36

KLASA 6. KRZEMIANY I GLINOKRZEMIANY WARSTWOWE

Do klasy krzemianów i glinokrzemianów warstwowych należą dobrze znane wszystkim

minerały- talk, miki, minerały ilaste itp. Wiele z nich to minerały skałotwórcze. Np. miki jako
niezmienny komponent wchodzą w skład granitów, pegmatytów, niektórych łupków, gnejsów
i grejzenów. Minerały ilaste są częścią podstawową pokryw wietrzeniowych granitów, gabr,
skał efuzyjnych, a także wchodzą do składu skał osadowych (iły, margli itp.). Szereg
minerałów z klasy krzemianów i glinokrzemianów warstwowych jest szeroko
wykorzystywany w przemyśle: są to miki-dielektryki- muskowit i flogopit; serpentynowy
ogniotrwały azbest; przyrodniczy materiał smarowniczy- talk; łupki talkowe i pirofyllitowe
służą jako surowiec dla wyrobu futrówki pieców węglowych (metalurgicznych). Od dawnych
czasów glinę wykorzystywano jako materiał budowlany oraz jako adsorbent (środki
oczyszczające w różnych procesach technicznych i chemicznych). Minerały ilaste Ni
wydobywane są jako ruda niklu.

Oprócz tego, do krzemianów (glinokrzemianów) warstwowych o szczególnej strukturze

i składu należą pałygorskit, chryzokola i inne. Różnią się one składem i cechami od talku, mik
oraz innych minerałów ilastych.

Szczegóły krystsalochemiczne

Wyróżnia się krzemiany (glinokrzemiany) warstwowe o prostych i skomplikowanych

siatkach tetraedrów. Te ostatnie są mniej rozpowszechnionymi minerałami.

Krzemiany warstwowe o prostych siatkach tetraedrów. Szkieletem ich struktury są siatki

tetraedrów krzemotlenowych. Są one ułożone równolegle do siebie i wymieniają się z
płaskimi siatkami o innym składzie tworząc pakiety warstw. Ustalono dwa główne typy

pakietów (Rys. powyżej): a) dwuwarstwowy 1:1 - niesymetryczny, b) trójwarstwowy 2:1 -
symetryczny.

Niesymetryczne pakiety typu 1:1 składają się z jednej siatki (warstwy) tetraedrów o

ogólnym wzorze siatki (Si

2

O

5

)

2-

(OH)

-

i jednej siatki oktaedrów wypełnionych przez atomy

Mg i Al. Jeżeli obliczenie składu takiego pakietu przeprowadzić tylko na jeden pierścień
tetraedrów (Si

2

O

5

)

2-

, otrzymamy dla serpentynu wzór Mg

3

(Si

2

O

5

)(OH)

4

. Każdy pakiet ma

sumaryczny ładunek zerowy, każdy taki pakiet jest związany z sąsiednimi (górnym i dolnym)
słabo, tylko ostatecznymi wiązaniami Van der Waalsa. Pakiety są trochę przesunięte w
stosunku do siebie. W każdym pakiecie Mg i Al zajmują pozycje okrtaedryczne

1:1

2:1

37

rozmieszczając pomiędzy atomami O

2-

i (OH)

-

. W serpentynie są trzy takie oktaedry

obsadzone przez kationy (Mg), w kaolinicie dwa takie oktaedry obsadzone przez Al.

Bardzo często można spotkać takie określenie, że serpentyn jest trioktaedrycznym

krzemianem warstwowym, a kaolinit- dioktaedrycznym. Te terminy są szeroko
rozpowszechnione.

W symetrycznym trójwarstwowym upakowaniu typu 2:1 są dwie warstwy tetraedrów

zwróconych do siebie wierzchołkami, między nimi w pustkach oktaedrycznych
rozmieszczone są Mg i Al. W taki sposób są traktowane struktury talku i pirofyllitu. Ładunek
sumaryczny pakietów jest równy zeru. Pakiety sąsiednie związane są wiązaniami
ostatecznymi. Talk- jest trioktaedrycznym krzemianem, pirofillit- dioktaedrycznym.

W glinokrzemianach warstwowych o siatkach prostych ustalony został jeden typ

pakietów- symetryczny trójwarstwowy (2:1). W nim wymieniają się (podobnie jak w talku i
serpentynie): warstwy tetraedrów (Si

2

O

5

)

2-

(OH)

-

, warstwy oktaedrów z Mg i Al, warstwy

tetraedrów (Si

2

O

5

)

2-

(OH)

-

. Ale w każdym takim pakiecie część tetraedrów (jednak nie więcej

niż połowa) jest obsadzona przez Al. Przy podstawieniach Si

4+

przez Al

3+

pakiet nabywa

ładunek. W rezultacie otrzymujemy następujące wzory pakietu i ich ładunki:

z pakietu talkowego: [Mg

3

(AlSi

3

O

10

)(OH)

2

]

-

, [Mg

3

(Al

2

Si

2

O

10

)(OH)

2

]

2-

;

z pakietu pirofyllitowego: [Al

2

(AlSi

3

O

10

)(OH)

2

]

-

, [Al

2

(Al

2

Si

2

O

10

)(OH)

2

]

2-

.

Kosztem zbytecznego ładunku pakietu, do struktury wchodzi warstwa kationów-

kompensatorów. Mogą to być K

+

, Ca

2+

lub kation kompleksowy. W pierwszym przypadku

otrzymujemy strukturę mik (flogopitu, muskowitu), w drugim- strukturę mik kruchych, w
trzecim- chlorytów. Rozpatrzmy struktury mik (zwyczajnych) i chlorytów.

W mikach rolę kationu- kompensatora odgrywa K

+

(miki zawierające Na są bardzo

rzadkie). Ze struktury talku można wyprowadzić strukturę flogopitu, ze struktury pirofyllitu-
strukturę muskowitu. Flogopit jest to mika trioktaedryczna, muskowit- dioktaedryczna. Potas
wszędzie ma liczbę koordynacyjną 12. Jest on gęsto upakowany między jonami tlenu dlatego
ż

e ma równy z nim promień jonowy (wg Goldschmidta): 0,133 nm K

+

, 0,132 nm O

2-

,

stosunek R

k

/Ra

jest równy 1, co idealnie odpowiada liczbie koordynacyjnej 12.

Struktury i wzory chlorytów można wyprowadzić z upakowania talkowego, rolę

kompensatora

odgrywa

warstwa

kationów

kompleksowych.

Jeżeli

weźmiemy

jednoładunkowy pakiet ([Mg

3

(AlSi

3

O

10

)(OH)

2

]

-

) i kation kompleksowy [Mg

2

Al(OH)

6

]

+

, to

otrzymamy klinochlor Mg

5

Al(AlSi

3

O

10

)(OH)

8

.

Takie są podstawowe typy strukturalne krzemianów i glinokrzemianów o prostych

siatkach tetraedrów. Łatwo jest porównać struktury następującego szeregu minerałów:
kaolinit- pirofilit- muskowit- chloryt, w nich pozycja oktaedryczna jest obsadzona przez Al.
Porównanie struktur krzemianów warstwowych dioktaedrycznych i trioktaedrycznych daje
nam pary minerałów: serpentyn- kaolinit, talk- pirofilit, flogopit- muskowit, pierwsze są
trioktaedryczne, drugie- dioktaedryczne.

