EUMETAZOA

PROTOSTOMIA

LOFOTROCHOFOROWCE

MIĘCZAKI
MOLLUSCA

CHITONY/

WIELOTARCZOWCE

POLYPLACOPHORA

JEDNOTARCZOWCE

MONOPLACOPHORA

GŁOWONOGI

CEPHALOPODA

ŁÓDKONOGI/WA

LCONOGI

SCAPHOPODA

ŚLIMAKI

GASTROPODA

MAŁŻE

BIVALVIA

MOLLUSCA

* w większości morskie organizmy (mniej zamieszkujących wody słodkie, na lądzie spotykamy jedynie niektóre
gatunki ślimaków)

* mniej liczne niż stawonogi ale zdecydowanie większe (największy stawonóg HOMAR AMERYKAŃSKI waży ponad
20kg, największe mięczaki KAŁAMARNICE OLBRZYMIE dorastają do 25m długości i ważą ponad 20 ton)

POCHODZENIE:
* większość posiada muszle, skorupki lub wapienno-rogowe płytki, które dobrze zachowują się w materiale

kopalnianym (stąd tak wiele o nich wiadomo)
* ich przodkami były pierwotne pierścienice (wskazują na to badania molekularne, genetyczne i embriologiczne)

* u obu grup występuje trochofora
* mięczaki wcześnie się oddzieliły od pierścienic i od razu zróżnicowały na poszczególne grupy

* kambr – chitony, jednotarczowce, pierwotne łodziki (zaliczane do głowonogów) i małże
* ordownik – pojawiły się łódkonogi

* dewon – amonity (pływające głowonogi)
* karbon – belemnity (ciałem przypominały współczesne kałamarnice, miały 10 ramion i wewnętrzną łopatkowatą

muszlę zakończoną kolcem zwanym rostrum, kolce te masowo znajdowane są w różnych warstwach geologicznych i
popularnie nazywane strzałkami piorunowymi) i ślimaki lądowe zdolne do oddychania powietrzem atmosferycznym

* przedstawiciele obu grup licznie występowali w morzach i oceanach paleozoiku, w mezozoiku zdominowali nawet
ryby, wymarły jednak na koniec mezozoiku (zastąpiły ich kałamarnice i ośmiornice)

ROZMNAŻANIE SIĘ I ROZWÓJ MIĘCZAKÓW

* rozmnażanie wyłącznie płciowe

* większość ślimaków i część małży – obojnaki

* chitony, jednotarczowce, głowonogi, łódkonogi, część ślimaków – rozdzielnopłciowe

* mięczaki morskie – zapłodnienie zewnętrzne lub w jamie płaszczowej

* mięczaki lądowe – zapłodnienie wewnętrzne (krzyżowe)

* głowonogi i ślimaki płucne – rozwój prosty

* pozostałe – rozwój złożony z trochoforą, bardzo podobną do larwy pierścienic (może się przekształcać od razu w miniaturę dorosłego

mięczaka lub w następną postać larwalną zwaną veliger, wyglądającą jak trochorofa z doczepioną skorupką /muszlą zarodkową/ i

zawiązkiem nogi, spotykaną u małży i ślimaków)

BUDOWA MIĘCZAKÓW

BUDOWA CIAŁA

* mięśnie nie tworzą jednolitego wora powłokowo-mięśniowego

* funkcje szkieletu najczęściej pełni muszla i ciśnienie płynu wewnątrz

ciała (szkielet hydrauliczny)

* jama ciała (celoma) zredukowana jest do niewielkiego worka

osierdziowego otaczającego serce

GŁOWA

(zanikła u małży)

TUŁÓW/WOREK TRZEWIOWY

* tworzy po grzbietowej stronie fałd nabłonkowy (płaszcz)
* między fałdem płaszcza i workiem trzewiowym jest przestrzeń

