Części mowy

Części mowy są to klasy wyrazów, z którymi łączą się określone funkcje składniowe zdania. Tradycyjnie dzielą się na odmienne (mające formy odmiany) i nieodmienne:

-	odmienne: - rzeczowniki - nazwy osób i rzeczy, - przymiotniki - nazwy cech jakościowych przedmiotów i osób, - czasowniki - informacje o czynnościach osób i zwierząt, a także stan, w którym się    znajdują i zjawiska zachodzące w przyrodzie, - liczebniki - określenie liczby przedmiotów, - zaimki - mogące zastępować inne części mowy, takie jak: rzeczowniki,    przymiotniki, liczebniki,
-	nieodmienne: - przysłówki - nazwy cech jakościowych czynności, - zaimki przysłowne - przyimki i spójniki - ustalają relację między rzeczywistością a wyrazem w zdaniu, - wykrzykniki - wyrażają uczucia, - partykuły - wyrazki - stosunek, np. mówiącego do wypowiadanej treści.

Rzeczownik

Rzeczowniki jako nazwy osób, zwierząt, przedmiotów, roślin, zjawisk przyrody, cech czynności i pojęć, są wyrazami nazywającymi.

Dzielą się na:

-	zmysłowe - nazywają przedmioty za pomocą różnych zmysłów, a więc wzroku, słuchu, dotyku, smaku i powonienia, dzielą się na:

    - żywotne - nazwy oznaczające ludzi i zwierzęta
        - osobowe - nazwy ludzi
        - nieosobowe
    - nieżywotne - nazwy przedmiotów wytworzonych przez człowieka i naturalnych,            oraz nazwy roślin

-	umysłowe (abstrakcyjne) - nazywają zjawiska psychiczne wewnętrzne i uogólnienia
-	własne - oznaczają indywidualnego osobnika, imiona, nazwiska, nazwy przedmiotów żywych i martwych. Pisze się je zawsze dużą literą
-	pospolite - nazwy gatunkowe zwierząt i przedmiotów. Mogą być: - pojedyncze - kamień, drzewo, liść - mnogie - wierzby, skały, ulice - zbiorowe - armia, tłum, bydło - jednostkowo-zbiorowe - ziarno, leszczyna

Funkcja w zdaniu:

podmiot	- tata idzie,
dopełnienie	- umyj ręce,
przydawka	- dom z pustaków,
orzecznik	- Marek jest sportowcem,
okolicznik	- idę do kina.

Rzeczowniki odmieniają się przez przypadki w liczbie pojedynczej i mnogiej:

mianownik	- kto? co?
dopełniacz	- kogo? czego?
celownik	- komu? czemu?
biernik	- kogo? co?
narzędnik	- (z) kim? (z) czym?
miejscownik	- (o) kim? (o) czym?
wołacz	- o!

Występuje w rodzajach:

-	męskim - kończące się przeważnie na spółgłoski b, p, d, r, s, z, k, g, h, ć, ż, sz, cz, dz, c, ź
-	żeńskim - kończą się przeważnie na samogłoskę a, i rzadko na spółgłoskę ć, ś, ń, c, l, sz, w i samogłoskę i
-	nijakim - kończą się przeważnie w mianowniku na samogłoskę o, e, ę.

Przymiotnik

Przymiotnikami nazywamy wyrazy określające cechy ludzi, zwierząt i przedmiotów. Przymiotnik odmiennie od rzeczownika ujmuje tylko jedną oddzielną cechę, ma więc znaczenie szczegółowe, jest określeniem rzeczownika. Przymiotnik odpowiada na pytania: jaki? jaka? jakie? itp.
Ze względu na znaczenie, dzielą się na:

-	jakościowe
	- zmysłowe - cechy spostrzegane zmysłami wzroku, słuchu, dotyku, smaku,     powonienia
	- umysłowe - cechy wnioskujemy z postępowania
	- materiałowe - z czego przedmioty są zrobione
-	relacyjne - określają przedmioty pod względem ich stosunku do pewnych osób lub miejsc
-	dzierżawcze - do kogo należą określone przedmioty, utworzone zwykle od nazwy właściciela
-	miejscowe - tworzone z wyrażeń przyimkowych, na rogu - narożny, nad rzeką - nadrzeczny
-	charakterystyczne - tworzone za pomocą przyrostków -aty, -asty, -ity, -isty od rzeczowników.

Przymiotniki odmieniają się przez przypadki, liczby i rodzaje. Różnią się od rzeczowników tym, że się stopniują, w stopnich: równym, wyższym i najwyższym, np. biały, bielszy, najbielszy.