Wszystkie krzemiany i glinokrzemiany warstwowe mają swoje odmiany strukturalne

kosztem różnego przesunięcia i powrotu pakietów w stosunku do siebie, co łatwo odbywa się
w naturze z powodu słabych wiązań między pakietami. W rezultacie powstają minerały o
różnych układach krystalograficznych – najczęściej jednoskośnym, heksagonalnym,
rombowym,

trygonalnym,

trójskośnym.

Takie

odmiany

strukturalne

krzemianów

warstwowych nazywane są politypami. Niektóre z nich są stabilne tylko w określonych
ciśnieniach i temperaturach i tworzą się tylko w określonych warunkach chemicznych.
Politypia jak widać jest przypadkiem szczególnym polimorfizmu.

Oprócz minerałów z wymienionymi powyżej typami struktur występują także bardziej

rzadkie przedstawiciele tej gromady. Na przykład w przyrodzie spotykane są minerały o
warstwach falowo wygiętych lub zwiniętych w spirale (niektóre serpentyny i inne). Całkiem
szczególnymi według składu i struktury są tak zwane mieszanopakietowe krzemiany: złożone

38

są one z wymieniających się pakietów montmorylonitu i miki, montmorylonitu i talku,
chlorytu i miki itp.
Główne grupy krzemianów i glinokrzemianów warstwowych przedstawiono w tabeli:

Tabela. Główne minerały- krzemiany i glinokrzemiany warstwowe o prostych siatkach tetraedrów

kation wewnątrzpakietowy

kationy w

tetraedrach

kation

międzypakietowy

Mg

2+

Al

2+

nie ma

serpentyn

kaolinit

Si

nie ma

talk

pirofilit

(kompleks)

n+

montmorilonit

K

+

flogopit

muskowit

K

+

miki Li

Ca

2+

miki kruche

(kompleks)

+

hydromiki

Al+Si

(kompleks)

+

chloryty

Wyjaśnienia wymaga montmorylonit: niektóre minerały klasy montmorylonitu są

krzemianami, inne- glinokrzemianami. Co dotyczy mik Li to, jak zwykle w mikach jest kation
międzypakietowy K, a Li razem z Al i Mg zajmuje pozycje oktaedryczne. W tabeli jako
kationy oktaedryczne wskazane są tylko Mg i Al. Jednak w minerałach niektórych grup
szeroko przedstawiono zjawisko izomorfizmu, podczas którego następuje zastępowanie Mg i
Al przez Fe, czasem w tej pozycji rozmieszczone są także Ni, Mn, Cr, Ti lub V.
Krzemiany warstwowe o skomplikowanych siatkach tetraedrów. Są wystarczająco rzadkimi
minerałami o specyficznym składzie oraz o skomplikowanych siatkach tetraedrów. Budowa
tych siatek jest różna. Spośród nich najbardziej prostą strukturę posiadają pałygarskit i
sepiolit. W tych minerałach w strukturze tetraedry są periodycznie odwrócone wierzchołkami
to „do góry”, to „w dół”. Struktura czaroitu jest bardziej skomplikowana i jest przejściową
pomiędzy warstwową i wstęgową. W datolicie połowa tetraedrów jest zajęta przez B (a nie
Si), są one obrócone w różne strony.

Morfologia kryształów i cechy fizyczne krzemianów (glinokrzemianów) warstwowych o

prostych siatkach tetraedrów.

Z powodu niekompaktowości struktur krystalicznych, słabych wiązań między

pakietami, mała ilość minerałów z grupy krzemianów (glinokrzemianów) warstwowych
spotykana jest w postaci dużych, ładnie wykształconych kryształów. Dobrze wykształcone
kryształy tworzą flogopit, muskowit, kruche miki i chloryty. Duże (a nawet gigantyczne)
kryształy charakterystyczne są dla flogopitu i muskowitu. Posiadają one kryształy
pseudoheksagonalne i pokrój blaszkowy. Rzadziej spotykane są kryształy beczułkowate i
słupkowe.

Barwa minerałów jest zależna od pierwiastków- chromoforów (żelaza, chromu,

manganu), przy braku chromoforów- barwa jest biała. Takie są chemicznie czyste kaolinity,
serpentyny, talki, pirofyllity, montmorilonity, flogopity. Obecność Fe

2+

w składzie powoduje

pojawienie się barwy zielonej o różnej intensywności (talk, serpentyn, flogopit, chloryt), mała
domieszka Fe

3+

wywołuje brązowawe zabarwienie muskowitu. Obecność w minerałach

jednocześnie Fe

2+

i Fe

3+

warunkuje w nich zabarwienie brudno-brązowe, czarno-brązowe,

zielono-czarne, czarne, np.w Fe-flogopitcie, biotycie, lepidomelanie. Bardzo swoistą rolę
odgrywa chromofor Fe

3+

, kiedy obsadza on we flogopicie pozycje Al w warstwach

tetraedrów: minerał staje się jaskrawym rudo-brązowym, niezwykle zmieniają się inne jego
cechy optyczne. Taki flogopit nawet otrzymał szczególną nazwę tetraferriflogopit (tj. flogopit
z Fe w koordynacji 4). Domieszka Cr zmienia barwę w zależności od struktury minerału. W
muskowicie pojawia się jaskrawa zielona brawa (taka mika nazywana jest fuksytem).

39

Chloryty nabywają barwę różowo-fioletową. Mn wchodząc do składu mik Li powoduje ich
różowo-lilową barwę. Połysk jest różny. Na ścianach kryształów z powodu ich
niedoskonałości połysk jest matowy lub tłusty, na płaszczyznach łupliwości – szklisty, u mik-
perłowy. W agregatach połysk jest tłusty, matowy.

Wszystkie krzemiany (glinokrzemiany) warstwowe posiadają doskonałą łupliwość wg

ś

cian dwuścianu dlatego, że pakiety w ich strukturach są słabo związane ze sobą. Blaszki

łupliwości mik (muskowit, flogopit, biotyt) są sprężyste; rozsunięte wzdłuż płaszczyzn
łupliwości i przyciągają się z powrotem kosztem wiązań wzbudzanych w nich
międzypakietowymi kationami K. W talku i pirofyllicie nie posiadających kationu między-
pakietowego blaszki łupliwości są kruche, łamią się, nie przyciągają się z powrotem.

Twardość minerałów jest mała i jest uwarunkowana nietrwałością ich struktur

krystalicznych. Krzemiany (tj. minerały bez kationów międzypakietowych) posiadają
twardość 1- 2, wśród nich najbardziej miękkie są krzemiany Mg, co z łatwością znajduje
wyjaśnienie w mniejszym rozmiarze i ładunku Mg w porównaniu z Al (tak na przykład, talk
jest tłusty w dotyku, a pirofilit- nie). Miki kosztem międzypakietowego kationu K

+

mają

twardość 2-3, a miki kruche dzięki obecności bardziej mocnego kationu międzypakietowego
Ca

2+

lub Mg

2+

posiadają twardość około 4.

