krzemiany1 id 251797 Nieznany

background image

1

GROMADA VI-17

KRZEMIANY I GLINOKRZEMIANY

Gromada krzemianów i glinokrzemianów jest najliczniejsz

ą wśród minerałów - do niej

zalicza si

ę około 30% ogólnej liczby znanych minerałów. Krzemiany i glinokrzemiany

stanowi

ą około 75% objętości skorupy ziemskiej, przy czym najbardziej rozpowszechnioną

grup

ą są skalenia potasowe - ich udział w litosferze wynosi 40- 45% jej objętości. Za nimi idą

miki, pirokseny, amfibole i granaty. W stosunku do rozpowszechnionych pierwiastków
chemicznych głównymi kationami w krzemianach i glinokrzemianach s

ą K, Na, Ca, Mg, Fe.

Istotn

ą rolę odgrywa także Al, który w strukturze minerałów może występować zarówno jako

kation, jak równie

ż jako cząstka składnikowa anionu kompleksowego.

Badania rentgenowsko- strukturalne ujawniły nast

ępujące wspólne cechy budowy

krzemianów i glinokrzemianów:

1. We wszystkich krzemianach liczba
koordynacyjna Si wzgl

ędem O wynosi 4.

Warunkuje

to

powstanie

anionu

kompleksowego (SiO

4

)

4-

, którego modelem

przestrzennym jest czworo

ścian umiarowy

(tetraedr) (rys.1).

Środek ciężkości Si

4+

pokrywa si

ę ze środkiem geometrycznym

czworo

ścianu, a środki ciężkości anionów

O

2-

lokalizuj

ą się w jego narożach. Anion

krzemotlenowy (tetraedr) (SiO

4

)

4-

stanowi

podstawowy element struktury krzemianów.
Wi

ązania krzemu z tlenem są mieszane

jonowo- kowalencyjne o ró

żnym stopniu jonowości w minerałach o różnych strukturach i z

żnymi kationami.

2. Tetraedry krzemotlenowe mog

ą być pojedyncze, i wtedy łączą się one w strukturze

minerału poprzez kationy, ale mog

ą polimeryzować tworząc rozliczne ugrupowania anionowe

- zjawisko to nazywane jest kondensacj

ą tetraedrów krzemotlenowych, a polega na łączeniu

si

ę dwóch lub więcej jednakowych anionów kompleksowych (tetraedrów) w kompleksy

bardziej zło

żone. Stopień kondensacji grup krzemotlenowych zależy od stężenia tlenu w

stopie krzemianowym.
3. Glin w krzemianach mo

że być kationem, zajmując pozycje w pustkach oktaedrycznych

mi

ędzy tlenem, może również wchodzić do tetraedrów (AlO

4

)

5-

zajmuj

ąc w strukturze

minerałów pozycje adekwatne do pozycji Si. Na przykład w kaolinicie Al

2

(Si

2

O

5

)(OH)

4

glin

jest kationem i ma liczb

ę koordynacyjną 6, natomiast w mikroklinie K(AlSi

3

O

8

) wchodzi do

kompleksu anionowego minerału i zajmuje tak

ą samą pozycję co krzem, tj. znajduje się w

centrum tetraedru. Minerały pierwszego typu nazywane s

ą krzemianami, drugiego - są ich

analogami i nazywane s

ą glinokrzemianami. Występują minerały, w których Al zajmuje

jednocze

śnie pozycje kationowe i anionowe, jak na przykład w muskowicie

KAl

2

(AlSi

3

O

10

)(OH)

2

. Kaolinit jest krzemianem glinu, mikroklin - glinokrzemianem K, a

muskowit - glinokrzemianem Al i K.
Rozmiar tetraedrów (AlO

4

)

5-

i ich konfiguracja s

ą odmienne, niż grup (SiO

4

)

4-

, charakter

wi

ązań chemicznych jest także inny. Dlatego istnieje limit zastępowania Si

4+

← Al

3+

.

Ustalono,

że w tetraedrach glinokrzemianów nie więcej niż połowa Si może zostać zastąpiona

przez Al. To znaczy,

że skrajne człony glinokrzemianów mogą być następujące: typu anortytu

Ca(Al

2

Si

2

O

8

), nefelinu Na(AlSiO

4

) itp.

4. Pomimo krzemotlenowych kompleksów anionowych w wielu krzemianach i
glinokrzemianach wyst

ępują aniony dodatkowe - OH

-

, (CO

3

)

2-

, (SO

4

)

2-

, (S

2

)

2-

, (BO

3

)

3-

,

Rys. 1. Modele tetraedru (SiO

4

)

background image

2

(P

2

O

7

)

4-

i inne. Na przykład, w kaolinicie i muskowicie dodatkowymi anionami s

ą grupy

(OH)

-

.

Typy strukturalne kompleksów anionowych

żnorodność struktur krzemianów jest praktycznie bezgraniczna. Jest to spowodowane

du

żą liczebnością sposobów polimeryzacji (kondensacji) grup (SiO

4

)

4-

i (AlO

4

)

5-

z

tworzeniem kompleksów anionowych o ró

żnej konfiguracji i wymiarach oraz różnorodnością

składu krzemianów i glinokrzemianów (około 60- 70 pierwiastków chemicznych ró

żniących

si

ę rozmiarami jonów i charakterem realizowanych przez nie wiązań). W wyniku tego

geometria poł

ączeń kationów i ugrupowań anionowych może być różnorodna. Dlatego

rozpatrzymy tylko podstawowe typy strukturalne anionów kompleksowych, które
charakteryzuj

ą najbardziej rozpowszechnione minerały. Za podstawę systematyki

krzemianów i glinokrzemianów przyjmuje si

ę stopień kondensacji anionów (SiO

4

)

4-

.


Krzemiany wyspowe
zawieraj

ą w strukturze samodzielne aniony

kompleksowe (SiO

4

)

4-

. Tak

ą strukturą charakteryzują się na przykład

granaty R

3

R

2

(SiO

4

)

3

, oliwiny (Mg, Fe)(SiO

4

), topazy Al

2

(SiO

4

)F

2

.

Tetraedryczne ugrupowania krzemotlenowe poł

ączone są kationami.


Krzemiany grupowe zawieraj

ą aniony kompleksowe (Si

2

O

7

)

6-

. Grupy

(SiO

4

)

4-

polimeryzuj

ą i łączą w pary przez wspólny wierzchołek - atom

tlenu, w sumie uzyskuje si

ę anion kompleksowy (Si

2

O

7

)

6-

. Za przykład

mo

że służyć hemimorfit Zn

4

(Si

2

O

7

)(OH)

2

·H

2

O. Minerały z podobnymi

kompleksami anionowymi nazywaj

ą się krzemianami grupowymi.

Wyst

ępują minerały (np. epidot, wezuwian) w strukturze których obecne

s

ą grupy (SiO

4

)

4-

i (Si

2

O

7

)

6-

. Nazywane s

ą one krzemianami grupowymi

zawieraj

ącymi inny anion krzemianowy.

Krzemiany pierścieniowe wyró

żniają się obecnością w strukturze odosobnionych pierścieni

krzemotlenowych lub glinokrzemotlenowych. Mog

ą one być trój-, cztero- i sześcioboczne.

Wyró

żniono też struktury zawierające podwójne pierścienie cztero- i sześcioboczne. Tylko

nieliczne z nich maj

ą znaczenie skałotwórcze lub są zaliczane do surowców mineralnych.

Przykład minerałów: eudialit (Na,Ca,Fe)

6

Zr(Si

3

O

9

)

2

(OH,Cl) z kompleksem trójbocznym,

dioptaz Cu(Si

6

O

18

)

·6H

2

O - z anionem sze

ściobocznym.




background image

3

Krzemiany łańcuchowe zawieraj

ą aniony krzemotlenowe powiązane w łańcuchy. Jest to

liczna grupa minerałów. Najbardziej prostym i najcz

ęściej spotykanym łańcuchem jest

ła

ńcuch piroksenowy. Jest on nieskończony, jak widać na rysunku, period powtarzalności - to

dwa tetraedry, st

ąd ogólny wzór anionu (Si

2

O

6

)

4-

. Typowym przedstawicielem krzemianów

ła

ńcuchowych jest diopsyd CaMg(Si

2

O

6

).

Krzemiany wstęgowe charakteryzuj

ą się

obecno

ścią w strukturze wstęg utworzonych

wskutek kondensacji dwóch ła

ńcuchów. Jest to

liczna

grupa

minerałów.

Najbardziej

rozpowszechnion

ą w krzemianach jest tak

zwana

wst

ęga amfibolowa. Jest ona

niesko

ńczona i utworzona z dwóch łańcuchów

piroksenowych. Mówi si

ę że łańcuch pirokse-

nowy

jest

to

ła

ńcuch pojedynczy, a

amfibolowy

podwójny.

We

wst

ędze

amfibolowej period powtarzalno

ści odpowiada jednemu pierścieniowi tetraedrów.

Przykładami minerałów z takim anionem kompleksowym jest tremolit Ca

2

Mg

5

(Si

4

O

11

)

2

(OH)

2

lub Ca

2

Mg

5

(Si

8

O

22

)(OH)

2

.

Krzemiany warstwowe cechuj

ą się obecnością w strukturze

warstwowego anionu kompleksowego. Najbardziej wa

żnym

elementem w ich strukturze s

ą warstwy kaolinitowe, dlatego że

s

ą one obecne w większości mik, minerałów ilastych,

serpentynitów. W warstwach kaolinitowych tetraedry le

żą

swoimi podstawami w jednej płaszczy

źnie, ich wierzchołki są

obrócone w jedn

ą stronę, a najprostszym wielokrotnie

powtarzalnym elementem jest sze

ścioczłonowy pierścień

(Si

2

O

5

)

2-

lub podwojony (Si

4

O

10

)

4-

. Przykładami minerałów

zawieraj

ących

tak

ą

grup

ę

anionow

ą

jest

kaolinit

Al

2

(Si

2

O

5

)(OH)

4

, talk Mg

3

(Si

2

O

5

)

2

(OH)

2

,

lub Mg

3

(Si

4

O

10

)(OH)

2

.

Krzemiany przestrzenne charakteryzuj

ą się strukturami

trójwymiarowymi utworzonymi z (SiO

4

)

4-

tetraedrów. W

nich

tetraedry

s

ą połączone wszystkimi swoimi

wierzchołkami z tetraedrami s

ąsiednimi, tworząc w ten

sposób niesko

ńczoną budowlę przestrzenną z dużymi

„pustkami”. Geometria i charakter ugrupowa

ń mogą być

liczne z wyniku ró

żnej orientacji tetraedrów w stosunku do

siebie.

Je

żeli wszystkie tetraedry obsadzone są przez Si,

takie struktury odpowiadaj

ą rozlicznym modyfikacjom

krzemionki.

Je

żeli

cz

ęść

tetraedrów

w

takim

background image

4

krzemotlenowym karkasie jest zaj

ęta przez Al, będą to glinokrzemiany przestrzenne. Jako

przykład glinokrzemianów ju

ż wymieniliśmy mikroklin, anortyt, nefelin i wskazywaliśmy, że

nie wi

ęcej niż połowa tetraedrów może być zajęta przez Al.

