce, o książkach itp.

Polisemia – wieloznaczność – zjawisko polegające na tym, że jednemu wyrazowi
odpowiada więcej niż jedno znaczenie.

Prefiks – przedrostek, morfem – cząstka wyrazu wystepująca przed rdzeniem.

Prepozycja – umieszczanie rodzajników, przyimków i innych wyrazów pomocniczych
przed wyrazami, do których się odnoszą.

Proklityki – wyrazy nie akcentowane, najczęściej jednosylabowe, np. na ziemi, do kina.

Prokliza – podporządkowanie akcentu jakiegoś wyrazu wyrazowi następującemu po
nim.

Prozodia – dział zajmujący się opisem i organizowaniem w mowie wiązanej – akcentu,
intonacji i iloczasu.

Rdzeń – pierwiastek – morfem główny wyrazu – część wyrazu powtarzająca się w
wyrazach pokrewnych.

Składnia – syntaksa – dział gramatyki traktujący o porządku wyrazów i ich funkcji w
zdaniu oraz o związkach między zdaniami.

Sufiks – przyrostek, morfem – cząstka wyrazu występująca po rdzeniu.

Synonim – wyraz bliskoznaczny, inna (druga) nazwa przedmiotu, pojęcia itp., np. Ocean
Spokojny, Pacyfik, Ocean Wielki.

Temat – część wyrazu, wyodrębniona w nim przez oddzielenie końcówek
przypadkowych (temat fleksyjny) lub formantu słowotwórczego (temat słowotwórczy).

Transformacja – przekształcenie kategorialne wyrazu polegające na jego przejściu z
jednej kategorii mowy do drugiej, np. rzeczownik pływak do czasownika pływać.

Uniwerbalizacja – utworzenie jednego wyrazu z połączenia wyrazowego; wprowadzenie
nazwy jednowyrazowej na miejsce dwuwyrazowej (np. autobus przegubowy –
przegubowiec).

Wulgaryzm – wyraz wulgarny, pospolity, ordynarny, niepoprawna forma fleksyjna,
nieprawidłowa składnia.

Złożenie – wyraz oparty na dwóch (lub więcej) tematach wyrazowych, np. prostokąt,
łamigłówka, dusigrosz itp.

Zrost – wyraz złożony z członów, które mogą być rozłączone bez zmiany znaczenia.