Indywidualne szczegóły składu i cech minerałów

Allofan Al

2

O

3

·1.3-2.0(SiO

2

)·2.5-3.0(H

2

O)

Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ krystalograficzny- amorficzny, skupienia- masy skrytokrystaliczne, szkliste
naskorupienia, stalaktyty, powłoki;
Twardość- 3, przełam- muszlowy, ziemisty;
Barwa- biała, blado-niebieska, zielona, brązowa, połysk- szklisty, ziemisty, woskowy,
Inne cechy rozpoznawcze- wykazuje luminescencję białą, kremową, zieloną, żółtobrązową,
Geneza- produkt wietrzenia popiołów wulkanicznych, jako wtórny w hydrotermalnie
zmienionych skałach magmowych, w skałach osadowych- kreda, pokłady węgla, minerały
współwystępujące- kwarc, kristobalit, gibbsyt, wermikulit, chryzokla, „limonit”;
Minerały podobne- waryscyt, opal.
Występowanie:

w świecie: Niemcy- Gräfenthal koło Saalfeld, Turingia; Schneeberg i Schwarzenberg, Saxony; Czechy-

Jáchmov; Włochy- Calabona mine, Alghero i Rosas mine, Sulsis, Sardinia; Anglia- Woolwich, Kent i Wheal
Hamblyn, Devon; Francja- Chessy copper mine koło Lyons, Rhône; USA- Bisbee i Maid of Aunshine mine,
Gleeson, Cochise Co., Arizona; Kelly, Socorro Co., New Mexico; Cerro Gordo, Inyo Co., California;
Friedensville, Lehigh Co. i Cornwall, Lebanon Co., Pennsylvania; RPA- Mbobo Mkulu Cave, Transvaal;
Japonia- Misotsuchi volcanic ash bed at Iijima, Nagano Prefecture; Kanumatsuchi bed at Kanuma, Tochigi
Prefecture; Australia- Mt. Shank;

w Polsce: w szczelinach piaskowców fliszowych w Monastercu nad Sanem, w strefie

wietrzenia sacharytu (miesz. plagioklazu i kwarcu) w Koźmicach koło Ząbkowic Śląskich; w
glinkach haloizytowych i gibbsytowych w okolicy Mierzęcic koło Będzina; w spongowej
części odkrywki kopalni Władysław w pobliżu Starachowic.

Grupa kaolinitu i serpentynu

Kaolinit Al

2

Si

2

O

5

(OH)

4

Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ krystalograficzny- trójskośny, pokrój kryształów- kryształy są rzadkie, cienkie płytki,
grudki, skupienia- zbite, ziemiste;
Twardość- 2-2.5, łupliwość- doskonała wg {001}, giętki, ale nie elastyczny;

40

Barwa- biała, żółtawo-brązowa (zabarwienie może być różne w zależności od domieszek
mechanicznych innych minerałów), połysk- perłowy, matowo-ziemisty,
Geneza- powstaje jako minerał wtórny po glinokrzemianach w procesach zmian
hydrotermalnych lub wietrzenia, minerały współwystępujące-kwarc, skalenie potasowe,
muskowit.
Minerały podobne- illit, haloizyt, sickit,
Zastosowanie- do produkcji ceramiki, papieru, farb i gumy.
Występowanie:

w świecie: Chiny- Kauling, Kiangsi Province; Anglia- liczne china-clay pits w hrabstwach Cornwall i

Devon; Francja- Limoges, Haute-Vienne; Niemcy- koło Dresden, Kemmlitz i Zettlitz, Saxony; Ukraina- duże
złoża w Basenie Doneckim; USA- Macon, Bibb Co., Georgia; Dixie Clay Company mine i Lamar Pit koło Bath,
Aikin Co., South Carolina; koło Webster, Jakson Co., North Carolina; koło Murfreesboro, Pike Co. i
Greenwood, Sebastian Co., Arkansas; Mesa Alta, Rio Arriba Co., New Mexico; Kanada- Huberdeau, Quebec;
koło Walton, Nove Scotia;

w Polsce: iły kaolinitowe z okolic Strzegomia, Jaroszowa, Ruska.

Serpentyn – minerały serpentynu tworzą wiele odmian politypowych, z których

najczęściej spotykane są lizardyt, antygoryt, klinochryzotyl.

Lizardyt Mg

3

Si

2

O

5

(OH)

4

Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ krystalograficzny- trygonalny, pseudorombowy, pokrój kryształów- kryształy są
rzadkie, trygonalne płatki, ucięte trygonalne piramidy, skupienia- bardzo drobnoziarniste
łuskowate, zbite;
Twardość- 2.5, łupliwość- doskonała wg {0001}, przełam- nierówny;
Barwa- zielona, jasno-żółta do białej, połysk- woskowy, jedwabisty;
Geneza- typowy produkt przeobrażeń hydrotermalnych skał ultrazasadowych, zastępuje
oliwin, pirokseny rombowe, minerały współwystępujące- chryzotyl, brucyt, magnetyt;
Zastosowanie- materiały ogniotrwałe i izolacyjne, przemysł papierniczy, kamień szlachetny.
Występowanie:

w świecie: Anglia- Kennack Cove, The Lizard, Cornwall; Szkocja- Unst, Shetland Islands; Włochy- Val

Sissone, Lombardy; Val Trebbia, Piacenza; Japonia- Maruo Odori i Kodo, Yamaguchi Prefecture; Hamao,
Fukuoka Prefecture; Australia- Woodsreef, New South Wales; Kanada- Jeffrey mine, Asbestos, Quebec;
Gassair mine, British Columbia; USA- Stillwater complex, Montana;

w Polsce: Złoty Stok oraz inne lokalizacje z serpentynitami na Dolnym Śląsku.

Antygoryt (Mg,Fe

2+

)

3

Si

2

O

5

(OH)

4

Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ krystalograficzny- jednoskośny, pokrój kryształów- drobniutkie kryształy, łuski, płytki,
skupienia- zbite, warstwowe, włókniste;
Twardość- 2.5-3.5, łupliwość- doskonała wg {001}, wyraźna wg (100) i (010), przełam-
muszlowy, drzazgowy;
Barwa- zielona, niebiesko-zielona, biała, brązowa, połysk- tłusty, woskowy, jedwabisty,
matowy;
Geneza- hydrotermalne przeobrażenia skał ultrazasadowych, minerały współwystępujące-
chromit, magnetyt, chryzotyl, oliwin,
Zastosowanie- niekiedy jako kamień szlachetny.
Występowanie:

w świecie: Włochy- Val Antigoro, Piedmont; Austria- Prägraten, Tirol; Szkocja- Glen Urquhart, Inverness-

shire; Chiny- Hsiu-Yen Hsien, Liaoning Province; Japonia- Nishisonnogi area, Nagasaki Prefecture; Sasagure
area, Fukuoka Prefecture; Australia- Woodsreef, New South Wales; USA- Texas, Lancaster Co., Pennsylvania;
okolice Baltimore, Baltimore Co., Maryland; Brewster, Putnam Co., New York; Buck Creek, Clay Co., North
Carolina; Kanada- Asbestos, Quebec; Timmins, Ontario;

41

w Polsce: w masywach serpentynitowych z obrzeżenia Gór Sowich (okolice Gogolowa-

Jordanowa, Sobótki, Szklar, Grochowej, Braszowic koło Ząbkowic Śląskich); w marmurach
Wojcieszowa; w marmurach dolomitowych Rędzin koło Kamiennej Góry; z prze-
krystalizowanych dolomitów Złotego Stoku; w skałach węglanowych Kowar.