S

ą to główne ugrupowania tetraedrów w krzemianach i glinokrzemianach, a liczba

minerałów tej gromady jest znaczna. Wyst

ępuje jeszcze wiele krzemianów o strukturze

niewyja

śnionej. Badania rentgenowsko-strukturalne doprowadzają do odkrycia coraz to

nowych struktur w

śród krzemianów i glinokrzemianów.

Systematyka

Systematyka krzemianów i glinokrzemianów odbywa si

ę według ich struktur. Za

podstaw

ę systematyki krzemianów i glinokrzemianów przyjmuje się stopień kondensacji

anionów (SiO

4

)

4-

. W ten sposób wyró

żnia się 7 klas: wyspowe, grupowe, pierścieniowe,

ła

ńcuchowe, wstęgowe, warstwowe, przestrzenne.

klasa i typ anionu

przykłady

1

Krzemiany wyspowe: (SiO

4

)

4-

oliwin Mg

2

(SiO

4

), cyrkon Zr(SiO

4

), grossular Ca

3

Al

2

(SiO

4

)

3

,

kyanit Al

2

(SiO

4

)O, topaz Al

2

(SiO

4

)F

2

2

Krzemiany grupowe: (Si

2

O

7

)

6-

hemimorfit Zn

4

(Si

2

O

7

)(OH)

2

H

2

O,

wezuwian Ca

10

Mg

2

Al

4

(SiO

4

)(Si

2

O

7

)

2

(OH)

4

3

Krzemiany pier

ścieniowe:

(Si

3

O

9

)

6-

, (Si

4

O

12

)

8-

(Si

6

O

18

)

12-

,

(Si

8

O

20

)

8-

, (Si

12

O

30

)

12-

katapleit Na

2

Zr(Si

3

O

9

)

2H

2

O,

schörl NaFe

2+

3

Al

6

(BO

3

)

3

(Si

6

O

18

)(OH)

4

,

beryl Be

3

Al

2

(Si

6

O

18

),

kordieryt (Mg,Fe)

2

Al

3

(AlSi

5

O

18

)

4

Krzemiany ła

ńcuchowe: (Si

2

O

6

)

4-

diopsyd CaMg(Si

2

O

6

), jadeit NaAl(Si

2

O

6

),

egyrin NaFe(Si

2

O

6

), spodumen LiAl(Si

2

O

6

)

5

Krzemiany wst

ęgowe: (Si

8

O

22

)

12-

tremolit Ca

2

Mg

5

(Si

8

O

22

)(OH)

2

,

glaukofan Na

2

Mg

3

Al

2

(Si

8

O

22

)(OH)

2

6

Krzemiany warstwowe: (Si

4

O

10

)

4-

serpentyn Mg

3

(Si

2

O

5

)(OH)

4

, kaolinit Al

2

(Si

2

O

5

)(OH)

4

,

talk Mg

3

(Si

4

O

10

)(OH)

2

, flogopit KMg

3

(AlSi

3

O

10

)(OH,F)

2

7

Krzemiany przestrzenne

kwarc SiO

2

, mikroklin K(AlSi

3

O

8

), albit Na(AlSi

3

O

8

),

nefelin Na

3

K(AlSiO

4

)

4

, sodalit Na

4

(AlSiO

4

)

3

Cl,

stilbit NaCa

2

(Al

5

Si

13

O

36

)

14H

2

O, chabazyt Ca(Al

2

Si

4

O

12

)

6H

2

O,

analcym Na(AlSi

2

O

6

)

H

2

O, natrolit Na

2

(Al

2

Si

3

O

10

)

2H

2

O


KLASA I. KRZEMIANY WYSPOWE

W

śród krzemianów jest to najliczniejsza grupa minerałów. Krzemiany tej klasy

charakteryzuj

ą się rozmaitym składem chemicznym – występują w nich następujące

pierwiastki chemiczne: Mg, Fe, Ca, Mn, Ti, Al, TRz, Th, Zr i inne.

Do minerałów skałotwórczych oraz najbardziej rozpowszechnionych w przyrodzie

zaliczane s

ą oliwiny, granaty, kyanit, tytanit, cyrkon.

Szczegóły krystalochemiczne minerałów klasy krzemianów wyspowych okre

śla się:

1) obecno

ścią w ich strukturze anionów kompleksowych (SiO

4

)

4-

,

2) obecno

ścią kationów o koordynacji oktaedrycznej (promień jonowy waha się od

0,060 do 0,080 nm- Ti

4+

- 0,064; Fe

3+

- 0,067; Nb

5+

- 0,069; Mg

2+

- 0,078, Fe

2+

- 0,082, według

W.M Goldmischta), głównymi w

śród nich są Mg i Fe. Oprócz wymienionych kationów dużą

rol

ę (ale nie we wszystkich, lecz w niektórych krzemianach wyspowych) odgrywają kationy o

liczbie koordynacyjnej 8 (oraz >8)- Ca

2+

(0,108 nm), Na

+

(0,098 nm), Ce

3+

(0,118 nm). Ich

poliedry koordynacyjne s

ą niewspółmierne z oktaedrami czy tetraedrami. Struktura takich

minerałów, z małym wyj

ątkiem (grossular), jest mniej kompaktowa.

Cech

ą charakterystyczną jest to, że Al w krzemianach wyspowych zawsze zajmuje

pozycje oktaedryczne i jest w tych krzemianach kationem.

background image

5

żnorodność kationów, różne promienie oraz cechy doprowadzają do komplikacji

struktur krzemianów wyspowych i cz

ęsto do wchodzenia w ich struktury anionów

dodatkowych: F

-

i (OH)

-

. Aniony dodatkowe s

ą charakterystyczne dla krzemianów w skład

których wchodz

ą grupy (SiO

4

)

4-

i glin jako kation- np., topaz Al

2

(SiO

4

)F

2

, kyanit Al

2

(SiO

4

)O.

W

śród krzemianów wyspowych wyróżnia się dwie grupy:

grupa 1. Proste krzemiany wyspowe;
grupa 2. Krzemiany wyspowe zawieraj

ące inny anion.

Krótka charakterystyka wybranych minerałów

grupa 1. Proste krzemiany wyspowe

 grupa oliwinu A

2

2+

SiO

4

, gdzie A

2+

= Fe, Mg, Mn, Ni.

Najbardziej rozpowszechnione s

ą człony szeregu izomorficznego forsteryt-fajalit, przy czym

cz

ęściej spotykane są odmiany magnezowe. Odmiany zawierające Mn, Ni są bardzo rzadkie.

Jest to grupa minerałów tworz

ących ciągły szereg izomorficzny od forsterytu Mg

2

(SiO

4

) do

fajalitu Fe

2

(SiO

4

).

Występowanie: Magnezowy oliwin – forsteryt - jest wa

żnym minerałem skałotwórczym

wi

ększości ultramafitów (dunity, oliwinity, perydotyty, pikrity, kimberlity), a także wielu

mafitów (gabra oliwinowe, noryty, bazalty, dolerity, diabazy). Forsteryt jest typowym
minerałem skał metamorficznych, tworz

ącym się przeważnie przy metamorfizmie

regionalnym lub kontaktowym po dolomitach zkrzemionkowanych. Jest minerałem
charakterystycznym dla marmurów i kalcyfirów Archaiku; jest tak

że jednym z głównych

minerałów skałotwórczych skarnów magnezowych.

śelazisty oliwin – fajalit - w skałach magmowych spotykany jest dosyć rzadko,

przewa

żnie w zawierających kwarc wulkanitach (diabazy kwarcowe, dacyty i inne kwaśne

lawy i ich tufy, kwa

śne szkła wulkaniczne - obsydiany, trachyty) i plutonitach (granity

rapakiwi, niektóre pegmatyty granitowe, sjenity kwarcowe, gabroidy alkaliczne).
Forsteryt zwykle tworzy asocjacje z kalcytem, zielonym lub bezbarwnym flogopitem,
magnetytem, spinelem (czarnym lub ró

żowym), chondrodytem Mg

5

(SiO

4

)

2

F

2

.

Oliwiny s

ą nie tylko minerałami skałotwórczymi skorupy ziemskiej, ale także są

pospolitymi komponentami meteorytów.

W procesach hydrotermalnych forsteryt i oliwiny magnezowe łatwo poddaj

ą się

hydrolizie i zast

ępowane są przez serpentyn i talk. Schematycznie te reakcje można zapisać w

nast

ępujący sposób:

4Mg

2

(SiO

4

) + H

2

O + 5CO

2

= Mg

3

(Si

4

O

10

)(OH)

2

+ 5MgCO

3

,

lub 2Mg

2

(SiO

4

) + 2H

2

O + CO

2

= Mg

3

(Si

4

O

10

)(OH)

4

+ MgCO

3

.

W Polsce ubogie w Fe odmiany forsterytu obecne s

ą w marmurach dolomitowych Rędzin

koło Kamiennej Góry (Dolny

Śląsk), bazaltów dolnośląskich okolic Lubania i Lwówka.

Relikty oliwinów stwierdzono tak

że w skałach serpentynowych okolic Ząbkowic Śląskich.

Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ krystalograficzny- rombowy, pokrój kryształów, skupienia - zwykle spotykane w
agregatach ziarnistych, dobrze wykształcone kryształy bardzo rzadko wyst

ępują w pustkach

lub jako wtr

ącenia w skalach metamorficznych;

Twardość- 6.5-7, kruchy, łupliwość- niewyra

źna (010), rzadziej (100), przełam- często

muszlowy; Gęstość: 3,27- 4,2 (wzrasta wraz ze wzrostem zawarto

ści FeO);

Barwa- odmiany Mg- od bezbarwnych, do zabarwionych na

żółtawo, zielonkawo, wraz ze

wzrostem zawarto

ści Fe zwiększa się intensywność zabarwienia od barwy oliwkowo-zielonej

do brunatnej, połysk- szklisty, tłustawy;
Występowanie- szeroko rozpowszechnione (typy skał) - patrz opis powy

żej;

background image

6

Fajalit w świecie: USA- St.Peters Dome area, koło Pikes Peak, ElPaso Co., Colorado; Obsidian Cliff,

Yellowstone National Park, Wyoming i Coso Hot Springs, Inyo Co., California; Kanada- Blue Bell mine,
Riondel, British Columbia; Niemcy- Brocken massif, Harz Mountains; Norwegia- Raftsund; Grenlandia-
Skaergaard i Ilímaussaq intrusions.

Forsteryt- Włochy- Monte Somma i Vesuvius, Campania; Finlandia- Ojamo, Lohja; Norwegia- Møre og

Ramsdel; Rosja- du

że kryształy masyw Kowdor, półwysep Kolski, Złatoust i góra Itkuł, Ural; Niemcy- Eifel

district; USA- Peridot Mesa, 4 km od San Carlos, Gila Co. i Buell Park, Apache Co., Arizona; kryształy
jubilerskiej jako

ści- Sapat, 24 km N-E od Naran, N-W Frontier Province, Pakistan; Kingiti, Tanzania; Island of

Zabargad (Zabirget lub St,Jons), morze Czerwone, Egipt.

w Polsce: patrz opis powy

żej.