Substantywizacja - zmiana przymiotnika w rzeczownik, np. borowy, leśniczy, zwrotniczy, gajowy oraz nazwiska kończące się na -ski, -cki, Kowalski, Poznański, Potocki, Tarnowski. Niektóre przymiotniki utworzone od rzeczowników nie stopniują się, np. chemiczny, sąsiedni.

Pełnią funkcję w zdaniu:

- przydawki	- śliczny kwiat, lekki dzban,
- orzecznika	- Janek jest zły, Marek jest wesoły,
- podmiotu	- zdrowy siedzi, młody wyszedł,
- dopełnienia	- widziałem rannych.

Czasownik

Część mowy, której główną funkcją jest określanie zachowania się podmiotu. Odpowiada na pytania: co ktoś robi? co robi? co się z kimś lub czymś dzieje? W jakim jest stanie?
Odmienia się przez:

-	osoby: l. poj. ja piszę, ty piszesz, on, ona, ono pisze, l. mn. my piszemy, wy piszecie, oni, one piszą,
-	czasy:
	- teraźniejszy: ja idę,
	- przeszły: ja szedłem, ja szłam,
	- przyszły: ja pójdę, ja będę iść, ja będę szedł, ja będę szła,
-	rodzaje: w czasie teraźniejszym nie wyróżniamy rodzajów, w czasie przeszłym i w niektórych formach odmiany w czasie przyszłym wyróżniamy:
	- w l.poj. rodzaj męski: uczyłem się; żeński: uczyłam się; nijaki (w trzeciej osobie):    dziecko uczyło się,
	- w l.mn. męskoosobowy: chłopcy uczyli się; niemęskoosobowy: dziewczynki uczyły    się.

Czasowniki dzielą się na:

-	osobowe: idę, czytałem, mówiłem, pójdę, będę pisać,
-	nieosobowe:
	- bezokolicznik: czytać, pisać, spostrzec,
	- formy nieosobowe zakończone na -no, -to: przeczytano, zrobiono, zbito,
	- imiesłowy przymiotnikowe    - czynne: śpiewający, czytający, śpiący,    - bierne: napisana, przeczytana, zbita,
	- imiesłowy przysłówkowe
	- współczesne: śpiewając wesoło szedł przez las,   - uprzednie: wypiwszy szybko wodę, poszedł dalej,
-	dokonane: przeczytał, zrobił, zjadł,
-	niedokonane: czytał, jadł,
-	przechodnie: Marek czyta książkę. Książka jest czytana przez Marka.
-	nieprzechodnie: Marek skacze z okna. Marek spaceruje po plaży.

Funkcja czasownika w zdaniu:
- orzeczenie - formy osobowe i nieosobowe zakończone na -no, -to, np. Marek uszył
   czapkę. Uszyto czapkę.
- przydawka - pracująca kobieta, stłuczona szyba,
- dopełnienie - zabroniono przechodzić,
- podmiot - myć się jest miło.

Liczebnik

Liczebniki pod względem znaczenia, oznaczają cechy ilościowe przedmiotów. Określają ich liczbę i kolejność. Liczebniki główne są rzeczownikami. Niektóre liczebniki przybierają formę rodzajów. Dokładne ilości oznaczają liczebniki ułamkowe, które się nie odmieniają, np. pół, półtora, jedna setna.
Dzielą się na:

-	nazywające
	- główne -jeden, osiem, sto - są rzeczownikami,
	- zbiorowe -dwoje, czworo,
	- ułamkowe -pół, półtora, jedna setna,
-	określające
	- porządkowe -pierwszy, czwarty,
	- mnożne -potrójny, czterokrotny,
	- wielorakie -dwojaki, tysięczna,
-	nieokreślające
	- główne -kilka, kilkaset,
	- zbiorowe -kilkoro,
	- mnożne -kilkakrotny, wielokrotny.

Przysłówek

Bliżej określa cechy jakościowe czynności, stany, właściwości, głównie przymiotników i czasowników.
Przysłówki dzielą się na:
- co do sposobu -jak, w jaki sposób,
- co do miejsca -gdzie, skąd, dokąd, którędy,
- co do czasu -kiedy, jak długo, odkąd, dopóki.

Stopniują się:
- w stopniu równym,
- w stopniu wyższym lub niższych,
- w stopniu najwyższym lub najniższym,

W stopniach przeważnie łączą się z czasownikami i przymiotnikami.

Przysłówki dzielą się jeszcze na:

-	przysłówki miary - dużo, więcej, najwięcej, mało, mniej, najmniej, nieco, niewiele, siła, sporo, trochę, wiele. Mogą pełnić funkcję liczebników nieokreślonych przy rzeczownikach, np. mało czasu, nieco soli.
-	przysłówki przeczące - bynajmniej, przeciwnie, przenigdy.