Klinochryzotyl Mg

3

Si

2

O

5

(OH)

4

Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ krystalograficzny- jednoskośny lub trójskośny, pokrój kryształów- kryształy są rzadkie,
trygonalne płatki, ucięte trygonalne piramidy, skupienia- bardzo drobnoziarniste łuskowate,
zbite;
Twardość- 2.5, łupliwość- doskonała wg (0001), przełam- nierówny;
Barwa- zielona, jasno-żółta do białej, połysk- woskowy, jedwabisty;
Geneza- typowy produkt przeobrażeń hydrotermalnych skał ultrazasadowych, zastępuje
oliwin, pirokseny rombowe, minerały współwystępujące- chryzotyl, brucyt, magnetyt;
Zastosowanie- materiały ogniotrwałe i izolacyjne, przemysł papierniczy, kamień szlachetny.
Występowanie:

w świecie: USA- Butler Estate chrome mine, Fresno Co.; Joe No. 5 pit, New Idria, San Benito Co.,

California; Belvidere Mt. quarries, Lowell, Orleans Co., Vermont; Salt River Canyon koło Globe, Gila Co.,
Arizona; Kanada- Thetford Mines, Quebec; Pakistan- Qulla, Charsadda Tehsil; Australia- Woodsreef, New
South Wales;

w Polsce: Złoty Stok i niektóre inne miejscowości, towarzyszy antygorytowi.

Haloizyt Al

2

Si

2

O

5

(OH)

4

Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ

krystalograficzny-

jednoskośny,

pokrój

kryształów- kryształy są rzadkie,

mikroskopowe tabliczkowe (średni rozmiar 0.04

µ

m), rurkowe, lub rozwinięte do form

deskowych, sferyczne, skupienia- glinopodobne, ziemiste, zbite;
Twardość- 2-2.5, łupliwość- niewyraźna wg (001), przełam- nierówny, muszlowy;
Barwa- biała, szara, zielona, niebieska, żółta, czerwona od domieszek mechanicznych,
połysk- perłowy, woskowy, matowy;
Inne cechy rozpoznawcze- przykleja się do języka, po zadrapaniu pozostaje lśniąca bruzda
Geneza- produkt zmian hydrotermalnych lub wietrzenia powierzchownego glinokrzemianów
(np. skalenie potasowe), minerały współwystępujące- kaolinit, allofan, ałunit;
Minerały podobne- kaolinit, serecyt.
Występowanie:

w świecie: Belgia- Angleur, Liège („type locality”- obecnie nie jest dostępna); Portugalia- Valença;

Niemcy- Bergnersreuth koło Wunsiedel, Bavaria; USA- Wagon Wheel Gap, Mineral Co., Colorado; Gonzales,
Gonzales Co., Texas; koło Bedford, Lawrence Co., Indiana; Horse Cove, Hart Co., Kentucky; Corundum Hill
mine, Macon Co., North Carolina; Dragon Consolidated iron mine, Eureka, Tintic district, Juab Co., Utah;

w Polsce: składnik białych glinek ceramicznych znanych z okolic Mierzęcic i

Najdzieszowa koło Będzina; w spągowej części odkrywkowego wyrobiska kopalni rud żelaza
Władysław koło Starachowic; odmiany żelazowe haloizytu są znane ze złoża rud niklu w
Szklarach koło Ząbkowic Śląskich.

Dickit Al

2

SiO

5

(OH)

4

Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ krystalograficzny- jednoskośny, pokrój kryształów- tabliczkowy, pseudoheksagonalny,
łuskowy, skupienia- bardzo drobnoziarniste łuskowate, zbite;
Twardość- 2-2.5, łupliwość- doskonała wg (001), przełam- nierówny, ziemisty;
Barwa- biała, może być zabarwiony od domieszek mechanicznych, połysk- jedwabisty;
Geneza- hydrotermalny, tworzy się wzdłuż żył powstających w rezultacie zmian
hydrotermalnych glinokrzemianów, minerały współwystępujące- kwarc, chalcedon;

42

Minerały podobne- montmorillonit, kaolinit.
Występowanie:

w świecie: Walia- Amlwch i Pant-y-Gaseg quarry, Trwynbychan, Anglesey; Węgrzy- Mád; Rumunia- Iza

Cave, Mt. Rodna; Francja- Mas D’Alary. Lodève, Hérault; RPA- Postmasburg I Barkly East, Cape Province;
Middelburg district, Transvaal; USA- Red Mt. Koło Ouray, San Juan Co., Colorado; Mineral Mt. Area koło St.
George, Washington Co., Utah; Pine Knot colliery, Schuylkill, Schiylkil Co., Pennsylvania; Bruin Creek Elliott
Co., Kentucky; Meksyk- San Juanito i Cisihuiriáchic, Chihuahua;

w Polsce: łupki ogniotrwałe z Nowej Rudy, gdzie tworzy odmianę folerytu. Z porfirów

koło Jedliny Zdroju, z ryolitów niecki wewnętrzsudeckiej; z żył polimetalicznych Starej Góry
w Górach Kaczawskich.

Grupa 2. Pirofillitu i talku

Pirofyllit Al

2

Si

4

O

10

(OH)

2

Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ krystalograficzny- jednoskośny lub trójskośny, pokrój kryształów- płytkowy, łuskowy,
skupienia- sferolityczne, promieniste, drobnokrystaliczne blaszkowe, ziarniste, zbite;
Twardość- 1-2 (giętki, nie elastyczny), łupliwość- doskonała wg (001), przełam- nierówny;
Barwa- biała, bladoniebieska, żółta, jabłkowo-zielona, szarawo-zielona, brązowawo-zielona,
połysk- perłowy, tłustawy, matowy;
Geneza- hydrotermalny, metamorficzny, minerały współwystępujące- kyanit, andaluzyt,
topaz, mika, kwarc;
Zastosowanie- zbite agregaty używane jako materiał rzeźbiarski;
Minerały podobne- talk;
Występowanie:

w świecie: Rosja- Krassik koło Ekatierinburga, Ural Mts.; Szwajcaria- St. Nikas, Zermatt, Valais;

Szwecja- Västanå, Kristianstad; Belgia- Ottré, Ardennes Mts.; USA- koło Ogilbly, Imperial Co., Tres Cerritos,
Mariposa Co. i Champion mine, White Mts., Mono Co., California; koło Quarzsite, La Paz Co., Arizona; Staley,
Randolph Co., Glendon and Robbins, Moore Co i Hillborough, Orage Co., North Carolina; Brewer mine,
Chesterfield Co., South Carolina; Graves Mt., Lincoln Co., Georgia; Brazylia- duże kryształy, Ibitiara, Bahia;
Japonia- liczne złoża w Nagano Prefecture;

w Polsce: w żyłach kwarcowych w granitach strzelińskich w okolicy Gębczyc; w

Kowarach.