(jama płaszczowa)
* u większości mięczaków płaszcz wytwarza muszlę (skorupkę)

zbudowaną z węglanu wapnia i rogowej substancji
organicznej (konchioliny – złożonej z białek /m.in. kreatyny/ i

wielocukru chityny)
* reszta ciała jest miękka i pokryta jednowarstwowym

nabłonkiem, zazwyczaj bogatym w gruczoły śluzowe

NOGA

* po brzusznej stronie ciała

PRZEKSZTAŁCENIA

* ślimaki – worek trzewiowy uległ

spiralnemu skręceniu i obrócił się,
spowodowało to przemieszczenie

narządów wewnętrznych, a otwór
odbytowy znalazł się z przodu ciała

* głowonogi – przekształciły nogę w
zespół ramion (macek) oraz

rurkowaty twór (lejek), przez który
wypływa woda z jamy płaszczowej, worek

trzewiowy uległ wydłużeniu w kierunku
grzbietowym, mają wewnętrzny

szkielet chrzęstny, składający się m.in.
z chrząstki głowowej, chroniącej mózg

i narządy zmysłów
* łódkonogi – worek trzewiowy uległ

wydłużeniu w kierunku grzbietowym, dwa
fałdy płaszcza zrosły się po stronie

brzusznej, tworząc rurkę, głowa uległa
redukcji

* małże – nie mają głowy, mają silnie
rozwinięte oba płaty płaszcza tworzące

dwuskorupową muszlę

UKŁAD POKARMOWY

* przewód pokarmowy składa się z jelita
przedniego, środkowego i tylnego

* w gardzieli znajduje się tarka (mięsisty fałd
pokryty licznymi konchiolinowymi

ząbkami) służąca do rozdrabniania pokarmu
* otwór gębowy może być wyposażony w

jedną lub dwie szczęki służące do
odgryzania kęsów pokarmu

* o gardzieli uchodzą gruczoły ślinowe, a
czasem także jadowe

* w jelicie środkowym jest żołądek, do
którego uchodzi duży gruczoł trawienny

(wątroba/trzustkowątroba)
* otwór odbytowy znajduje się w jamie

płaszczowej

UKŁAD ODDECHOWY

* pierzaste lub płatowate skrzela
znajdujące się w jamie płaszczowej (chitony,

głowonogi i liczne ślimaki)
* u ślimaków lądowych skrzela zanikły, a o

wymiany gazowej dochodzi na wewnętrznej
powierzchni silnie ukrwionej jamy

płaszczowej nazywanej tu jamą płucną (są
płucodyszne)

* łódkonogi – nie mają skrzeli, prowadzą
wymianę gazową całą powierzchnią ciała,

szczególnie wewnętrzną powierzchnią jamy
płaszczowej

UKŁAD KRĄŻENIA

* otwarty układ krążenia, często zredukowany
* składa się z serca położonego w worku osierdziowym i kilku

krótkich tętnic, z których krew wylewa się do zatok krwionośnych
pozbawionych własnych ścianek

* serce zbudowane jest z workowatej komory i jednego lub
dwóch przedsionków (wyjątkowo z czterech, ich liczba zależy od

liczby skrzeli)
* krew płynie od skrzeli, przez przedsionki do komory, a stąd

tętnicami do zatok jamy ciała
GŁOWONOGI

* układ półzamknięty
* krew płynie prawie bez przerwy w naczyniach krwionośnych (u

ośmiornic jest nawet naczynie włosowate) i w bardzo niewielkim
stopniu wylewa się do zatok krwionośnych

* mają dodatkowe serca skrzelowe pomagające wtłaczać krew do
skrzeli

* mają więc dwa obiegi: DUŻY (serce-ciało-serce) i MAŁY (serce-
skrzela-serce)

UKŁAD NERWOWY

CHITONY I JEDNOTARCZOWCE
* składa się z obrączki okołogardzielowej i czterech podłużnych pni nerwowych

połączonych spoidłami
BARDZIEJ WYSPECJALIZOWANE

* układ zatracił wszelkie ślady segmentacji
* składa się najczęściej z pary zwojów mózgowych i zwojów nożnych połączonych tak, że

tworzą obrączkę okołogardzielową, oraz kilku połączonych zwojów bocznych i
trzewiowych

GŁOWONOGI
* scentralizowanie układu

* większość zwojów zlała się w obrębie głowy w jedną masę otaczającą przewód pokarmowy
* ten centralny mózg, chroniony dodatkowo chrzęstną puszką mózgową, jest bardzo sprawny

* mają one zdolność do uczenia się i koordynacji działań w grupie
NARZĄDY ZMYSŁÓW