Pełnią funkcję w zdaniu:
- okolicznika - nisko leci, słabo świeci,
- orzecznika -miło jest znaleźć kolegę,
- podmiotu -jutro mija, dziś przychodzi.

Zaimek

Jest częścią mowy zastępującą wyrazy samodzielne z wyjątkiem czasowników, a ich zakres użycia jest nieskończenie szeroki. Dzielą się na:
- osobowe -ja, ty, my, wy, on, oni,
- dzierżawcze -mój, wasz, nasz,
- wskazujące -ten, taki, tyle, tu, tędy,
- pytające -kto, co, jaka, odkąd, czyj,
- przeczące -nic, nijaki, niekiedy,
- uogólniające - wszyscy, każdy, żaden.

Ponieważ zaimki sprawiają pewną trudność, przypomnę czytelnikowi niektóre z nich:
kilkanaście, kilka, jakiś, gdzie, kogoś, kogóż, komuż, kimże, siebie, który, kiedy, cokolwiek, czego, co bądź, ktoś, nikt, taki, inny, tyle, komu, temu, kogo, któż, wasz, nasz, nimi, kto, mój, ile, jak, tak, tam, ona, ono, owo, owa, ten, się, cię, coś, nim, ich, ja, ty, on, co, mi, ów, moja, moje, ma, me, moi, mojemu, memu, mym, niej, mą, mych, tamten, być, jest, będzie, był, było, jestem, którędy, itp.

Przyimek (prepozycja)

Wyrazy niesamodzielne, których główną funkcją jest zaznaczenie związków zachodzących między wyrazami samodzielnymi, np. ojciec z dzieckiem, iść do kina, poczerwieniał ze złości. Przyimki stoją przed rzeczownikami: do domu, liczebnikami: we dwoje, zaimkami: z tobą.
Dzielą się na:
- proste -z, bez, pod, do, nad, za
- złożone -spoza, sponad

W połączeniu z rzeczownikami i zaimkami tworzą wyrażenia przyimkowe, np. za co, na ławę, po co, beze mnie. Przyimki złożone z przyimków piszemy razem. Razem piszemy przyimki z cząstkami: -koło, -koła, -między, -śród, -wnątrz.

            Najczęściej spotykane przyimki:

bez (beze) do dla dzięki koło (około, naokoło, dokoła) ku między (pomiędzy, spomiędzy) mimo na nad (nade, ponad) o w (we) wbrew wewnątrz w poprzek wprost wśród obok

od (ode) po pod (pode) podczas podług (według) prócz (oprócz) przeciw (przeciwko) przed (przede) przez (przeze) przy spod (spode) u wzdłuż z (ze) za (poza, spoza, zza) zamiast zewnątrz

Spójnik

Wyrazy niesamodzielne, których główną funkcją jest zaznaczenie związków współrzędnych między wyrazami samodzielnymi oraz związków między zdaniami, np. siostra i brat; dlatego kolorowy; jednak się kręci.
Dzielą się na:
- łączne -oraz, i, tudzież,
- rozłączne -albo, bądź, lub, czy,
- wyłączające -ni, ani,
- przeciwstawne -lecz, natomiast, jednak, a, ale, zaś,
- wynikowe -tedy, toteż, dlatego, więc, to, przeto,
- synonimiczne -czyli.

Spójniki współrzędne są dla związków wyrazowych i zdaniowych takie same. Do spójników podrzędnych zaliczamy, np. że, żeby, gdyby, ponieważ, iż, aby, bo, chociaż.

Wykrzyknik

Jest wyrazem nieodmiennym, pełni funkcję wyrażającą różne stany uczuciowe lub wolę mówiących. Może zastępować całe wypowiedzenia, zdziwienia, radość i uczucia pokrewne. Wykrzykniki mogą wyrażać wolę mówiącego, mogą nawoływać, straszyć, naśladować głosy otaczającego świata. Mogą naśladować odgłosy towarzyszące czynnościom ludzi i zwierząt, maszyn i zjawisk przyrody. Do wykrzykników zaliczamy słowa, np. ej, hej, hola, hop, ha, ho, hi, hejże, no, nuże, cip, bum, bęc, lu, itp.

Partykuła (wyrazek)

Wyraz, którego główną funkcją jest modyfikowanie (zmienianie) lub wzmacnianie znaczenia innego wyrazu, wyrażenia lub zdania. Do partykuł zaliczamy między innymi: co, no, -że, oby, czy, niech, -li, -ć, nie, to.
Partykuły dzielimy na:
- modyfikujące:

	-	pytające -czy, -li,
	-	przypuszczające -by, dużo, wiele,
	-	rozkazujące lub życzące -oby, niech,
	-	porównawcze -aniżeli, niby,
	-	osłabiająca -jakby

- wzmacniające - dajże! a to ci dowcip!

---