Zastosowanie: Oliwinity wykorzystywane s

ą jako surowiec ogniotrwały, przezroczyste

odmiany oliwinu o barwie zielonej (chryzolit) wykorzystywane s

ą jako kamienie jubilerskie.

 Grupa granatu A

3

B

2

(SiO

4

)

3

, gdzie A = Ca, Fe

2+

, Mg, Mn

2+

, B = Al, Cr

3+

, Fe

3+

, Mn

3+

,

Ti, V

3+

, Zr. Si jest zastępowany głównie przez Al, Fe

3+

.

Jest to obszerna grupa minerałów o ogólnym wzorze krystalochemicznym A

3

B

2

(SiO

4

)

3

.

Wyró

żnia się następujące główne podgrupy granatów według zawartości w ich składzie

kationów w pozycji A i B:

1) wapniowe- uwarowit, grossular, andradyt -

ugrandyty

;

2) glinowe- pirop, almandyn, spessartyn -

piralspity

, do nich tak

że można zaliczyć

grossular (on kwalifikuje si

ę do obydwu podgrup);

3) tytanowe- Ti odmiany andradytu (melanit i schorlomit, morimotoit),
4) cyrkonowe – kimzeyit.

Wszystkie granaty tworz

ą dobrze wykształcone kryształy o postaciach 12-ścianów

rombowych i 24-

ścianów deltoidowych lub ich kombinacji. Charakteryzują się połyskiem

szklistym i wysok

ą twardością (6,5-7,5). Najbardziej rozpowszechnione granaty, ich barwa i

typy genetyczne skał przedstawione s

ą w tabeli.

minerał

barwa

typ skał

grossular

biała, zielona, ró

żowa, jasno-

br

ązowa

skarny

andradyt

ciemno- br

ązowa, czarna

skarny

uwarowit

szmaragdowo- zielona

chromity w oliwinitach

melanit,

schorlomit

ciemno-br

ązowa, czarna

alkaliczne skały nefelinowe,

skarny (melanit)

almandyn

czerwono- fioletowa,

malinowa

łupki, gnejsy, pegmatyty

spessartyn

żowa

łupki, gnejsy, pegmatyty

pirop

bordowo- czerwona

kimberlity, bazalty, gnejsy,

eklogity

Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ krystalograficzny- regularny, pokrój kryształów- 12-

ściany rombowe, 24-ściany

deltoidowe, skupienia- ziarniste, zbite;
Twardość- 6.5-7.5 (kruche), łupliwość- nie wykazuje (oddzielno

ść wg (110)), przełam-

nierówny, muszlowy;
Barwa- w zale

żności od składu chemicznego (patrz tabelę), połysk- szklisty, tłusty;

Geneza oraz minerały współwystępujące- patrz tabela.
Występowanie- w świecie: bardzo rozpowszechnione.

w Polsce: Pirop jest znany z zserpentynizowanych perydotytów i serpentynitów Bystrzycy

Górnej na Dolnym

Śląsku, granaty szeregu pirop-almandyn są obecne w eklogitach i

granulitach Gór

Śnieżnickich i Sowich na Dolnym Śląsku. Almandyny występują w skałach

background image

7

metamorficznych Gór Sowich, w pegmatytach (okolic Lubachowa), łupkach krystalicznych
Karkanoszy i Tatr. Znaczne ilo

ści występują w bałtyckich piaskach plażowych. Spessartyn

stwierdzono w pegmatytach Wilczej Por

ęby, w granitoidach Chwałkowa koło Sobotki.

Granaty szeregu grossular-andradyt wyst

ępują w rodingitach z Nasławic i Jordanowa,

skarnach masywu Strzeli

ńskiego, wśród skał metamorficznych Śnieżnika Kłodzkiego.

Uwarowit w Polsce jest znany z łomu nefrytu w Glinicy koło Jordanowa.
Zastosowanie: Przezroczyste, ładnie zabarwione odmiany granatów s

ą wykorzystywane jako

kamienie szlachetne, odmiany pospolite, głównie almandyn, pirop, spesartyn, stanowi

ą

surowiec dla przemysłu materiałów

ściernych.

 Hydrogranaty (hibschit i katoit) Ca

3

Al

2

(SiO

4

)

3-x

(OH)

4x

(obydwa gatunki nale

żą do

szeregu izomorficznego grossular-hydrogrossular).

Hydrogranaty charakteryzuj

ą się obecnością podstawień (SiO

4

)

4-

przez (OH)

4

4-

. Takie

podstawienia izomorficzne w nieznacznych ilo

ściach występują praktycznie we wszystkich

granatach. Hydrogranaty zawieraj

ące w swoim składzie znaczną ilość grup (OH) należą do

szeregu izomorficznego grossular-hydrogrossular. Hydrogranaty cz

ęsto występują w formie

idiomorficznych ziaren lub stanowi

ą składniki skrytokrystalicznych agregatów, w skład

których wchodz

ą granaty i wezuwian. Występują w skałach metasomatycznych wapienno-

krzemianowych oraz w

śród produktów hydrotermalnego przeobrażenia skał magmowych w

temperaturze 200-400

°

C przy du

żym ciśnieniu H

2

O. Wykazuj

ą takie same cechy fizyczne co

granaty.

Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ krystalograficzny- regularny, pokrój kryształów- o

śmiościany, 12-ściany rombowe, 24-

ściany deltoidowe oraz kombinacje tych postaci prostych, skupienia- ziarniste, zbite;
Twardość- 6-7, łupliwość- nie okazuje, przełam- nierówny;
Barwa- bezbarwne, zielonkawe,

żółtawe, różowawe, cieliste, połysk- szklisty;

Inne cechy rozpoznawcze-
Geneza - w marglach wapniowych (Marianska Hora, Czechy), w zeolito-kalcytowych
skałach, zmetamorfizowanych marglach (Hatrurim, Izrael), rodingitach (Nasławice, Polska),
jako minerał hydrotermalny w pustkach potoków law fonolitowych;
minerały współwystępujące- kwarc, tremolit, gips (Czechy); kalcyt, aragonit, wateryt,
portlandyt (Izrael); grossular-andradyt, wezuwian, diopsyd, zoisyt, prehnit (rodingity);
gehlenit, portlandyt, apofillyt, chabazyt, granat, wollastonit, gips, kalcyt, kwarc, hematyt
(lawy fonolitowe).

 Cyrkon ZrSiO

4

W niektórych typach złó

ż spotykane są odmiany cyrkonu zawierające różne domieszki

izomorficzne (Th, Ce, Hf, Nb, Ta, Al), czasem domieszki te s

ą znaczne. Cyrkon krystalizuje

zwykle w postaci idealnie rozwini

ętych tetragonalnych słupów, wykazujących cechy

typomorficzne- w bardziej alkalicznych skałach tworz

ą się kryształy krótko-słupowe, w

skałach kwa

śnych- długo-słupowe. Połysk na ścianach kryształów- diamentowy. Zabarwiony

w ró

żne odcienie brązu. Twardość- 7-8.

Spotykany jest w skałach magmowych, najcz

ęściej w sjenitach nefelinowych oraz

pegmatytach alkalicznych. Radioaktywne odmiany cyrkonu spotykane s

ą w pegmatytach

granitowych. Zwykle spotykany jest tak

że w albitytach. Jest bardzo wytrzymały na

wietrzenie, dosy

ć ciężki i dlatego kumuluje się w piaskach. Koncentracje przemysłowe (złoża

okruchowe) charakterystyczne s

ą dla piaszczystych skał osadowych (tak zwane piaski

cyrkonowe).
Przezroczyste odmiany czerwone,

żółte są kamieniami drogocennymi.

background image

8

Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ krystalograficzny- tetragonalny, mo

że być metamiktyczny,

pokrój kryształów- słupkowy, bipiramidalny, izometryczny, tabliczkowy; skupienia- ziarniste,
ziemiste;
Twardość- 7.5 (kruchy), łupliwość- niewyra

źna według (100), przełam- muszlowy;

Barwa- bezbarwny,

żółty, czerwonawy do pomaranczowo-czerwonego, zielonkawy,

niebieskawy, br

ązowy, połysk- szklisty, diamentowy, tłusty;

Inne cechy rozpoznawcze- metamiktyczny wykazuje radioaktywno

ść, termoluminescencję,

katodoluminescencj

ę, może wykazywać fluorescencję pod UV.

Geneza- jako minerał akcesoryczny skał magmowych i metamorficznych, kryształy o du

żych

rozmiarach mo

żna spotkać w pegmatytach i karbonatytach, gromadzi się w aluwiach,

minerały współwystępujące- skalenie potasowe, amfibole, biotyt, kwarc.
Występowanie:

w

świecie: minerał szeroko rozpowszechniony, ale ładne, duże kryształy są rzadkie; Norwegia- Lavrik i

Hakedal; Finladnia- Sillinjärvi; Niemcy- Sibnitz, Saxony; Rosja- Miass, Ilmeny Mt., Ural; USA- Deer Hill,
Orange Co. i Fine, St.Lavrence Co., New York; blisko Franklin, Sussex Co., New Jersey; blisko Green River,
Henderson Co., North Caroline, blisko Pikes Peak, El Pasco Co., Colorado; Kanada- Turner’s Island, Lake
Clear oraz Kuethl Lake, Renfrew Co., Ontario; Sri Lanka- Matura i Saffragam districts; Madagaskar-
Mt.Ampanobe, blisko Fianarantsoa, i Itrongahy, blisko Betroka; Mozambik- Teete; du

że kryształy znajdowane

w Australii- Mud Tank, Valley Bore.

w Polsce: jest akcesorycznym składnikiem granitów i innych skał magmowych. Wi

ększe

osobniki znaleziono w

żyle pegmatytowej na wzgórzu Skalna Brama oraz w pegmatytach

granitowych w pobli

żu ujścia potoku Bystroń do Szklarki koło Szklarskiej Poręby. Częsty

składnik pla

żowych piasków bałtyckich.

Wykorzystywanie- do produkcji metalicznego cyrkonu i jego zwi

ązków. Wykorzystywany w

przemy

śle materiałów ogniotrwałych i odlewnictwie. Ładnie zabarwione odmiany cenione

jako kamienie szlachetne.

grupa 2. Krzemiany wyspowe zawierające inny anion.

 Grupa kyanitu (dystenu). Do tej grupy należą dwa krzemiany wyspowe o różnej

strukturze – kyanit Al

2

(SiO

4

)O i andaluzyt AlAl(SiO

4

)O, a tak

że krzemian łańcuchowy-

syllimanyt Al(AlSiO

5

).

W kyanicie cały Al rozmieszczony jest w pozycjach oktaedrycznych (oktaedrach tlenowych),
w andaluzucie połowa Al znajduje si

ę w niezwykłym okrążeniu (5), a w sillimanycie połowa

rozmieszczona jest w tetraedrach. W tej

że kolejności obniża się gęstość minerałów, dlatego że

im wi

ększa jest liczba koordynacyjna atomu, tym gęściej jest on upakowany w strukturze

minerału mi

ędzy anionami (tlenami). Także zmniejsza się ciśnienie przy którym te minerały

s

ą stabilne: im większe ciśnienie, tym bardziej kompaktowe są struktury i odwrotnie.