Talk Mg

3

Si

4

O

10

(OH)

2

Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ krystalograficzny- trójskośny lub jednoskośny, pokrój kryształów- płytkowy,
tabliczkowy, pseudotrygonalne piramidy, skupienia- włókniste, drobnoziarniste blaszkowe,
łuskowe,
Twardość- 1 (giętki, ale nie elastyczny), łupliwość- doskonała wg (001), przełam- nierówny;
Barwa- od jasno- do ciemno-zielonej, brązowa, połysk- perłowy, tłusty, jedwabisty, matowy;
Geneza- minerał skał metamorficznych facji zieleńcowej, tworzy łupki talkowe oraz skały
talkowo- magnezytowe i talkowo-chlorytowe, składnik serpentynów, pojawia się w
marmurach dolomitowych, minerały współwystępujące- aktynolyt, tremolit, chloryt, piroksen,
wermikulit, serpentyn, antofyllit, dolomit, kalcyt;
Zastosowanie- jako smar techniczny, przemysł papierniczy, gumowy, tekstylny, ceramiczny,
kosmetyczny. Odmiana tworząca skupienia zbite, zwana steatytem (lub kamień mydlany)
używana jest jako materiał rzeźbiarski;
Minerały podobne- pirofyllit;
Występowanie:

w świecie: Austria- Mt. Zillertal, Tirol; Szwajcaria- Zermatt, Valais i St. Gotthard, Ticino; Włochy-

Pfitschtal, Trentino-Alto Adige; Francja- Trimouns talc deposit, 6 km na NE od Luzenac, Aiège; Niemcy-
Goepfersgruen, Bavaria; Norwegia- Snarum; Rosja- Szabry koło Ekatierinburga; złoże Onotskoje koło Irkuck,

43

Syberia; USA- koło Fowler, St. Lawrence Co., New York; Delta, York Co., Pennsylvania; Smithfield,
Providence Co., Rhode Island; Rochester, Winsdor Co., Vermont; Holly Springs, Cherokee Co., Georgia; koło
San Andreas, Calaveras Co., California;

w Polsce: w zmienionych serpentynitach obrzeżenia Gór Sowich (Braszowice, Szklary,

Jordanów, Wiry, Wirki i in.); w łupkach mikowych w Dusznikach koło Kłodzka i w
Przecznicy koło Mirska; w przekrystalizowanych wapieniach i dolomitach Janowic Wielkich
koło Jeleniej Góry; łupki talkowe w Wieściszowicach koło Kamiennej Góry.

Grupa 3. Miki

Paragonit NaAl

2

(Si

3

Al)O

10

(OH)

2

Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ krystalograficzny- jednoskośny, pokrój kryształów- tabliczkowy, skupienia- łuskowe,
płytkowe, zbite;
Twardość- 2.5 (listki są giętkie i elastyczne, sprężyste), łupliwość- doskonała wg (001),
przełam- nierówny, schodkowy;
Barwa- bezbarwna, biaława, szarawa, żółtawa, połysk- perłowy, jedwabisty;
Geneza- minerał łupków krystalicznych, w których występuje z kyanitem, staurolitem, a także
z korundem, andaluzytem oraz chlorytoidem i chlorytami.
Występowanie- w świecie: Szwajcaria- Pizzo Forno, Ticino; Val Täsch, Zermatt, Valais;
Austria- Prägraten, Tirol; Niemcy- Ochsnkopf, Schwarzenberg, Saxony; Włochy-
Borgofrance koło Ivrea, Piedmont; Pfitschtal, Trentino-Alto Adige; Rosja- Miass, Ilmeny
Mts.,Ural Płd.; Grenlandia- Ivigtut cryolite deposit; USA- Corundum Hill, Chester Co.,
Pennsylvania; Leadville district, Lake Co., Colorado;

Muskowit Kal

2

(Si

3

Al)O

10

(OH,F)

2

Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ krystalograficzny- jednoskośny, pokrój kryształów- tabliczkowy, słupkowy
pseudoheksagonalny, skupienia- gwiaździste, pierzaste, globulkowe, łuskowe, ziarniste, zbite;
Twardość- 2-2.5 (listki są giętkie i elastyczne, sprężyste), łupliwość- doskonała wg (001),
przełam- nierówny, schodkowy;
Barwa- bezbarwna, szara, zielonkawa, żółta, różowawo-czerwona, połysk- perłowy, szklisty,
jedwabisty;
Geneza- minerał skałotwórczy skał metamorficznych (łupki, gnejsy, fyllity), granitów,
pegmatytów, żył aplitowych, w warunkach hydrotermalnych tworzy się kosztem innych
minerałów, minerały współwystępujące- kwarc, plagioklaz, skalenie potasowe, biotyt,
turmalin, topaz;
Zastosowanie- w przemyśle elektrycznym. Jako materiał izolacyjny, do wyrobu ceramiki;
Występowanie:

w świecie: Rosja- Sludianka koło Bajkału, Syberai; Murzinka, Ural Mts.; Norwegia- Kammerfors, Kragerö;

Bamble; USA- Mt. Mica koło Paris, Oxford Co., Maine; duże kryształy- Pennsbury, Chester Co., Pennsylvania;
Amelia, Amelia Co., Virginia; Shelby, Cleveland Co., North Carolina; Black Hills, Pennington, Lawrence i
Custer Cos., South Dakota; Harding mine, Dixon, Taos Co., New Mexico; Kanada- Methuen i Clavin
Township, Ontario; Brazylia- Minas Gerais; Urucum; Taquaral mine, Itinga i José Pinto pegmatite; Jaguaraçú
koło Coronel Fabriciano; Indie- gigantyczne kryształy, Nellore, Andhra Pradesch;

w Polsce: w pegmatytach granitów strzegomskich i strzelińskich, gnejsach sowigórskich,

łupkach łyszczykowych Gór Izerskich.

Lepidolit K(Li,Al)

3

(Si,Al)

4

O

10

(F,OH)

2

Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ

krystalograficzny-

jednoskośny,

pokrój

kryształów-

tabliczkowy,

słupowy,

pseudoheksagonalny, zwykle z zaokrąglonymi ścianami, skupienia- łuskowe, zbite, ziarniste;

44

Twardość- 2.5 –4 (giętki, elastyczny), łupliwość- doskonała wg (001), przełam- nierówny;
Barwa- różowa, purpurowa, różowo-czerwona, fioletowo-szara, żółtawa, biała, bezbarwna,
połysk- perłowy, szklisty;
Geneza- pegmatyty granitowe, metasomatyczny przy zastępowaniu muskowitu i biotytu, w
niektórych wysoko-temperaturowych żyłach hydrotermalnych, grejzenach, granitach,
minerały współwystępujące- spodumen, elbait, kolumbit, kasyteryt, topaz, beryl, miki.
Zastosowanie- ruda Li;
Występowanie:

w świecie: Czechy- Rozná koło Bystrice; Rosja- Ałabaszka, Ural Mts; Szwecja- Varuträsk pegmatite, 15

km na NW od Skellefteå, Västerbotten; USA- Mt. Mica koło Paris, Oxford Co. i Auburn, Androscoggin Co.,
Maine; Mesa Grande i Pala district, San Diego Co., California; Brown Derby pegmatite, Gunnison Co.,
Colorado; Ingersoll mine koło Keystone, Pennington Co., South Dakota; Kanada- Tanco mine, Bernic Lake,
Manitoba; Madagaskar- Maharitra, Mt. Bity; Zimbabwe- Bikita; Indie- Hazaribagh, Bihar; Brazylia- Virgem i
Lapa pegmatite, Minas Gerais;

w Polsce: z pegmatytów strzegomskich (Grabina, śółkiewka) i karkanoskich (Czarne,

Karpniki koło Jeleniej Góry; w pegmatytach w pobliżu ujścia Bystronia do Szklarki koło
Szklarskiej Poręby.

