Zdanie

Zdanie jest to wyraz lub kilka wyrazów ułożonych zgodnie z zasadami gramatyki tak, że

wyrażają jedną myśl. W zdaniu wyróżniamy dwa najważniejsze wyrazy: orzeczenie i

podmiot. Bez podmiotu zdanie może istnieć, bez orzeczenia nie może. Wypowiedź, w

której nie ma orzeczenia, nazywamy równoważnikiem zdania. Zdania mogą być:

oznajmujące, pytające lub rozkazujące. Zdania dzielimy na:

– pojedyncze – jest to zdanie mające tylko jedno orzeczenie, np. Wróbel siedzi na

gąłęzi:

– pojedyncze nierozwinięte – są zdaniami prostymi, w skład których wchodzą jedynie

zasadnicze składniki zdaniotwórcze, tzn. podmiot i orzeczenie, np. Deszcz pada. Lato

było dobre. Gwiazdy błyszczą,

– pojedyncze rozwinięte – zawierają więcej treści, mówią nie tylko o tym, że ktoś coś

robi, ale dopowiadają wiele szczegółów opisujących przedmiot. Wyrazy zawierające

dodatkowe informacje nazywamy drugorzędnymi lub podrzędnymi, a są nimi przede

wszystkim przydawki oraz dopełnienia i okoliczniki, np. Studenci pojechali w czwartek

na wycieczkę do lasu. Wyrażenia w tym zdaniu zawierają dodatkowe informacje o

tym, kiedy, dokąd i po co pojechali studenci.

– złożone – nazywamy takie zdania, które mają więcej niż jedno orzeczenie, np.

Żołnierze maszerują i śpiewają. Lampa zgasła i na ulicy zrobiło się ciemno.

– złożone współrzędne – są to zdania powstałe z połączenia zdań mających jakiś

wspólny składnik treściowy, np. wspólny podmiot, wspólne miejsce lub czas, np. Po

zachodzie słońca wiatr ucichł i umilkły ptaki. W zdaniu złożonym współrzędnym

poszczególne zdania składowe są niezależne i możemy je od siebie oddzielić, np. Po

zachodzie słońca wiatr ucichł. Umilkły ptaki.

– złożone podrzędne – w zdaniach złożonych podrzędnych poszczególne zdania

składowe są tak zespolone, że w oderwaniu nie można ich właściwie zrozumieć, np.

Kto sieje zboże, zbiera plony. Pierwsze zdanie bez drugiego stałoby się zdaniem

pytającym, natomiast drugie bez pierwszego nie miałoby podmiotu i byłoby niejasne.

Anakolut – wadliwa budowa zdania polegająca na łączeniu w całość dwóch formalnie

nie zharmonizowanych części zdania; używany niekiedy świadomie jako zabieg

stylistyczny mający zbliżyć tekst do mowy potocznej.

Aoryst – czas przeszły dokonany oznaczający czynność minioną, bez względu na to,

czy jej rezultat trwa w dalszym ciągu, czy nie (np. w języku greckim, staropolskim).

Apozycja – dopowiedzenie, przydawka rzeczownikowa (np. miasto Gliwice).

Aspekt – kategoria morfologiczna czasownika wyrażająca opozycję semantyczną

dokonaności i niedokonaności, np. mówiłem, będę mówił – powiedziałem, powiem.

Asyndeton – brak spójników między częściami zdań lub zdaniami, np. “Przybyłem,

zobaczyłem, zwyciężyłem” – Cezar.

Atematyczne czasowniki – czasowniki o rdzeniu nie rozwiniętym przez przyrostek.

Bezokolicznik – forma czasownika oznaczająca czynność lub stan bez określenia

liczby, czasu i osoby, np. drzemać, mielić.

Chiasm – symetryczny układ krzyżowy dwóch paralelnych zdań zestawionych w ten

sposób, że kolejność części jednego zdania stanowi odwrócenie kolejności

poszczególnych części zdania drugiego, np. śnieg pada, wieje wiatr.

Czas – kategoria gramatyczna czasownika, wyrażająca następstwo czynności lub stanu

w stosunku do chwili mówienia lub w stosunku do innej czynności.

Deklinacja – odmiana imion (rzeczowników, przymiotników, zaimków, liczebników) przez

przypadki.

Dopełnienie – obiekt – część zdania określająca przedmiot, na który kieruje się

czynność orzeczenia.

Dopowiedzenie – przydawka rzeczowna lub przymiotna, która została rozwinięta przez

dodanie innych wyrazów określających, np. miasto wielkie i piękne.

Dzierżawczy – oznaczający posiadanie, przynależność i inne stosunki wyrażone za

pomocą zaimków typu: mój, twój itp., rzeczowników w dopełniaczu i niektórych

przymiotników.

Eksklamacja – wykrzyknienie – krótkie zdanie wykrzyknikowe, lub równoważnik

zdania.

Gnoma – zdanie lapidarne wyrażające ogólną myśl, pokrewne przysłowiu.

Fraza – skończony zwrot mowy; frazeologiczny odpowiednik zdania prostego

zawierającego podmiot i orzeczenie, stanowiący jedność znaczeniową, np. kij ma dwa

końce, serce się kraje.

Hipotaksa – stosunek nierównorzędny zdań, z których jedno (podrzędne) jest zależne

od drugiego (podrzędnego), np. wiem, że tam pójdziesz.

Imiesłów – forma gramatyczna utworzona od czasownika i używana w funkcjach

przymiotnikowych lub przysłówkowych. Rozróżniamy imiesłowy:

– przymiotnikowe (zwane też odmiennymi) dzielące się na:

– bierne (pisana, ukryty),

– czynne (czytająca),

– przeszłe czynne (pisało, czytali).