Kyanit spotykany w postaci wydłu

żono-tabliczkowych kryształów (tw. 7 wzdłuż i 5-6 w

poprzek). Andaluzyt spotykany jest w kryształach słupkowych – ró

żowych, zielonych i

szarych, sillimanyt- w postaci bezbarwnych igiełek.

Tworz

ą się one w wyniku metamorfizmu na skutek przeobrażeń podczas wzrostu

ci

śnienia i T skał bogatych w Al

2

O

3

, na przykład w łupkach mikowych (muskowitowych).

Najpierw tworzy si

ę sillimanyt lub andaluzyt. Przy jeszcze większym ciśnieniu pojawia się

kyanit. Dlatego w łupkach krystalicznych czasem spotykane s

ą paramorfozy kyanitu po

andaluzycie jako

świadectwo wzrostu ciśnienia w trakcie metamorfizmu doprowadzającego

do

przekształce

ń polimorficznych. (wykorzystywane przy produkcji materiałów

ogniotrwałych, w metalurgii i przemy

śle ceramicznym).





background image

9

 Kyanit Al

2

(SiO

4

)O

Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ krystalograficzny- trójsko

śny, pokrój kryształów- płytkowe, tabliczkowe, typowe są

kryształy wygi

ęte i bliźniaki, skupienia- ziarniste, promieniste, zbite;

Twardość- 5.5

║[001], 7║[100], łupliwość- doskonała wg (100), dobra wg (010), przełam-

drzazgowy;
Barwa- biały, niebieski, szary, rzadziej zielonkawy,

żółtawy, różowawy, czarny, połysk-

szklisty, perłowy;
Geneza- metamorficzny (gnejsy, łupki), pegmaty i

żyły kwarcowe,

minerały współwystępujące- staurolit, sillimanit, andaluzyt, talc, almandyn, korund;
Występowanie:

w świecie: Austria- Mt.Greiner, Zillertal, Tirol; Szwajcaria- Alpe Sponda, Pizzo Forno i Alpe

Campolungo, Tessin; Włochy- Pfitschtal, Tretino-Alto Adige; Norwegia- Röros; Rosja- blisko Ekatierinburga,
Ural Mt.; Ełowyj, Klavoloke, Karelia; Kenia- Sultan Hamud, Machakos district; Brazilia- Minas Gerais; USA-
Lyme, Grafton Co., New Hampshire; Judd’s Bridge, Litchfield Co., Connecticut; Darby, Delaware Co.,
Pennsylvania; Willis Mt., Buckingham Co., Virginia.

w Polsce: w skałach metamorficznych Sudetów. Pojawia si

ę w granulitach Gór Sowich, w

eklogitach Nowej Wsi i Jaworka Górnego pod

Śnieżnikiem koło Bystrzycy. Dość

rozpowszechniony w

śród minerałów ciężkich piasków i piaskowców, np. w piaskach

złotono

śnych dawniej eksploatowanych w okolicy Złotoryji.

Zastosowanie- wyrób materiałów ogniotrwałych i kwasoodpornych, przezroczyste kryształy
u

żywane jako kamienie ozdobne.

 Andaluzyt AlAl(SiO

4

)O

Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ krystalograficzny- rombowy, pokrój kryształów- słupkowe, skupienia- ziarniste,
włóknisto-promieniste, zbite, pr

ęcikowe;

Twardość- 6.5-7.5 (kruchy), łupliwość- dobra wg (110), niewyra

źna wg (100), przełam-

nierówny, czasem muszlowy;
Barwa- biały, czerwonawoszary, br

ązowy, zielony, różowawy, połysk- szklisty, perłowy;

Inne cechy rozpoznawcze- andaluzyt zawieraj

ący wrostki substancji węglistych i wykazujący

na przekroju charakterystyczny wzór krzy

ża nosi nazwę chiastolitu; wykazuje on

luminescencj

ę zieloną lub żółtozieloną;

Geneza- metamorficzny (gnejsy, łupki mikowe, rogowce), rzadziej spotykany w pegmatytach,
granitach, minerały współwystępujące- kyanit, sillimanit, kordieryt, korund, kwarc, turmalin,
granaty, miki;
Minerały podobne- turmalin;
Występowanie:

w świecie: Hiszpania- Hornachuelos, blisko Córdoba, Córdoba Province; Austria- Lisens Alp, Selraintal,

Tirol; Niemcy- Gefrees, Bodenmais oraz w wielu innych miejscach w Bawarii; USA- Lancaster, Worcester Co.,
Massachusetts; Leiperville, Delaware Co, Pennsylvania; Custer, Custer Co., South Dakota; Australia- Mt.
Howden, Bimbowrie; Sri Lanka- Nawalapitiya; Brazylia- kryształy jubilerskiej jako

ści Santa Tersa district,

Espírito Santo;

w Polsce: do

ść pospolity w hornfelsach związanych z granitami Karkanoszy, Strzegomia i

skał kłodzko-złotostockich intruzji magmowych oraz łupków krystalicznych strefy Niemczy i
Kamie

ńca Ząbkowickiego, w gnejsach i pegmatytach Gór Sowich;

Zastosowanie- materiały ogniotrwałe i kwasoodporne, czasem jako kamie

ń ozdobny.

 Sillimanit Al(AlSiO

5

)

Podstawowe cechy rozpoznawcze:

background image

10

Układ krystalograficzny- rombowy, pokrój kryształów- igiełkowy, skupienia- włókniste,
spil

śnione, zbite;

Twardość- 6-7 (kruchy), łupliwość- doskonała wg (010), przełam- nierówny;
Barwa- , bezbarwny,

żółtoszary, jasnoniebieski, szarozielony, czerwonawy, biały, rysa- biała,

połysk- szklisty, jedwabisty;
Inne cechy rozpoznawcze-
Geneza- metamorficzny (łupki, gnejsy), kontaktowo-metamorficzny (rogowce), minerały
współwyst
ępujące- andaluzyt, kyanit, skalenie potasowe, almandyn, kordieryt, biotyt, kwarc;
Minerały podobne- kyanit, mullit;
Występowanie:

w

świecie: Austria- Lisens Alp, Selraintal, Tirol; Czechy- Marsová; Niemcy- Bodenmais, Bavaria;

Francja- Pongibaud, Auvergne; USA- Chester, blisko Saybrook, Middlesex Co., i blisko Norwich, New London
Co., Connecticut; Chester, Delaware Co., Pennsylvania; Monroe, Orange Co., New York; Sri Lanka- kryształy
jubilerskiej jako

ści Okkampitiya, Ratnapura, Deniyaya oraz Balangoda districts; Antarktyka- Christmas Point,

Enderby Land;

w Polsce: w paragnejsach i migmatytach Gór Sowich, w niektórych łupkach

łyszczykowych Gór Złotych i w gnejsach izerskich. Gnejsy zasobne w sillimanit wystepuj

ą w

miejsowo

ściach Zimnydół i Dobroszów koło Strzelina. Obecny jest również w łupkach

granatowo-sillimanitowo-biotytowych, w gnejsach i tonalitach północnej wyspy krystalicznej
Tatr;
Zastosowanie- materiały ogniotrwałe, izolatory, czasami jako kamie

ń ozdobny.

 Topaz Al

2

SiO

4

(F,OH)

2

Krystalizuje w układzie rombowym. Charakterystyczne s

ą kryształy słupkowe z rysami

wzdłu

ż ścian słupa oraz z doskonałą poprzeczną łupliwością wzdłuż ścian dwuścianu

(pinakoidu) {001}. Rzadziej spotykany w agregatach promienistych i nieforemnych. Połysk
mocny, szklisty. Kryształy przezroczyste, bezbarwne, niebieskie, jasno-

żółte, różowe, często

barwa rozmieszcza si

ę sektorowo, strefowo, plamiście.

Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ krystalograficzny- rombowy, pokrój kryształów- krótko- i długo-słupkowe kryształy z
pionowymi zbru

żdżeniami, skupienia- ziarniste, promieniste;

Twardość- 8, łupliwość- doskonała wg (001), przełam- muszlowy, nierówny;
Barwa- bezbarwny,

żółty, złocistożółty, różowy, niebieski, czerwony, fioletowy, zielonkawy,

br

ązowawy, połysk- szklisty;

Inne cechy rozpoznawcze- twardy, wykazuje luminescencj

ę złocistożółtą, kremową, zieloną;

Geneza- w

żyłach i pustkach w granitach, pegmatytach granitowych, ryolitach, w grejzenach,

utworach wysokotemperaturowych hydroterm., minerały współwystępujące- turmalin, beryl,
mikroklin, albit, fluoryt, kwarc, kasyteryt;
Minerały podobne - fenakit, beryl;
Występowanie:

w

świecie: Rosja- Murzinka, Ural; Adun-Czylon i Borszczewocznyj grzbiet, Nerczinsk, Syberia; Niemcy-

Schneckenstein, Saxony; Chiny- Xilingeleimeng, Inner Mongolia; Pakistan- Ghundao Hill, blisko Katlang,
Mardan district oraz Skardu i Gilgit districts; Birma- Mogok district, Myanmar; Japonia- Tanokamiyama, Shiga
Prefecture; Naegi district, Gifu Prefecture; Brazylia- Ouro Preto i Virgem da Lapa, Minas Gerais; USA- Devils
Head, Douglas Co., Colorado; Thomas Range, Juab Co., Utah; Lord’s Hill, Stoneham, Oxford Co., Maine;
Baldface Mt., Carroll Co., New Hampshire; Ramona, San Diego Co., California, Streeter, Mason Co., Texas;
Meksyk- Tepetate, San Luis Potosí; Zimbabwe- St. Anne’s mine, Miami district; Mozambik- Alto Ligonha;
Namibia- Klein Spitzkopje; Nigeria- Jos district; Ukraina- Woły

ń;

w Polsce: w strefach kontaktowych granitognejsów izerskich na Pogórzu Izerskim, z

pegmatytów granitu strzegomskiego, z granitu Karkonoszy (okolice Michałkowice koło
Szklarskiej Por

ęby, na Garbach Izerskich) i z granitów strzelińskich. Stanowi 40% jasnej

background image

11

skały kwarcowo-topazowej koło wioski Wysoki Kamie

ń w pobliżu Mirska na Dolnym

Śląsku;
Zastosowanie - do wytwarzania materiałów ogniotrwałych, jako kamie

ń szlachetny.

 Staurolit (Fe

2+

,Mg,Zn)Al

9

(Si,Al)

4

O

20

(OH)

4

Specyficzny minerał łupków krystalicznych biotytowych lub innych. Spotykany w postaci
dobrze wykształconych br

ązowych lub czarnych kryształów słupowych lub agregatów

krystalicznych. Asocjacja- z biotytem, kyanitem (lub sillimanytem, kwarcem, almandynem).
Tworzy si

ę w procesach metamorfizmu regionalnego najprawdopodobniej skał ilastych

(z kaolinitem i limonitem).

Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ krystalograficzny- jednosko

śny, pseudo-rombowy, pokrój kryształów- krótkie i

wydłu

żone słupy, bliźniaki krzyżowe, bliźniaki potrójne, skupienia- kryształy pojedyncze,

bli

źniaki, skupienia ziarniste;

Twardość- 7-7.5, łupliwo

ść- dobra według (010), przełam- muszlowy, zadziorowaty;

Barwa- br

ązowy do brązowo-czarnego, rysa- białą do szarawej, połysk- szklisty, matowy,

tłusty;
Geneza- metamorficzny (łupki mikowe, fyllity, granulity, gnejsy),
minerały współwystępujące- almandyn, sillimanyt, kyanit, turmalin, muskowit, kwarc,
chlorytoid; Minerały podobne- granaty (andradyt, schorlomit).
Występowanie:

w

świecie: Szwajcaria- Pizzo Forno i Alpe Piona, Ticino; Austria- Mt. Greiner, Zillertal, Tirol; Rosja-

Kiejwy masyw, półwysep Kolski; Francja- Finistère i Morbihan Province, „Bretania”; Portugalia- Fanzeres;
USA- Franconia, Grafton Co., New Hampshire; Chesterfield, Harmpshire Co., Massachusetts, blisko Blue
Ridge, Fannin Co., Georgia; koło Picures, Taos Co., New Mexico; Brazylia- Rubellita i Ardenela, Minas
Gerais; Agua Quente, Rio Pardo de Minas; Fazenda Graniais;

w Polsce: w łupkach mikowych Sudetó, np. w Górach

Śnieżnickich i w Górach Złotych.

Znany z dolnodewo

ńskich łupków kwarcytowych okolicy Głuchołazów, a także ze skał Gór

Izerskich.

 Tytanit CaTiSiO

4

O

Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ krystalograficzny- jednosko

śny, może być metamiktyczny, pokrój kryształów- klinowe,

tabliczkowy, słupkowy, cz

ęsto bliźniaki wg (100) kontaktowe lub przerastania, skupienia-

ziarniste, zbite, promieniste;
Twardość- 5-5.5, łupliwość- dobra wg (110), przełam- nierówny, muszlowy;
Barwa- br

ązowy, czarny, zielonkawy, żółty, biały, połysk- szklisty, tłusty, diamentowy;

Geneza- jako minerał akcesoryczny skał magmowych, pegmatytów i

żył typu alpiejskiego;

spotykany w skałach metamorficznych (gnejsach, łupkach) oraz skarnach, minerały
współwyst
ępujące- albit, chloryt, epidot, apatyt, allanyt, monacyt, magnetyt, ilmenit, nefelin,
diopsyd, kalcyt, kwarc;
Minerały podobne- aksynit.
Występowanie:

w

świecie: Szwajcaria- Tavetsch, Graubünden; St. Gottland, Ticino; Zermatt, Valais; Włochy- Val Maggia

i St. Marcel, Val d’Aosta; Austria- Schwartzenstein i Rothenkopf mt., Zillertal, Tirol; Norwegia- Arendal;
Szwecja- Nordmakr, Värmland; Rosja- masywy Łowoziero i Chibiny, półwysep Kolski; du

że kryształy złoże

Dodo, 100 km na W-N od Saranpauł, Ural Płn.; USA- Tilly Foster mine, Brewster, Putnam Co., Diana, Lewis
Co., Natural Bidge, Jefferson Co. i Monroe, Orange Co., New York; Kanada- Eganville i Turner’s Islands, Lake
Clear, Renfrew Co., Ontario; Litchfield, Quebec; Meksyk- Baja California, El Rodeo, La Huerta, Piño Solo;
Brazylia- Campo do Boa, Capelinha, Minas Gerais; Madagaskar- Naevatanana; Ambalavaokely;

w Polsce: znany z granitów, granodiorytów i granitognejsów. Poka

źne ilości zawierają

amfibolity i gnejsy amfibolowe Tatr i Sudetów. Znany jest tak

że ze zmetamorfizowanych

background image

12

wapieni Sławniowic, G

ębczyc, Kamieniczek i in. na Dolnym Śląsku. Występuje w

cieszynitach rozpowszechnionych na

Śląsku Cieszyńskim i w przyległej części Karpat.

 Datolit CaBSiO

4

(OH)

Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ krystalograficzny- jednosko

śny, pokrój kryształów- krótkosłupowy lub tabliczkowy,

skupienia- groniaste, promieniste, ziarniste, skrytokrystaliczny;
Twardość- 5-5.5 (kruchy), łupliwość- niewyra

źna wg (001), przełam- nierówny, muszlowy;

Barwa- bezbarwny lub biały, zwykle z zielonkawym odcieniem, mo

że być szarawy, żółty,

zielony, czerwony, ró

żowy, połysk- szklisty, tłustawy na powierzchniach przełamu;

Inne cechy rozpoznawcze- czasem wykazuje luminescencj

ę niebieską lub białą;

Geneza- jako minerał wtórny w maficznych skałach magmowych, geodach tufów; w skarnach
i wapieniach; w serpentynitach oraz łupkach hornblendowych; niektórych

żyłach;

minerały współwystępujące- kalcyt, prehnit, zeolity, danburyt, aksynit, granat.
Minerały podobne- kolemanit, danburyt.
Występowanie:

w

świecie: Norwegia- Arendal; Hardangerfjord; Niemcy- Harz Mt., Włochy- Serra dei Zanchetti koło

Bologna, Emilia-Romagna; Alpe di Siusi, Trentino-Alto Adige; Austria- Kranzerberg, Habachtal; Japonia-
Iwato copper mine, Miyazaki Prefecture; Rosja- Dalnegorsk, Primorskij kraj; USA- Lane quarry, Westfield,
Hampden Co., Massachusetts; Roncari quarry, East Granby, Hartford Co., Connecticut; Bergen Hill, Hudson
Co., Great Notch, Essex Co. oraz Paterson i Prospect Park, Passsaic Co., New Jersey; Goose Creek quarry koło
Leesburg, Loudoun Co., Virginia; Meksyk- Charcas, San Luis Potosí;

w Polsce: Mi

ędzyrzecze koło Cieszyna.

KLASA 2. KRZEMIANY GRUPOWE

Krótka charakterystyka wybranych minerałów

Grupa 1. Krzemiany grupowe z anionami (Si

2

O

7

)

6-

 Melility A

2

BZSiO

7

, gdzie A = Na, Ca; B = Al, Be, Mg, Zn; Z = Al, Si.

W tej serii wyró

żniono kilka minerałów, wśród nich najbardziej rozpowszechnione są:

akermanit Ca

2

MgSi

2

O

7

, gehlenit Ca

2

Al(AlSi)O

7

.

Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ krystalograficzny- tetragonalny, pokrój kryształów- krótkosłupkowy, tabliczkowy,
skupienia- ziarniste, zbite;
Twardość- 5-6 (kruchy), łupliwo

ść- zauważalna wg (001), przełam- nierówny, muszlowy;

Barwa- biały, szarozielony, miodowy, br

ązowy, połysk- szklisty, tłusty;

Geneza- produkt metamorfizmu kontaktowego, magmowy (bazalty melilitowe), metamorfizm
kontaktowy, metasomatoza, minerały współwystępujące- magmowe: flogopit, perowskit,
magnetyt, oliwin; metamorficzne: kalcyt, wollastonit, wezuwian, granat.
Występowanie:

w

świecie: Włochy- Monte Somma i Vesuvius, Campania; Monte Cavalluchio, Sacrofano koło Rome,

Lazio; Mt. Monzoni, Val di Fassa i Val di Fiemme, Tretino-Alto Adige; Irlandia- Scawt Hill koło Larne i
Carneal, Co. Antrim; Szkocja- Camas Mòr, Isle of Muck; Caphouse, Ardnamurchan, Argyllshire; Niemcy-
Bellerberg volcano, 2 km na N od Mayen, Eifel district; USA- Crestmore, Riverside Co., California; Cascade
Mt., Adirondack Mt, Essex Co., New York; Tres Hermanas district, Luna Co., New Mexico; Iron Hill, Gunnison
Co., Colorado; Kanada- Dufresne Hill, Oka, Quebec; Meksyk- Terneras mine, Velardeña, Durango; RPA-
Cape Province

w Polsce: znane z bazaltów Strachowa koło Le

śnej.



background image

13

 Hemimorfit Zn

4

Si

2

O

7

(OH)

2

·H

2

O

Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ

krystalograficzny-

rombowy,

pokrój

kryształów-

tabliczkowe,

skupienia-

charakterystyczne s

ą snopkowe, wachlarzowe agregaty, sferolity, stalaktyty, ziarniste,

ziemiste;
Twardość- 4.5-5 (kruchy), łupliwość- doskonała wg (110), zła wg (101), przełam- muszlowy,
nierówny;
Barwa- br

ązowy, żółtawy, zielonkawy, szary, biały, bezbarwny, połysk- szklisty, perłowy,

jedwabisty;
Inne cechy rozpoznawcze- czasem wykazuje luminescencj

ę żółtą, pomarańczową, niebiesko-

biał

ą; silny piroelektryk,

Geneza- wtórny w strefach utlenienia złó

ż minerałów Zn, minerały współwystępujące-

smithsonit, sfaleryt, galena, cerusyt, anglezyt, kalcyt, hydrocynkit, chryzokola;
Minerały podobne- smithsonit, chalcedon, prehnit.
Występowanie:

w

świecie: Rumunia- BaiŃa (Rézbánya); Słowacja- Banská Stiavnica; Anglia- Caldbeck Fells, Cumbria;

Belgia- Moresnet; Niemcy- Freiberg i Altenberg, Saxony; Włochy- Sa Duchessa mine, Oridda district, Sardinia;
Rosja- Nerczinsk, Syberia; Iran- Tchah Kuh, Esfahan; USA- Franklin i Sterling Hill, Ogdensburg, Sussex Co.,
New Jersey; Bisbee, Cochise Co. i 79 mine, Gila Co., Arizona; Emma mine, Little Cottonwood Canyon, Salt
Lake Co., Utah; Ibex i Wolftone mines, Leadville, Lake Co., Colorado; Elkhorn mine, Elkhorn district, Jefferson
Co., Montana; Meksyk- Santa Eulalia, Chihuahua i Ojuela mine, Mapimí, Durango;

w Polsce: okolice Tarnowskich Gór, Bobrownik, Brzezin

Ślaskich, Wojkowic Komorne,

Miechowic, Radzionkowa, Strzemierzyc.

Grupa 2. Krzemiany grupowe zwierające inny anion.

 Grupa epidotu A

2

B

3

(SiO

4

)

3

(OH) lub A

2

B

3

Si

3

O

11

(OH,F)

2

, gdzie A = Ca, Ce, La, Pb, Sr,

Y; B = Al, Fe

3+

, Mg, Mn

3+

, V

3+

.

Do grupy epidotu nale

ży kilkanaście minerałów, najbardziej znane są następujące minerały:

allanit (Ce,La,Y,Ca)

2

(Al,Fe

2+

,Fe

3+

)

3

(SiO

4

)

3

(OH), clinozoisyt Ca

2

Al

3

(SiO

4

)

3

(OH), epidot

Ca

2

(Fe

3+

,Al)

3

(SiO

4

)

3

(OH), zoisyt Ca

2

Al

3

(SiO

4

)

3

(OH).