* stopień ich wykształcenia zależy od trybu życia i stopnia rozwoju układu nerwowego
* u prymitywniejszych występują jedynie narządy dotyku i statocysty

* silnie rozwinięte u głowonogów (pęcherzykowate oczy, których budowa przypomina oczy
kręgowców, mimo że nie są to narządy homologiczne, oczy niektórych zdolne są do

akomodacji, czyli dostrajania ostrości widzenia w zależności od odległości od obserwowanego
przedmiotu, odbywa się to przez przesuwanie soczewki względem siatkówki, podobnie jak u ryb)

UKŁADWYDALNICZY

* narządy wydalnicze to nerki (silnie przekształcone
metanefrydia, o czym świadczy obecność lejków, którymi

nerki otwierają się o wtórnej jamy ciała – worka
osierdziowego)

* z nerek wybiegają moczowody uchodzące do jamy
płaszczowej

* większość ma dwie nerki
* jedna nerka występuje u wyspecjalizowanych głowonogów

dwuskrzelowych i ślimaków
* mięczaki wodne – wydalają zazwyczaj amoniak i mocznik

* mięczaki lądowe – kwas moczowy

POLYPLACOPHORA

PRZEGLĄD SYSTEMATYCZNY I ZNACZENIE MIĘCZAKÓW

* owalne, spłaszczone ciało ze słabo wyodrębnioną głową, pokryte pancerzem złożonym z 8

dachówkowato ułożonych płytek
* w budowie układu krwionośnego, nerwowego i oddechowego zaznacza się u nich pierwotna metameria

* nie występują czułka i oczy
* występują prawie we wszystkich morzach pełnosłonych, zazwyczaj w strefie przyboju, gdzie przywierają

silnie do podłoża za pomocą nogi i brzegów płaszcza

MONOPLACOPHORA

* zaliczane do głównej linii rozwojowej mięczaków (muszlowców)
* wyglądem zbliżone do ślimaków, ale ich muszla jest symetryczna i zwinięta do przodu

* układ nerwowy, oddechowy, wydalniczy i mięśniowy wykazuje metamerię
* otwór gębowy i odbytowy leżą po przeciwnych stronach długiej osi ciała

* 1952 – wyłowiono z Oceanu Spokojnego współczesnego przedstawiciela jednotarczowców Neopilina
galathae

* żyją w morzach na głębokościach 1600-6500m
* blisko spokrewnione z małżami
* mają wydłużoną, stożkowatą muszlę, otawartą z obu stron

* żyją w piasku, w którym zagrzebują się za pomocą walcowatej nogi
* występują prawie we wszystkich pełnosłonych morzach, nieraz na znacznych głębokościach

* często są pożywieniem dorszokształtnych

SCAPHOPODA

* zbudowane z klinowatej nogi i worka trzewiowego z wydatnym płaszczem w postaci dwóch płatów po
obu stronach ciała (dlatego wytwarzana przez płaszcz muszla jest dwuczęściowa)

* obie połówki muszli połączone są na grzbiecie zawiasem i więzadłem, a silne poprzeczne mięśnie
zwieracze potrafią je zatrzasnąć

* na przekroju muszli wyróżniamy trzy warstwy: zewnętrzną konchiolinową, środkową porcelanową i
wewnętrzną perłową, zbudowaną z licznych drobnych blaszek wapiennych

* substancja ta może być także odkładana wokół drobin (np. ziarenek piasku), które dostaną się do wnętrza
muszli (w ten sposób tworzą się czasami bardzo nieregularne grudki substancji perłowej – perły)

* redukcja głowy spowodowała zanik szczęk i tarki, dlatego małże odżywiają się drobną zawiesiną z wody
za pomocą parzystych, dużych, płatowatych i orzęsionych oskrzeli

* woda wpływa do jamy płaszczowej przez syfon wlotowy (wpustowy)
* tu omywa oskrzela, na których dochodzi do wymiany gazowej i jednocześnie osadzają się szczątki

organiczne
* woda wypływa z jamy płaszczowej przez syfon odpływowy (wyrzutowy)

* kierunek przepływu wody wymuszany jest przez pracę rzęsek pokrywających skrzela
* większość małży to gatunki morskie żyjące w płytkich wodach, ale znane są również słodkowodne