Zinnwaldyt KLiFe

2+

Al(AlSi

3

)O

10

(F,OH)

2

Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ krystalograficzny- jednoskośny, rzadko heksagonalny, pokrój kryształów- krótko-
słupowy, pseudoheksagonalny, tabliczkowy, skupienia- rozetkowe, wachlarzykowe, łuskowe,
Twardość- 2.5-4 (giętki, elastyczny), łupliwość- doskonała wg (001), przełam- nierówny,
Barwa- szaro-brązowa, żółto-brązowa, blado-fioletowa, ciemno-zielona, połysk- szklisty,
perłowy na powierzchniach łupliwości;
Geneza- W Sn- zawierających utworach pneumatolitycznych (grejzenach), rzadko w
granitach, pegmatytach granitowych, oraz wysoko-temperaturowych żyłach kwarcowych,
minerały współwystępujące- topaz, kasyteryt, wolframit, lepidolit, spodumen, beryl, turmalin,
fluoryt;
Zastosowanie- niekiedy jako źródło Li;
Występowanie:

w świecie: Czechy- Cínovec; Niemcy- Altenberg, Saxony; waldstein, Bavaria; Norwegia- Tördal; Anglia-

St. Just, Cornwall; Madagaskar- Antaboaka; Ambatofinandrahana; USA- Amelia, Amelia Co., Virginia; Pala
district, San Diego Co., i Crestmore, Riverside Co, California; Black Hills okolice Keystone, Pennington Co.,
South Dakota; Seward Peninsula, Alaska; Grenlandia- Narssârssuk i Kangerdluarssuk Plateau; Ilímaussaq
intrusion; Japonia- Kurobera, Yamanashi Prefecture; Naegi district, Gifu Prefecture;

w Polsce: w granitach strzegomskich (śółkiewka, Zimnik) oraz karkonoskich (Karpniki,

Czarne koło Jeleniej Góry); w pegmatytach Łomnicy koło Jeleniej Góry.

Flogopit KMg

3

Si

3

AlO

10

(F,OH)

2

Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ krystalograficzny- jednoskośny, pokrój kryształów- tabliczkowy, krótkie słupy zwykle
stożkowate, pseudoheksagonalne, skupienia- ziarniste, łuskowe, płytkowe;
Twardość- 2-3 (giętki, elastyczny), łupliwość- doskonała wg (001), przełam- nierówny;
Barwa- brązowawo-czerwona, ciemno-brązowa, żółtawo-brązowa, zielona, biała, połysk-
perłowy, półmetaliczny na powierzchniach łupliwości;
Geneza- w metamorfizowanych dolomitach i wapieniach wzbogaconych w Mg, w skałach
ultrazasadowych

(kimberlity,

perydotytyt,

lamproity),

serpentynitach,

minerały

współwystępujące- dolomit, kalcyt, diopsyd, tremolit, skapolit, wezuwian, apatyt, tytanit,
epidot, oliwin, augyt, magnetyt;
Zastosowanie- w elektronice;
Występowanie:

45

w świecie: USA- Antwerp i Natural Bridge, Jefferson Co., oraz Edwards i Pierrepont, St. Lawrence Co.,

New York; Franklin, Sussex Co., New Jersey; Kanada- duże kryształy, Lacey mine, Frontenac Co., North and
South Burgess Townships, Ontario; koło Perkin’s Mills, Gatineau Co., Quebec; Rosja- Sludianka koło Bajkału,
Syberia; Norwegia- Ødegården koło Feset; Szwajcaria- Campolungo koło St. Gotthard, Ticino; Włochy- Val di
Fassa, Trentino-Alto Adige; Monte Braccio, Val Malenco, Lombardy; Madagaskar- Saharakara;
Ampandrandava; Nowa Zelandia- Anxiety Point, Nancy Sound;

w Polsce: w przekrystalizowanych wapieniach w Gębczycach koło Strzelina; w granitach

strzelińskich; w dolomitach w Starej Kamienicy koło Jeleniej Góry.

Biotyt K(Mg,Fe

2+

)

3

(Al,Fe

3+

)Si

3

O

10

(OH,F)

2

Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ krystalograficzny- jednoskośny, pokrój kryształów- tabliczkowy, krótko-słupowy
pseudoheksagonalny, skupienia- łuskowe, ziarniste z wygiętymi kryształami;
Twardość- 2.5-3, łupliwość- doskonała wg (001), przełam- nierówny;
Barwa- ciemno-zielona, brązowa, czarny, czerwonawo-brązowa, jasno-żółta, szarawo-żółta,
brązowawo-zielona, brązowa, połysk- błyszczący do półmetalicznego, szklisty, perłowy na
powierzchniach łupliwości;
Geneza- ważny minerał skałotwórczy powstaje w różnych warunkach; w skałach
metamorficznych (łupki, gnejsy) oraz kontaktowo-metamorficznych, w granitach, sjenitach
nefelinowych, rzadziej w ryolitach, bazaltach, minerały współwystępujące- kwarc, skalenie
potasowe, plagioklaz, nefelin, muskowit, piroksen, amfibol, andaluzyt, kordieryt, granat,
spinel;
Zastosowanie- jako materiał izolacyjny;
Występowanie:

w świecie: Włochy- Vesuvias i Monte Somma, Campania; Pfitschtal i Mt. Monzoni, Val di Fassa, Trentino-

Alto Adige; Norwegia- Brevik; Arendal; Rosja- koło Miass, Ilmeny Mts., Ural Płd.; USA- Franklin i Sterling
Hill, Ogdensburg, Sussex Co., New Jersey; Monroe, Orange Co. i Russell, St. Lawrence Co., New York; Easton,
Northampton Co., Pennsylvania; Pala i Rincon district, San Diego Co., California; Kanada- Wakefield, Bancroft
i Parry Sound, Otter Lake, Ontario; Bear Lake mine, Pontiac Co., Quebec;

w Polsce: rozpowszechniony minerał skał magmowych i metamorficznych Tatr, Sudetów

i w podłożu Polski Płn.-Wsch.

Hydromiki:

Illit (K,H

3

O)(Al,Mg,Fe)

2

(Si,Al)

4

O

10

(OH)

2

Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ krystalograficzny- jednoskośny, pokrój kryształów- bardzo drobne, łuskowe kryształy,
skupienia- zbite, drobnoziarniste łuskowate;
Twardość- 1-2, łupliwość- doskonała wg (001), przełam- nierówny;
Barwa- biała, szarawa, zielonkawa, brunatnawa, połysk- srebrzysty, matowy, tłustawy;
Geneza- produkt wietrzenia krzemianów i glinokrzemianów, składnik skał ilastych, np.
kaolinów, glin, margli i innych skał osadowych tworzących się w środowisku morskim;
Zastosowanie- w przemyśle kamionkowym, ceramicznym, garncarskim.
Występowanie:

w świecie: USA- Maquoketa shale, Gilead, Calhoun Co., Illinois; Serbia i Czarnogória- Takova;

w Polsce: jest rozpowszechnionym składnikiem skał ilastych, np. kaolinów, glin, iłów,

margli oraz jako produkt wietrzenia skaleni i innych glinokrzemianów.