 Allanit (Ce,La,Y,Ca)

2

(Al,Fe

2+

,Fe

3+

)

3

(SiO

4

)

3

(OH)

Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ krystalograficzny- jednosko

śny, może być metamiktyczny, pokrój kryształów-

tabliczkowy, słupkowy, igiełkowy, bli

źniaki polisyntetyczne wg (100), skupienia- pręcikowe,

promieniste, ziarniste, zbite;
Twardość- 5.5-6 (kruchy), łupliwość- wyra

źna wg (001), niewyraźna wg (100) i (110),

przełam- muszlowy, nierówny, zadziorowaty;
Barwa- pistacjowy, ciemnozielony do

żółtawozielonego, rysa- szara, połysk- szklisty;

Inne cechy rozpoznawcze- mo

że wykazywać radioaktywność;

Geneza- jako minerał akcesoryczny w granitach i pegmatytach granitowych, sjenitach,
rzadziej w pegmatytach gabrowych, rzadko- w łupkach, gnejsach oraz skałach kontaktowych,
minerały współwystępujące- epidot, muskowit, fluoryt;
Minerały podobne- hornblenda, aktynolit, augit, wezuwian, turmalin.
Występowanie:

w świecie: Grenlandia- Qáqarssuatsiaq, Alluk; Szwecja- Ytterby i Finbo; Norwegia- Kragerö, Arendal i

Hitterö Island, Flekkefjord; Finlandia- Sillböle, Stansvik i Vaarala; Rosja- Miass, Ural Mt.; Francja- Trimouns
talc deposit, Ariège; USA- Pacoima Canyon, Los Angeles Co., California; Baringer Hill pegmatite i Rode
Ranch, Llano Co., Texas; Kanada- Olden Township, Frontenac Co., Quebec; McDonald mine, Hybla, Ontario;
Hoidas Lake koło Nisikkatch Lake, Saskatchewan; Meksyk- Telixtlahuaca, Oaxaca; Australia- Mary Kathleen
mine, Queensland i Broken Hill, New South Wales; Mozambik- Ribuae;

background image

14

w Polsce: w granitach Karkonoszy, granitach strzegomskich (Strzegom, Grabina,

Jaroszów, Zimnik, w pegmatytach miejsowo

ści Czarne i w Szklarskiej Porębie koło Jeleniej

Góry, w porfirze ze Starej Góry (koło Wojcieszowa), obecno

ść ich stwierdzono także w

niektórych granito- gnejsach i migmatytach okolic L

ądka Zdroju.

 Zoisyt Ca

2

Al

3

(SiO

4

)

3

(OH)

Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ krystalograficzny- rombowy, pokrój kryształów- słupkowe, skupienia- promieniste,
zbite;
Twardość- 6-7 (kruchy), łupliwość- doskonała według (100), przełam- nierówny;
Barwa- szarobiały, zielony, br

ązowy, różowy (thulit), czerwony, żółtawy, niebieski (tanzanit),

połysk- szklisty, perłowy;
Geneza- metamorficzny w łupkach krystalicznych, eklogitach, w pegmatytach,
Minerały współwystępujące- granat, albit, biotyt, hornblenda, kwarc, kalcyt;
Minerały podobne- pumpellyit;
Występowanie:

w świecie: Austria- Sauaple, Carinthia i Zillertal, Tirol; Norwegia- koło Trodheim; USA- Goshen i

Williamsburg, Hampshire Co., Massachusetts; Keystone quarry koło Cornog, Chester Co., Pennsylvania;
Milford Heights, Baltimore Co., Maryland; Spurce Pine, Mitchell Co., North Carolina; Ducktown, Polk Co.,
Tennessee; Tunk Creek area, east of Riverside, Okanogan Co., Washington; Kanada- Asbestos, Quebec;
Meksyk- Juarez district, Baja California; Tanzania- jubilerskie odmiany, Merelani Hills, Lelatema Mt., 40 km
od Arusha; Pakistan- Alchuri village, Shigar Valley, Baltistan;

w Polsce: zmetamorfizowane gabra Braszowic koło Z

ąbkowic Śląskich, okolice

Jordanowa (cz

ęsto różowy), Sokolec koło Kłodzka.

Zastosowanie- ładnie zabarwione odmiany wykorzystywane jako kamie

ń ozdobny.

 Epidot Ca

2

(Fe

3+

,Al)

3

(SiO

4

)

3

(OH)

Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ krystalograficzny- jednosko

śny, pokrój kryształów- słupkowy, tabliczkowy,

izometryczny, bli

źniaki, skupienia- ziarniste, pręcikowe, promieniste, zbite;

Twardość- 6-7 (kruchy), łupliwość- bardzo dobra według (001), dobra według (100), przełam-
nierówny, zadziorowaty;
Barwa- pistacjowy, ciemnozielony do

żółtawozielonego, połysk- szklisty, czasem perłowy,

tłusty;
Geneza- metamorficzne, kontaktowo-metasomatyczne, jako minerał wtórny po plagioklazie
(suassurityzacja), minerały współwystępujące- zeolity, amphibole, plagioklazy, skalenie
potasowe, kwarc, aktynolit, kalcyt (facja ziele

ńcowa); amfibole, wezuwian, talk, wollastonit,

pyrokseny, granat (facja rogowcowa epidot-hornfels); pumpellyit, glaukofan, ribekit, granat,
omfacyt (facja niebieska);
Minerały podobne- hornblenda, aktynolit, augit, wezuwian, turmalin.
Występowanie:

w świecie: Francja- Bourg d’Oisans, Isère; Norwegia- Arendal; Włochy- Traversella, Piedmont; Austria-

wyj

ątkowe kryształy, Knappenwand, Untersulzbachtal, Salzburg; USA- Sulzer, Prince of wales Island, Alaska;

Garnet Hill, Calaveras Co., California; Calumet mine, Chaffee Co., Colorado; Seven Devils district, Adams Co.,
Idaho; Julie claim, Pamlico district, Mineral Co., Nevada; Meksyk- San Quentin, Baja California; Namibia-
Naukluft Farm, Rehoboth; Pakistan- wyj

ątkowe kryształy, Tormiq;

w Polsce: w granitach strzegomskich (Grabina,

śółkiewka, Kostrza), strzelińskich

(Strzelin, G

ębczyce, Mikoszów) oraz Tatrzańskich. Są powszechnimi składnikami

amfibolitów, np. Grodziszcza koło Z

ąbkowic Śląskich, Sobótki, Kowar. Znane również z

gnejsów Kamienia koło Lwowka, sjenitów Bukowca i pegmatytów Czernego oraz łupków
diorytowych koło Jeleniej Góry.


background image

15

 Grupa wezuwianu

Wezuwian Ca

19

(Al,Mg,Fe,Ti

4+

,Mn)

13

(B,Al)

0-5

Si

18

O

68

(OH,O,F)

4

Wiluit Ca

19

(Al,Mg,Fe,Ti)

13

(B,Al, )

5

Si

18

O

68

(O,OH)

10

Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ krystalograficzny- tetragonalny lub jednosko

śny, pokrój kryształów- słupki

bipiramidalne, igiełki, izometryczne, skupienia- ziarniste, zbite, promieniste;
Twardość- 6-7, łupliwość- niewyra

źna wg (110), (100) i (001), przełam- nierówny,

zadziorowaty;
Barwa- zielony, ciemnozielony, br

ązowy, niebieski, żółty, czerwonawy, połysk- szklisty,

tłusty;
Geneza- metamorfizm kontaktowy, skarny,

żyły typu alpieskiego, rodingity, serpentynity,

Minerały współwystępujące- granat, diopsyd, wollastonit, epidot, skapolit, spinel, kalcyt,
chloryt;
Minerały podobne- epidot, grossular, cyrkon.
Występowanie:

w świecie: Włochy- Monte Somma i Vesuviaus, Campania; Aricca, Val di Fassa, Trentino-Alto Adige; Val

d’Ala, Piedmont; Szwajcaria- Zermatt, Valais; Norwegia- Arendal, Stromskien i Egg; Rosja- zło

że

Achmatowsk koło Złatoustu, Ural; rzeka Wiluj koło Czernyszewskiego, Jakucja; USA- Amity, Orange Co., i
Olmsteadville, Essex Co., New York; Belvidere Mt. Quarries, Lowell, Orleans Co., Vermont; Sanford, York Co.
i Auburn, Androscoggin Co., Maine; Georgetown, El dorado Co. i Crestmore, Riverside Co., California; koło
Ludwig, Yerington district, Lyon Co., Nevada; Kanada- Litchfield, Asbestos i Mont Saint-Hilaire, Quebec;
Meksyk- Xalostoc, Morelos i LakeJaco, Chihuahua; Pakistan- Baluchistan;

w Polsce: znany ze skał wapienno-diopsydowych i marmurów osłony strzeli

ńskiego

masywu granitowego (Samborowiczki), z dolomitów krystalicznych Czarnowa koło
Kamiennej Góry, krystalicznych wapieni Starej Kamiennej koło Jeleniej Góry oraz z
rondingitów Jordanowa i Nasławic.

KLASA 3. KRZEMIANY I GLINOKRZEMIANY PIERŚCIENIOWE

Cech

ą wyróżniającą minerały tej klasy jest obecność w ich strukturze odosobnionych

pier

ścieni krzemotlenowych lub glinokrzemowych. Mogą one być trój-, cztero- i

sze

ścioboczne.

Krótka charakterystyka wybranych minerałów

 Grupa aksynitu A

3

Al

2

BSi

4

O

15

(OH), gdzie A = Ca, Fe

2+

, Mg, Mn. W zale

żności od tego,

który pierwiastek przewa

ża w pozycji A odpowiednio nazywa się odmiany aksynitu-

ferroaksynit, magnezioaksynit, manganaksynit, tinzenit.

Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ krystalograficzny- trójsko

śny, pokrój kryształów- tabliczkowy, klinowaty, kryształy o

charakterystycznej formie , skupienia- ziarniste, włókniste, zbite, impregnacje;
Twardość- 6.5-7 (kruchy), łupliwość- dokładna wg (100), wyra

źna wg (001), niewyraźna wg

(110), przełam- nierówny, muszlowy;
Barwa- br

ązowy, szary, fioletowy, zielonkawy, żółto-brązowy, połysk- szklisty, matowy;

Geneza- metamorfizm kontaktowy, skarny borowe, pegmatyty, hydrotermalny,

żyły typu

alpiejskiego, minerały współwystępujące- prehnit, andradyt, hedenbergyt, aktynolit, datolit,
turmalin, wezuwian, kalcyt, albit, skalenie potasowe, chloryt, epidot, kwarc;
Minerały podobne- tytanit.
Występowanie:

w świecie: Niemcy- St. Andreasberg, Harz Mt.; Anglia- Roscommon Cliff i Botallack mine, St. Just,

Cornwall; Francja- Bourg d’Oisans, Isère; Szwajcaria- Maderantal, Uri; Rosja- nadzwyczajne kryształy, Pujva
koło Saranpauł, Ural Płn.; Złatoust, GóryUral; Pakistan- Skardu; Japonia- Obira mine, Bungo, Oita Prefecture;
Toroku mine, Miyazaki Prefecture; USA- Coarse Gold, Madera Co., koło Yreka, Siskiyou Co. i New Melones

background image

16

Lake, Calaveras Co., California; Elkhorn, Jefferson Co., Montana; Kanada- koło Hope, British Columbia i
Moneta mine, Timmins, Ontario; Meksyk- Trinidad, Baja California; Brazylia- Conquista, Bahia;

w Polsce: łom Grabina, w

żyłach pegmatytowych przecinających granitoidy strzegomskie.