* prowadzą osiadły tryb życia filtratorów na dnie zbiorników wodnych (czasami zagrzebane w dnie),
niektóre przytwierdzają się do podwodnych przedmiotów za pomocą cienkich nitek zwanych bisiorem,

będących wydzieliną gruczołu położonego u nasady nogi
* brunatne, połyskliwe nitki bisioru czasami dochodzące nawet do 30cm długości, były wykorzystywane w

czasach antycznych i w średniowieczu do produkcji bardzo drogich, delikatnych tkanin zwanych tak samo –
bisiorem, materiał ten dzięki swojej wytrzymałości doskonale nadawał się do wyrobu kosztownych

trzewików, szczególnie często wykorzystywano nitki produkowane przez dużego małża PRZYSZYNKĘ
* przedstawiciele słodkowodni w Polsce: SZCZEŻUJA POSPOLITA, kilka gatunków SKÓJEK, RACZNICA

ZMIENNA
* przedstawiciele morscy w Polsce: SERCÓWKA POSPOLITA, MAŁGIEW

* małże często występujące masowo spełniają ważną rolę filtratorów oczyszczających zbiorniki wodne z
nadmiaru substancji organicznych

* stanowią także pokarm dla niektórych drapieżników (szkarłupni, ryb, wydr, piżmaków)
* wiele małży wykorzystuje się gospodarczo

* znane gatunki jadalne: OMUŁEK, OSTRYGA
* perły produkowane przez PERŁOPŁAWY mają znaczną wartość jubilerską

* szkodliwy jest ŚWIDRAK OKRĘTOWY drążący w drewnie kanały o długości 30cm i przyczynia się do
nieszczenia drewnianych urządzeń portowych i drewnianych kadłubów łodzi

BIVALIA

* najliczniejsza gromada
* wyróżniamy ślimaki przodoskrzelne, tyłoskrzelne i płucodyszne

* mają dobrze wyodrębnioną głowę, nogę z podeszwą i worek trzewiowy okryty muszlą
* na głowie zazwyczaj znajdują się czułki (u lądowych dwie pary, u wodnych najczęściej jedna),

pęcherzykowate oczy i otwór gębowy prowadzący do gardzieli zaopatrzonej w szczęki i tarkę
* żywią się pokarmem roślinnym (większość lądowych i słodkowodnych) ale wiele gatunków morskich to

wszystkożercy lub drapieżniki z gruczołami jadowymi
* niektóre (tropikalne STOŻKI z Oceanu Indyjskiego) mogą być niebezpieczne dla człowieka

* worek trzewiowy okryty jest muszlą i spiralnie skręcony
* noga u większości jest narządem ruchu

* dzięki silnie rozwiniętym mięśniom i licznym gruczołom śluzowym umożliwia pełzanie po podłożu, a u
niektórych gatunków morskich także pływanie

* spełniają ważną rolę w ekosystemach, zwłaszcza morskich
* zajmują nisze ekologiczne roślinożerców, wszystkożerców i drapieżników, same będąc jednocześnie

pokarmem stawonogów, ryb, ptaków i ssaków (ryjówki, jeże)
* jadalne dla człowieka: BRZEGÓWKI, CZARECZKI, WINNICZKI

* ich barwne muszle wykorzystuje się do wyrobu ozdób
* niewielkie muszelki MONETEK, zaliczanych do PORCELANEK były kiedyś obiegową monetą w krajach

leżących w basenie Oceanu Indyjskiego
* w starożytności i średniowieczu z rozkolców uzyskiwano bardzo trwały barwnik służący do farbowania

jedwabiu i wełny – purpurę
* ślimaki wyrządzają szkody w uprawach, a niektóre są żywicielami pośrednimi pasożytniczych płazińców, np.