Glaukonit (K,Na)(Fe

3+

,Al, Mg)

2

(Si,Al)

4

O

10

(OH)

2

Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ krystalograficzny- jednoskośny, pokrój kryształów- w kryształach występuje bardzo
rzadko, zaokrąglone łuski, płytki, skupienia- drobnoziarniste, zbite, ziemiste;
Twardość- 2, łupliwość- doskonała wg (001), przełam- nierówny;

46

Barwa- trawiasto-zielona, żółto-zielona, niebieskawo-zielona, zielona, żółta, oliwkowo-
zielona, połysk- matowy, błyszczący;
Geneza- morskie skały osadowe, znane są piaski i iły glaukonitowe, minerały
współwystępujące- kwarc, skalenie potasowe, glaukofan, dolomit, syderyt, kalcyt, ankeryt,
piryt, „limonit”.
Zastosowanie- jest wykorzystywany dla filtracji wody pitnej, do produkcji farb mineralnych,
rzadziej jako nawóz.
Występowanie:

w świecie: Nowa Zelandia- Otago Peninsula; Australia- Flinders Ranges; York Peninsula; Anglia-

Sandwich i Folkestone, Kent; Hollybush Hill, Worcester; Francja- Villers-sur-Mer, Calvados; Włochy- Verona,
Vicenza; liczne lokalizacje w Izraelu; RPA- N’Chwaning mine koło Kuruman, Cape Province; USA- Burnet
Co., Texas; w kilku miejscach wzdłuż linii brzegowej, California; szeroko rozpowszechniony, Alabama; Baker
Co., Oregon; Black Hills; Dakota;

w Polsce: rozpowszechniony, minerał morskich skał osadowych.

Seladonit K(Mg,Fe

2+

)(Fe

3+

,Al)Si

4

O

10

(OH)

2

Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ krystalograficzny- jednoskośny, pokrój kryształów- bardzo drobne mika-podobne,
skupienia- zbite, ziemiste;
Twardość- ≈2 (kruchy, tłustawy w dotyku), łupliwość- doskonała wg (001), przełam-
nierówny;
Barwa- niebieskawo-zielona, oliwkowo-zielona, jabłkowo-zielona, połysk- matowy, tłusty;
Geneza- produkt hydrotermalnego przeobrażenia oliwinu, augitu, i innych minerałów skał
bazaltowych oraz pokrewnych i ich tufów, minerały współwystępujące- montmorillonit,
heulandyt, laumontyt, prehnit, chloryt, kwarc, kalcyt.
Występowanie:

w świecie: Włochy- Mt. Baldo koło Verona, Vicenza; Val di Fassa, Trentino-Alto Adige; Austria- Zillertal,

Tirol; Szkocja- Scuir Mohr; Wyspy owcze- Streymoy i Suduroy; USA- John Day Formation, Grant Co.,
Oregon; Mt. Rainier National Park, Pierce Co., Washington; Red Rock Canyon, Kern Co., California;
Nikaragua- Perl Islands; Japonia- Hosokura mine, Miyagi Prefecture; Toyoura, Yamagata Prefecture;
Nishikata, Toshigi Prefecture; Kamogawa, Chiba Prefecture;

w Polsce: znany z przeobrażonych tufów w Barczy koło Zagańska; w zwietrzałych

bazaltach Grodźca i Księginek koło Lubania; w zmienionych diabazach Niedźwiedziej Góry
koło Krzeszowic; z metafirów Alwerii.

Grupa 4. Grupa montmorillonitu (smektyty) i pokrewne (di- i tri-oktaedryczne):

Montmorillonit (Na,Ca)

0.3

(Al,Mg)

2

Si

4

O

10

(OH)

2

•nH

2

O

Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ krystalograficzny- jednoskośny, pokrój kryształów- drobniutkie deskowate,
tabliczkowe kryształy, skupienia- mikrokrystaliczne łuskowate, sferolityczne, glinopodobne,
zbite;
Twardość- 1-2, łupliwość- doskonała wg (001), przełam- nierówny;
Barwa- biała, różowa, żółtawo-brązowa, żółta, czerwona, zielona, połysk- matowy, ziemisty;
Geneza- produkt przeobrażeń hydrotermalnych tufów wulkanicznych i popiołów, składnik
skał osadowych, minerały współwystępujące- kristiobalit, zeolity, biotyt, kwarc, ortoklaz,
dolomit, amfibole, pirokseny, oliwin, kalcyt, gips, piryt, „limonit”;
Zastosowanie- wykorzystywane do sporządzania wiertniczych płuczek ciężkich, skały
montmorillonitowe stosuje się do rekultywacji nieużytków.
Występowanie:

w świecie: Francja- Montmorillon, Vienne; USA- materiał rozpatrywany jako wzorcowy, Bayard i Santa

Rita, Grant Co., New Mexico; koło Chambers, Apache Co., Arizona; Belle Fourche, Butte Co., South Dakota;

47

John C. Lane tract, Weston Co., Clay Spur koło Newcastle, Crook Co., Wyoming; Itawamba mine, Itawamba
Co., okolice Polkville, Simpson Co., Mississipi; Strasburg, Shenandoah Co., Virginia;

w Polsce: występuje jako składnik bentonitów miocenu (okolice Chmielnika-Ciecierza,

Ź

recze i in.), iłów bentonitowych leżących na złożach siarki w okolicach Tarnobrzega; iłów

bentonitowych tworzących liczne wkładki i warstwy we fliszu karpackim i fliszu
podhalańskim; iłów przykrywających pokłady węgla brunatnego na obszarze kujawskim; a
także iłów montmorillonitowych karbonu Górnośląskiego Zagłębia Węglowego (kopalnia
Radzionków, Milowice).

Nontronit (Ca

0.5

,Na)

0.3

Fe

3+

2

(Si,Al)

4

O

10

(OH)

2

•nH

2

O

Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ krystalograficzny- jednoskośny, pokrój kryształów- drobny płytkowy, rzadko w postaci
kryształów,

skupienia-

promieniste,

łuseczkowe,

sferolityczne,

skrytokrystaliczne,

glinopodobne, zbite;
Twardość- 1-2, łupliwość- doskonała wg (001), przełam- muszlowy, łuseczkowaty;
Barwa- żółta, oliwkowo-zielona, zielona, pomarańczowa, brązowa, połysk- woskowy,
smolisty, matowy;
Geneza- produkt wietrzenia bazaltów, kimberlitów i innych skał ultramaficznych, w słabo-
drenowanych glebach wzbogaconych w popioły wulkaniczne, produkt działalności
hydrotermalnej, minerały współwystępujące- kwarc, opal, hornblenda, pirokseny, oliwin,
miki, kaolinit.
Występowanie:

w świecie: Francja- Saint-Pardoux, Dordogne; Norwegia- Froland; Szwecja- Vittenstein; Rosja- Ochansk,

Perm; Niemcy- Geilsdorf i Wolkenstein, Saxony; Madagaskar- Faratsiho; Australia- Burra copper mine, South
Australia; Tamworth copper mine, Attunga, New South Wales; USA- Spruce Pine district, Mitchell Co., North
Carolina; koło Colfax i Carfield, Whitman Co., Washington; Pwtaluma, Sonoma Co., Crestmore, Riverside Co.,
koło Woody, Kern Co., California; Santa Rita, Grant Co., New Mexico; Morenci Greenlee Co., Globe-Miami
district, Gila Co., Twin Buttes mine, Pima Co., Ray, Pinal Co., Arizona; Meksyk- Santa Eulalia, Chihuahua;

w Polsce: Kowary; Świeradów i Zakrzów koło Kamienia Ząbkowickiego; Strzegom.