 Beryl Be

3

Al

2

Si

6

O

18

Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ krystalograficzny- heksagonalny, pokrój kryształów- słupkowy, niekiedy tabliczkowy,
skupienia- ziarniste, zbite, promieniste (sło

ńca berylowe); bardzo rzadko tworzy bliźniaki.

Twardość- 7.5-8 (kruchy), łupliwość- niewyra

źna według (0001), przełam- nierówny,

muszlowy;
Barwa- bezbarwny, bały,

żółtawobiały, żółtawozielony, zielony, szmaragdowy, różowy,

niebieskawy, niebieskozielony, złocisto

żółty, połysk- szklisty, matowy, tłusty;

Geneza- granity i pegmatyty granitowe, rzadko w sjenitach nefelinowych. Tak

że w

maficznych

skałach

metamorficznych,

nisko-

i

średniotemperaturowych żyłach

hydrotermalnych oraz w pustkach w ryolitach; minerały współwystępujące- kwarc, ortoklaz,
muskowit, lepidolit, spodumen, turmalin, topaz, kasyteryt, kolumbit, tantalit;
Minerały podobne- apatyt, turmalin, topaz.
Występowanie:

w

świecie: Rosja- Murzinka koło Ekatierinburga, Góry Ural; Nerczynsk, Góry Ałdun-Czylon, Syberia;

Ukraina- Woły

ń; Mozambik- Muiâne pegmatite, Alto Ligonha district; Madagaskar- Mt. Bity, Antsirable;

gygantyczne kryształy- Malakialina district; Nigeria- Rafin-Gabas Hills koło Jos; Zimbabwe- Mweza Range;
Kolumbia- wyj

ątkowe zielone kryształy, Muzo i Chivor districts, Boyacá Province; Brazylia- Minas Gerais,

Teófilo Otoni, Governador Valadares, Conselheiro Pena i Itabira; Pakistan- Mingora, Swat district; Dassu i
Skardu district; Kunar i Nagar koło Karimabad, Hunza district; Afganistan- Khenj, Panjshir Valley; USA- Pala i
Rincon district, San Diego Co., California; Hiddenite, Alexander Co., North Caroline; Wah Wah Mt., Beaver
Co., Utah; Mt. Antero, Chaffee Co., Colorado; Sawtooth Mt. Area, Idaho;

w Polsce: z

żył pegmatytowych Gór Sowich, np. w Różanej, z Kamionki, Bielawy,

Owiesna i Piławy

Środkowej; występuje również w druzach pegmatytowych granitu

strzegomskiego (Grabina), a tak

że w pegmatytach Jakuszyc; w gnejsach Sierpic koło

Wałbrzycha, Kowarach i Szklarskiej Por

ębie.

 Grupa turmalinu

Turmalin przedstawia skomplikowan

ą według składu chemicznego grupę minerałów

zawieraj

ących bor- szeroko rozpowszechnionych w naturze. Ogólny wzór krystalochemiczny

turmalinów:

XY

3

Z

6

(T

6

O

18

)(BO

3

)

3

V

3

W, gdzie

X = Ca, Na, K, (wakansja);
Y = Li, Mg, Fe

2+

, Mn

2+

, Al, Cr

3+

, V

3+

, Fe

3+

, (Ti

4+

);

Z = Mg, Al, Fe

3+

, V

3+

, Cr

3+

;

T = Si, Al, (B); B=B, ( ); V = OH, O; W = OH, F, O,

w nawiasach pokazana jest ewentualna dodatkowa pozycja. Podstaw

ę struktury turmalinów

stanowi

ą sześcioczłonowe pierścienie Si

6

O

18

. Bor znajduje si

ę w pozycji tetraedrycznej, a

jego tetraedr ma wspólny wierzchołek z tetraedrem krzemotlenowym.
Turmaliny cz

ęsto tworzą kryształy idiomorficzne, często wydłużone słupkowo, zaokrąglone

ziarna, lub tworzy wypełnienia interstycjalne, albo masy ziarniste, tworzy kwarc (matryca)-
turmalinowe simplektyty płaskie lub przestrzenne promieniste agregaty („sło

ńca

turmalinowe”). Kryształy turmalinu s

ą piezo- i piroelektrykami. Są one również

hemimorficzne, cz

ęsto posiadające jednościan podstawowy (monoedr) na jednym końcu słupa

trygonalnego (lub bardziej skomplikowanego słupa) oraz romboedr na drugim ko

ńcu. Dla

kryształów cech

ą charakterystyczną jest kreskowanie wzdłuż ścian słupa oraz rozbudowany

(trójk

ąt zaokrąglony) przekrój poprzeczny powstający dzięki kombinacji różnych słupów

tworz

ących postać kryształów.

background image

17

Podstaw

ę do podziału turmalinów na podgrupy stanowi stosunek kationów w pozycji X. Tak

na przykład, wyró

żniają się trzy podgrupy: alkaliczna z przewagą w tej pozycji Na nad K;

wapniowa z przewag

ą Ca; oraz wakansyjna z przewagą wakansji strukturalnej. Wśród

istniej

ących oraz możliwych 39 końcowych członów serii izomorficznych 13 stwierdzono w

naturze (tabela).

X

Y

3

Z

6

T

6

O

18

(BO

3

)

3

V

3

W

Turmaliny alkaliczne

Elbait

Na

Li

1.5

Al

1.5

Al

6

Si

6

O

18

(BO

3

)

3

(OH)

3

(OH)

Drawit

Na

Mg

3

Al

6

Si

6

O

18

(BO

3

)

3

(OH)

3

(OH)

Chromdrawit

Na

Mg

3

Al

6

Si

6

O

18

(BO

3

)

3

(OH)

3

(OH)

Schörl

Na

Fe

2+

3

Al

6

Si

6

O

18

(BO

3

)

3

(OH)

3

(OH)

Olenit

Na

Al

3

Al

6

Si

6

O

18

(BO

3

)

3

O

3

(OH)

Burgerit

Na

Fe

3+

3

Al

6

Si

6

O

18

(BO

3

)

3

O

3

F

Powondrait

Na

Fe

3+

3

Fe

3+

4

Mg

2

Si

6

O

18

(BO

3

)

3

(OH)

3

O

Turmaliny wapniowe

Uwit

Ca

Mg

3

Si

6

O

18

(BO

3

)

3

(OH)

3

F

Hydrosyferruwit

Ca

Fe

2+

3

Al

5

Mg

Si

6

O

18

(BO

3

)

3

(OH)

3

(OH)

Liddiokoatyt

Ca

Li

2

Al

Al

6

Si

6

O

18

(BO

3

)

3

(OH)

3

F

Turmaliny X-wakansyjne

Rossmanit

LiAl

2

Al

6

Si

6

O

18

(BO

3

)

3

(OH)

3

(OH)

Foityt

Fe

2+

2

Al

Al

6

Si

6

O

18

(BO

3

)

3

(OH)

3

(OH)

Magnesiofoetyt

Mg

2

Al

Al

6

Si

6

O

18

(BO

3

)

3

(OH)

3

(OH)

Turmaliny posiadaj

ą wysoką odporność na niskotemperaturowe chemiczne oraz mechaniczne

oddziaływanie; mog

ą się kumulować w skałach okruchowych.

 Elbait NaLi

1.5

Al

1.5

Al

6

Si

6

O

18

(BO

3

)

3

(OH)

4

Minerał tworzy wydłu

żone słupkowe kryształy, rzadziej nieforemne ziarna. Odmiany

kolorowe elbaitu maj

ą własne nazwy: achroit- bezbarwny, rubelit- różowy do czerwonego,

indygolit- niebieski, werdelit- zielony. Czasem kryształy elbaitu s

ą polichromatyczne,

zmieniaj

ą barwę wzdłuż kryształu. Elbait spotykany jest w granitach i pegmatytach litowych,

niektórych skałach metamorficznych, w wysokotemperaturowych

żyłach hydrotermalnych.

Znajduje si

ę w asocjacji z kwarcem, albitem, topazem, lepidolitem, mikroklinem, granatem,

berylem, apatytem, spodumenem.

 Drawit NaMg

3

Al

6

Si

6

O

18

(BO

3

)

3

(OH)

4

Dla niego charakterystyczne s

ą krótko-słupowe kryształy, masy ziarniste, nieprawidłowe

skupiska. Tworzy ci

ągły szereg izomorficzny z szerlem z jednej strony oraz z uwitem z

drugiej. Drawit spotykany jest w ró

żnorodnych skałach w asocjacji z krzemianami

(zubo

żałymi w żelazo oraz wzbogaconymi w Mg). Jest to typowy minerał ługowania

kwasowego tworz

ący się w warunkach hydrotermalnych (pomagmowych) po skałach

magmowych i metamorficznych spotykany w grejzenach i kwarcytach wtórnych z
muskowitem, topazem, fluorytem oraz skaleniami potasowymi. Spotykane jest tak

że w

przesyconych w glin, wzbogaconych w magnez skałach, gdzie powstaje drog

ą metasomatozy

z dostarczeniem boru w asocjacji z krzemianami Al, flogopitem, muskowitem, kordierytem;
w hydrotermalnie zmienionych granitach i innych skalach magmowych. Drawity mog

ą się

tworzy

ć w skarnach magnezowych w warunkach stosunkowo wysokotemperaturowych w

procesie skarnowego tworzenia si

ę boranów endogenicznych w asocjacji z kwarcem,

kalcytem, dolomitem, epidotem, mikroklinem, albitem, muskowitem, fluorytem, titanitem.

background image

18

 Uwit CaMg

3

Si

6

O

18

(BO

3

)

3

(OH)

3

(OH)

Trudno go odró

żnić od drawitu wg cech fizycznych.

Paragenezy s

ą także podobne jak dla drawitu, ale jeżeli drawit występuję w paragenezach

Mg-Al, nie dosyconych w Ca, to dla uwitu charakterystyczne s

ą paragenezy bardziej zasobne

w Ca (z zasadowym plagioklazem, Ca-piroksenami, dolomitem, kalcytem).

 Schörł NaFe

2+

3

Al

6

Si

6

O

18

(BO

3

)

3

(OH)

4

Geneza: Wyst

ępuje w granitach i pegmatytach granitowych, wysokotemperaturowych żyłach

hydrotermalnych, niektórych skałach metamorficznych;
Minerały współwystępujące: kwarc, albit, mikroklin, ortoklaz, epidot, granat, muskowit,
topaz, kasyteryt, scheelit, fluoryt, beryl.