BŁOTNIARKA – żywiciel pośredni MOTYLICY WĄTROBOWEJ

GASTROPODA

* mają jedno lub dwa skrzela skierowane do przodu ciała
* głównie morskie, rzadko słodkowodne i lądowe

* rozdzielnopłciowe
* przedstawiciele w Polsce: ŻYWORÓDKI, ZAGRZEBKI

* do tej gromady należy większość morskich ślimaków wytwarzających barwne muszelki
(PORCELANKI, ROZKOLCE)

PRZODOSKRZELNE

* mają jedno skrzelo skierowane do tyłu ciała
* wyłącznie morskie, żyjące na dnie lub w toni wodnej

* niektóre mają dwuklapową skorupkę jak małże
* wiele jest całkowicie pozbawionych muszli, a ich ciało pokrywają dodatkowe

wyrostki skrzelowe o pięknych kształtach i barwach
* obojnaki

* przedstawiciel z Bałtyku: ALDERIA

TYŁOSKRZELNE

* pierwotnie były lądowe, ale część wtórnie przystosowała się do życia w wodach (głównie słodkich)
* wymiana gazowa następuje przez swoiste płuco utworzone z wewnętrznej powierzchni jamy płaszczowej

* obojnaki z zapłodnieniem krzyżowym
* gatunki krajowe: WINNICZKI i pozbawiony muszli POMRÓW WIELKI

* gatunki krajowe słodkowodne: BŁOTNIARKI, ZATOCZKI

PŁUCODYSZNE

* najbardziej ewolucyjnie rozwinięta gromada mięczaków
* noga ulega przekształceniu w lejek i ramiona otaczające głowę

* ramiona najczęściej zaopatrzone są w przyssawki, czasami także w inne narządy czepne
(haczyki, kolce)

* muszla okrywająca worek trzewiowy może być w pełni wykształcona (amonity) lub
w mniejszym lub większym stopniu zredukowana

* zazwyczaj sprawne drapieżniki żywiące się rybami i stawonogami
* ich układ nerwowy cechuje duż stopień koncentracji i złożoności, mają także silnie rozwinięte

narządy zmysłów (wiąże się z tym rozwój złożonych form zachowań i inteligencja nie spotykana
u innych bezkręgowców)

* ciekawe jest tu rozmnażanie, zapłodnienie poprzedzone jest tańcami, walkami samców i
prezentacją barw godowych, w czym przypominają najbardziej ptaki

* żyją tylko w morzach pełnosłonych (w Bałtyku nie występują)
* są grupą reliktową

* w dawnych epokach jako aktywne drapieżniki stanowiły główną grupę konsumentów
wyższych rzędów w ekosystemach morskich

* są ważnym źródłem pożywienia, zwłaszcza w krajach położonych wokół Oceanu Spokojnego

CEPHALOPODA

ŁODZIKI

* mają zewnętrzną, spiralnie zwiniętą muszlę podzieloną na komory wypełnione gazem,
co pozwala im biernie unosić się w toni wodnej

* zamiast typowych ramion mają kilkadziesiąt kurczliwych wyrostków otaczających
otwór gębowy

* pojawiły się w paleozoiku i do dziś nie uległy zmianom, dlatego nazywamy je „żyjącymi
skamieniałościami”

* całkowicie wymarła grupa

* ich szczątki znane są od wczesnego dewonu do końca kredy
* miały zewnętrznie spiralną muszlę

* pływały swobodnie w toni wodnej
* podobne zewnętrznie do łodzików, ale różne w budowie anatomicznej

* mają wewnętrzną, zredukowaną muszlę i parę pierzastych skrzeli w jamie płaszczowej

* pływają aktynie w toni wodnej za pomocą ruchów ramion oraz ruchem odrzutowym dzięki
silnemu strumieniowi wody wyrzucanej z jamy płaszczowej przez lejek

* tak przemieszczają się współczesne KAŁAMARNICE i MĄTWY ( mające dodatkowo dwa wydłużone
ramiona chwytne, razem 10 – dziesięciornice) oraz wymarłe BELEMNITY

* OŚMIORNICE preferują życie w pobliżu dna morskiego, po którym przemieszczają się za pomocą 8 ramion
* sproszkowaną wewnętrzną muszlę mątw stosuje się jako dodatek do proszków polerskich, a wydzielina

ich gruczołu czernidłowego (zlokalizowany w pobliżu odbytu i uchodzący do jamy płaszczowej, jego
czarno-brunatna wydzielina służy kałamarnicom i mątwom do obrony przed drapieżnikami, barwnik ten,

wyrzucony przez lejek, tworzy w wodzie rodzaj zasłony dymnej i dezorientuje napastnika) zwana sepią,
służy dziś do sporządzania farb malarskich

AMONITY +

DWUSKRZELNE