– przysłówkowe (zwane też nieodmiennymi) dzielące się na:

– współczesne (pisząc, czytając),

– uprzednie (zaniósłszy, zakrywszy).

Koniugacja – zespół form fleksyjnych czasownika (kategorie: osoby, liczby, czas, tryb,

aspekt), w języku polskim 4 odmiany koniugacyjne 1. -ę, -esz 2. -ę, -isz 3. -am, -asz 4.

-em, esz.

Medium – strona zwrotna czasownika.

Następnik – zdanie nadrzędne w okresie warunkowym, które logicznie (ale tylko

logicznie) następuje po uwarunkowaniu, np. “Pójdziemy do kina, jeżeli dostaniemy

bilety”.

Okolicznik – określenie połączone z wyrazem nadrzędnym (np. z nazwą czynności lub

stanu) związkiem przynależności (np. przysłówek określający czasownik), wskazujące

najczęściej miejsce, czas, sposób, cel, przyczynę itp. tego, co oznacza wyraz nadrzędny.

Okres – rozbudowane zdanie wieloczłonowe, złożone współrzędnie lub podrzędnie,

które bez względu ma liczbę tworzących je zdań dzieli się zawsze na dwie części.

Pierwsza część to poprzednik, a druga – następnik.

Orzeczenie – predykat – wyraz, za pomocą którego orzeka się o podmiocie zdania. Bez

orzeczenia zdanie nie może istnieć.

Orzecznik – predykat – część zdania, część grupy wyrazowej czasownika. imię lub grupa wyrazowa imienna, występująca w związku gramatycznym z łącznikiem, a

nazywająca cechę przypisaną przedmiotowi (pojęciu).

Orzekanie – predykacja – postępowanie językowe polegające na przypisywaniu

przedmiotom (osobom), o których mowa, określonych cech lub relacji z innymi

przedmiotami.

Osoba – kategoria gramatyczna, wyróżniająca relację orzeczenia względem podmiotu, w

zależności od tego czy podmiotem jest mówiący (pierwsza osoba), adresat wypowiedzi

(druga osoba), czy też osoba (treść) poza nadawcą i odbiorcą wypowiedzi (trzecia

osoba).

Parataksa – układ zdań złożonych współrzędnie.

Parenteza – zdanie wtrącone, nawiasowe, wyjaśniające lub uzupełniające kontekst

przez dodanie jakiegoś szczegółu.

Perfektywny – nadający tematowi czasownika charakter dokonany.

Podmiot – subiekt – część zdania, o której się w zdaniu orzeka, nie jest konieczny w

zdaniu.

Polisyndeton – połączenie zdań albo członów zdania wieloma spójnikami.

Poprzednik – zdanie podrzędne w okresie warunkowym, ponieważ logicznie poprzedza

ono zdanie nadrzędne (zwane następnikiem), np. jeżeli będzie dobra pogoda, to wyjdę

na spacer.

Przydawka – atrybut – określenie rzeczownika oznaczające cechę lub właściwość

przedmiotu, którego nazwą jest dany rzeczownik, odpowiadający najczęściej na pytania:

jaki?, który?, ile?, czyj?, czego? Przydawka może być niekiedy określeniem innej części

mowy (zaimka, przymiotnika, liczebnika, imiesłowu i bezokolicznika), jeżeli pełni w

zdaniu funkcję rzeczownika.

Rodzaj – kategoria właściwa rzeczownikowi. Charakteryzuje go za pomocą rodzajnika,

morfemu lub sposobu odmiany. W języku polskim występuje – męski, żeński i nijaki.

Rodzajnik – odnosi się do rzeczownika i jest określony lub nieokreślony, np. to krzesło

lub jakieś krzesło.

Strona – kategoria gramatyczna wyrażająca stosunek czynności do członów

rzeczownikowych z nią związanych, podmiotu i dopełnienia – strona czynna zwrotna i

bierna.

Stopień – forma przymiotnika lub przysłówka określająca cechę (stopień równy) lub

wyrażająca różnicę natężenia cechy jakiegoś przedmiotu przy porównywaniu go z innym

przedmiotem (stopień wyższy, najwyższy).

Synkretyzm – występowanie form gramatycznych o tej samej postaci w różnych

funkcjach.

Syntagma – odcinek tekstu złożony z wyrazów połączonych ze sobą związkiem

składniowym (np. życie ludzkie)

Tryb – kategoria gramatyczna oznaczająca stosunek osoby mówiącej do orzeczenia.

Może być tryb orzekający albo oznajmujący, przypuszczający albo warunkowy i

rozkazujący.

Wypowiedzenie – najmniejsza jednostka językowego porozumiewania się, wyraz lub

grupa wyrazów pełniących funkcję komunikatywną i tworzących strukturę zgodną z

obowiązującymi w gramatyce zasadami. Wypowiedzenia dzieli się na zdania i

równoważniki zdań.

Wyrażenie – zespół co najmniej dwóch wyrazów powiązanych ze sobą składniowo i

mających charakter nominalny (imienny). Ośrodkiem wyrażenia jest rzeczownik,

przymiotnik, imiesłów przymiotnikowy, czasem przysłówek, np. szum wody, czarna

rozpacz, bardzo wysoko.

Zdanie nominalne – zdanie nie zawierające czasownika w części orzeczeniowej, np. w

zdrowym ciele zdrowy duch.

Zdanie warunkowe – zdanie wyrażające pewien warunek, od którego spełnienia zależy

inna okoliczność, czynność – tryb przypuszczający.