Podstawowe cechy rozpoznawcze: (ogólnie turmaliny)
Układ krystalograficzny- trygonalny, pokrój kryształów- słupkowy, igiełkowy, skupienia-
kryształy, ziarniste, zbite, pr

ęcikowe, włókniste, promieniste (słońca turmalinowe);

Twardość- 7-7.5, łupliwość- niewyra

źna według (101 1 ), przełam- nierówny, muszlowy;

Barwa- barwy ró

żne (patrz opis powyżej), połysk- szklisty;

Inne cechy rozpoznawcze- przekrój poprzeczny kryształu jest to trójk

ąt okrągły, piroelekryki,

piezoelektryki.
Geneza- magmowy, metamorficzny, hydrotermalny, składniki pegmatytów i

żył typu

alpiejskiego;
Minerały podobne- hornblenda, aktynolit, beryl, andaluzyt, ilwait.
Występowanie:

w świecie: elbait- Włochy- okolice San Piero in Campo, Elba; Rosja- Murzinka, Lipowka, Ural

Śr.;

Zabajkalie; Afganistan- Korgal i Mawi, Laghman Province; Pakistan- okolice Gilgit i Stak Nala; Madagaskar-
Ampantsikahitra, Anjanaboina, Antandrokomby, Mahrotra w okolicach Bity Mt.; Mozambik- Alto Logonha
district; Namibia- Karibib; Usakos; USA- Mt. Mica koło Paris, Newry, Oxford Co., Maine; Haddam, Middlesex
Co., Connecticut; Pala i Mesa Grande district, San Diego Co., California; Brazylia- okolice Araçuaí-Itinga-
Salinas i Itatiaia district, Governador Valadares, Minas Gerais; São José da Batalha, Paraíba;
drawit- Słowenia- Dravograd; Włochy- Beura, Val d’Ossola, Piedmont; Norwegia- Arendal i Snarum;
Finlandia- Outokumpu i Kaavi, Kuopio; USA- Gouverneur, Pierrepont i Macomb, St. Lawrence Co., New
York; Franklin i Hamburg, Sussex Co., New Jersey; Newry, Oxford Co., Maine; Kanada- Hull Township,
Quebec; Wilberforce, Ontario; Brazylia- Brumado, Bahia; Australia- Yinnietharra, 800 km na N od Perth;
Kenia- Osarara, Narok district; Nepal- Gujarkot;
schörl- Niemcy- St. Andreasberg, Harz Mt., Anglia- Bovey Tracey, Devon; Włochy- San Piero in Campo, Elba;
Rosja- Murzinka, Ural Mt.; USA- Haddam, Middlesex Co., Connecticut; Pierrepont, St. Lawrence Co., New
York; Stony Point, Alexander Co. I koło Statesville, Iredell Co., North Carolina; Little Three mine, Ramona, San
Diego Co., California; Meksyk- Santa Cruz; Brazylia- Bom Jesus de Lapa I Meddes Pimental, Minas Gerais;
Namibia- Anibib I Farm Etemba; Afganistan- Nuristan district, Laghman Province;

w Polsce: wyst

ępuje w strefach kontaktowych granitognejsów izerskich z łupkami

krystalicznymi na Pogórzu Izerskim, lokalnie wyst

ępują tam skały kwarcowo-turmalinowe

oraz grejzeny zawieraj

ące schörl (okolice Mirska). Obecny jest w druzach pegmatytowych

granotoidów strzegomskich, w osłonie masywu granitoidowego Strzelina oraz w pegmatytach
Gór Sowich. W tatrach Zachodnich (np. Czuba Goryczkowa) czarny turmalin jest
składnikiem

żył pegmatytowych.

 Kordieryt (Mg,Fe

2+

)

2

Al

3

(AlSi

5

O

18

)

Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ krystalograficzny- rombowy, pokrój kryształów- krótkie słupy, bli

źniaki; skupienia-

ziarniste, zbite, ziarna w zło

żach aluwialnych;

Twardość- 7-7.5, łupliwość- wyra

źna wg (100), przełam- muszlowy, nierówny;

Barwa- niebieski, niebieskozielony, szary, fioletowy, połysk- szklisty, tlusty;
Geneza- metamorficzny (łupki, gnejsy, granulity), magmowy, pegmatyty,

background image

19

Minerały współwystępujące- sillimanit, skalenie potasowe, muskowit, biotyt, korund, granat,
spinel, andaluzyt;
Minerały podobne- kwarc.
Występowanie:

w świecie: Niemcy- Bodenmais, Bavaria; Finlandia- Orijärvi i Leppävirta; Norwegia- Kragerö koło

Tvedestrand; Akland, Söndeled koło Risör; Madagaskar- Mt. Bity district, Antsirabe; Zimbabwe- Treasure
Casket claims, Fungure Reserve; Namibia- Okolice Namib; Indie- Tiruchchirappalli i Coimbatore, Tamil Nadu;
Australia- Harts Range, Nothern Territory; USA- Richmond, Cheshire Co., New Hampshire; Haddam,
Middlesex Co., Connecticut; Kanada- Thompson, Manitoba;

w Polsce: składnik kontaktowych hornfelsów w osłonie granitu Karkonoszy, a tak

że

kontaktów intruzji kłodzko- złotostockiej. Wyst

ępuje w gnejsach Gór Sowich (np. Bystrzuca

koło

Świdnicy; Dziećmorowice i Niedźwiedzice koło Wałbrzycha) oraz w gnejsach

Wie

ściszowic koło Kamiennej Góry i Szklarskiej Poręby. W Młynsku koło Lwówka w

granitach porfirowych. W utworach kontaktowych koło Krzeszowic.

 Eudialit Na

4

(Ca,Ce)

2

(Fe

2+

,Mn

2+

)ZrSi

8

O

22

(OH,Cl)

2

,

Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ krystalograficzny- trygonalny, pokrój kryształów- tabliczkowe, romboedryczne,
słupkowe, skupienia- ziarniste, zbite, wypełnienie

żył;

Twardość- 5-6 (kruchy), łupliwość- dokładna wg (0001), niewyra

źna (11 2 0), przełam-

muszlowy, nierówny, zadziorowaty;
Barwa- ró

żowy, czerwony, żółty, żóltawobrązowy, fioletowy, połysk- szklisty;

Geneza- w sjenitach nefelinowych, granitach i pegmatytach alkalicznych, minerały
współwyst
ępujące- mikroklin, nefelin, egiryn, lamprofyllit, lorenzenyt, arfedsonit, sodalit,
tytanit, cyrkon.
Występowanie:

w świecie: Grenlandia- Kangerdluarssuk Plateau, Ilímaussaq intrusion, Narssârssuk; Norwegia-

Langesundsfjord; Rosja- masywy Lowoziero i Chibiny, półwysep Kolski; Barynga, Tajmyr; masyw Burpala,
120 km na N od Bajkału, Syberia; USA- Magnet Cove, Hot Spring Co., Arkansas; Point of Rock, Colfax Co. i
Pajarito Mt., Otero Co., New Mexico; Kanada- Seal Lake i Red Wine complex, Labrador, Newfoundland;
Sheffield Lake complex, Kipawa River, Villedieu Township; Mont Saint-Hilaire i koło Saint-Amable, Quebec;

w

Polsce: w karbonatytach w Ełku.

 Katapleit Na

2

ZrSi

3

O

9

·2H

2

O

Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ krystalograficzny- jednosko

śny, pseudoheksagonalny, pokrój kryształów- tabliczkowe,

skupienia- ziarniste, rozetki;
Twardość- 5.5-6 (kruchy), łupliwość- dokładna wg (100), wyra

źna wg (101) i (102), przełam-

nierówny, muszlowy;
Barwa-

żółty, brunatny, szary, brązowy, połysk- szklisty, matowy;

Geneza- alkaliczne skały magmowe (sjenity, sjenity nefelinowe) oraz ich pegmatyty, tworzy
si

ę także po eudyalicie jako minerał wtórny; minerały współwystępujące- cyrkon, eudyalit,

astrofyllit, sodalit, analcym, egyrin.
Występowanie:

w świecie: Norwegia- Låven Island oraz inne lokalizacje w okolicach Langesundsfjord; Bratthagen; USA-

Magnet Cove, Hot Spring Co.; Granite Mt. Koło Little Rock, Pulaski Co., Arkansas; Rocky Boy stock, Bearpaw
Mt., Hill Co., Montana; Wind Mt., Otero Co., New Mexico; Kanada- Mont Saint-Hilaire, Quebec; Miron
Quarry, Montreal; Saint-Amable, Ice River valley, British Columbia; Grenlandia- Ilímaussaq intrusion,
Narssârssuk, Kangerdluarssuk Fjord; Szwecja- Norra Kärr complex koło Gränna; Rosja- masywy Chibiny i
Łowoziero, półwysep Kolski; Masyw Inagli, Ałdan, Jakucja; Gwinea- Los Islands;

w

Polsce: w karbonatytach w Ełku.

background image

20

 Dioptaz CuSiO

2

(OH)

2

Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ krystalograficzny- trygonalny, pokrój kryształów- krótkie słupy, romboedryczne
kryształy,

skupienia- druzy, ziarniste, zbite;

Twardość- 5 (kruchy), łupliwość- dobra wg (10 1 1 ), przełam- muszlowy, nierówny;
Barwa- szmaragdowozielony, ciemnozielony, rysa- zielona, połysk- szklisty;
Geneza- wtórny w strefach utlenienia złó

ż Cu, minerały współwystępujące- chryzokola,

malachit, wulfenit, cerusyt, hemmimorfit, fluoryt, kwarc.
Występowanie:

w świecie: Kazachstan- Ałtyn-Tiube, 50 km na E od Karagandy; Rumunia- Bai

Ńa (Rézbánya); USA-

Mammoth-St. Anthony mine, Tiger, Ray; Table Mt. Mine, Galiuro Mt., Pinal Co. oraz Harquehala mine,
Harquehala Mt., Yuma Co., Arizona; Blue Bell claims koło Baker, San Bernardino Co., California; Argentyna-
Chiviquin, Córdoba Province; Chile- Mine de La Verde, Copiapó; Kongo- Renéville, Mindouli; Pimbi;
Namibia- Tsumeb, Guchab i Omaue deposit, Kaokoveld; Angola- Mavoyo; Zimbabwe- kilka złó

ż w

Lomagundi district; Inez mine, Hartley district; Midway mine, Fort Victoria.










































Opracowała: dr Irina Galuskina


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Krzemiany3 id 251801 Nieznany
krzemiany2 id 251799 Nieznany
mineralka krzemiany 1 id 302241 Nieznany
Abolicja podatkowa id 50334 Nieznany (2)
4 LIDER MENEDZER id 37733 Nieznany (2)
katechezy MB id 233498 Nieznany
metro sciaga id 296943 Nieznany
perf id 354744 Nieznany
interbase id 92028 Nieznany
Mbaku id 289860 Nieznany
Probiotyki antybiotyki id 66316 Nieznany
miedziowanie cz 2 id 113259 Nieznany
LTC1729 id 273494 Nieznany
D11B7AOver0400 id 130434 Nieznany
analiza ryzyka bio id 61320 Nieznany
pedagogika ogolna id 353595 Nieznany

więcej podobnych podstron