Saponit (Ca

0.5

,Na)

0.3

(Mg,Fe

2+

)

3

(Si,Al)

4

O

10

(OH)

2

•4H

2

O

Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ krystalograficzny- jednoskośny, pokrój kryształów- bardzo drobne kryształy,
pseudoheksagonalne tabliczkowe, płytkowe, płatkowe, skupienia- równoległe agregaty,
nodulowe, drobno-ziarniste, zbite;
Twardość-

<

1-2 (plastyczny- nawilżony, kruchy- suchy), łupliwość- doskonała wg (001),

przełam- nierówny;
Barwa- biała, żółta, szara, niebieska, zielona, czerwonawa, brązowa, połysk- tłustawy;
Geneza- hydrotermalny- w pustkach skał magmowych , np. w pęcherzykach migdałowych w
bazaltach, w szczelinach przecinających skały wapniowo-krzemianowe, skarny (Fe),
amfibolity i serpentynity, minerały współwystępujące- seladonit, chloryt, miedź rodzima,
epidot, ortoklaz, dolomit, kalcyt, kwarc.
Występowanie:

w świecie: Anglia- Lizard, Cornwall; Szkocja- Allt Ribhein, Fiskavaig Bay, Isle of Sky; Czechy- Cáslav;

Szwecja- Svärdsjö, Kopparberg; RPA- Krugersdorp, Transvaal; USA- Kaersarge i Ahmeek mines, Keweenaw
Peninsula, Houghton Co., Michigan; między Pigeon Point i Fond du Lac, Płn. Brzeg Lake Superior, Cook Co.,
Minnesota; koło Milford, Beaver Co., Utah; Ballarat, Inyo Co., California; Toughnut mine, Tombstone, Cochisw
Co., Arizona; Kanada- Thunder Bay; Ontario;

w Polsce: w migdałowcach melafirowych Rudna koło Krzeszowic; w łomie nefrytów w

Jordanowie; w bazaltach nefelinowych Koźlic koło Zgorzelca;

48

Wolkonskoit Ca

0.3

(Cr,Mg,Fe

3+

)

2

(Si,Al)

4

O

10

(OH)

2

·4H

2

O

Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ krystalograficzny- jednoskośny (prawdopodobnie), pokrój kryształów- bardzo drobne
łuskowate, włókniste, skupienia- zbite;
Twardość- 1-2 (kruchy), łupliwość- ?, przełam-nierówny;
Barwa- jasno- do ciemno-zielonej, szmaragdowo-zielona, połysk- matowy, tłustawy;
Geneza- jako minerał epigenetyczny w piaskowcach, konglomeratach i czerwonych
spągowcach, zwykle wypełnia pustki po zdeponowanej substancji organicznej, produkt
wietrzenia serpentynitów, minerały współwystępujące- chloryt, tridymit.
Występowanie:

w świecie: Rosja- Ochanskij rejon; śr. Bieg rzeki Kama, Ural Mts.; Ukraina- Belgorod- Dnestrowskij

rejon; Bułgaria- koło Gotse Delchev, Pirin Mts.

Grupa 5. Wermikulity (di- i trioktaedryczne)

Wermikulit (Mg,Fe

3+

,Al)

3

(Si,Al)

4

O

10

(OH)

2

·4H

2

O

Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ krystalograficzny- jednoskośny, pokrój kryształów- płytkowy pseudoheksagonalny,
skupienia- blaszkowe, łuskowe;
Twardość- 1.5 (giętki), łupliwość- doskonała wg (001), przełam- nierówny;
Barwa- bezbarwna, biała, żółta, zielona, brązowa, połysk- matowy, perłowy, z mosiężnym
odcieniem;
Inne cechy rozpoznawcze- pęcznienie podczas nagrzewania;
Geneza- po biotycie lub flogopicie w wyniku wietrzenia lub przeobrażenia hydrotermalnego,
w

karbonatytach

i

metamorfizowanych

wapieniach,

składnik

gleb,

minerały

współwystępujące- korund, apatyt, serpentyn, talk, wymienia się z chlorytem i biotytem.
Zastosowanie- dla produkcji materiałów akustyczno- i termoizolacyjnych, do zapraw
budowlanych.
Występowanie:

w świecie: USA- Milbury koło Worcester, Worcester Co, Massachusetts; koło Franklin, Macon Co.,

Rutherford quarry koło Tuxedo, Henderson Co., North Carolina; Brinston’s quarry, Westtown, Chester Co. i
Chestnut Hill, Easton, Northampton Co., Pennsylvania; Magnet Cove, Hot Spring Co., Arkansas; Libby, Lincoln
Co., Montana; Indie- Ajmer, Rajasthan; RPA- Phalaborwa, Transvaal; Australia- Mud Tank, Valley Bore,
Northern territory; Bulong, Western Australia; Rosja- masyw Kowdor, półwysep Kolskij; Pataninskoje złoże,
Ural Płd.;

w Polsce: niewielkie ilości wermikulitu występują w łomie nefrytu w Jordanowie, w

Szklarach koło Ząbkowic Śląskich; w kopalni magnezytu w Wirach.

Grupa 6. Chloryty

Klinochlor (Mg,Fe

2+

)

5

Al(Si

3

Al)O

10

(OH)

8

Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ krystalograficzny- jednoskośny, pokrój kryształów- pseudoheksagonalne cienkie lub
grube tabliczki, skupienia- listkowate, łuseczkowe, włókniste, ziarniste, ziemiste;
Twardość- 2-2.5 (giętkie, nie elastyczne), łupliwość- doskonała wg (001), przełam- nierówny;
Barwa- trawiasto-zielona, oliwkowo-zielona, żółtawa, biała, różowa, różówo-czerwona,
połysk- perłowy, tłusty, matowy;
Geneza- produkt hydrotermalnych przeobrażeń amfiboli, piroksenów, biotytu, w łupkach
chlorytowych, serpentynitach, amfibolitach, wapieniach, niektórych skał zmienionych
kontaktowo, minerały współwystępujące- serpentyn, kalcyt, dolomit, aktynolit, biotyt, oliwin,
plagioklaz, talk, chromit, uwarowit.
Występowanie:

49

w świecie: USA- Emery mine, Chester, Hampden Co., Massachussets; Lancaster Co., Texas; West Chester,

Chester Co., Pennsylvania; Tilly Foster mine, Brewster, Putnam Co., New York; Austria- Zillertal, Tirol;
Włochy- Pfitschtal, Trentino-Alto Adige; Val Malenco, Lombardy; Ala, Piedmint; Szwajcaria-
Rimpfischwänge koło Zermatt, Valais; Hiszpania- Ojén, Málaga Province; Szkocja- Unst, Shetland Islands;
Turcja- Kop Krom [chrome mine], Kop Mts. koło Aşkale; Rosja- liczne lokalizacje w górach Ural.

Szamozyt (Fe

2+

,Mg,Fe

3+

)

5

Al(Si

3

Al)O

10

(OH,O)

8

Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ krystalograficzny- jednoskośny, pokrój kryształów- bardzo drobne, skupienia- zbite,
ziarniste, proszkowe, oolitowe;
Twardość- 2-3, łupliwość- doskonała wg (001), przełam- nierówny;
Barwa- zielona, zielonkawo-szara, czarna, brązowa, połysk- perłowy, matowy, szklisty;
Inne cechy rozpoznawcze- słabomagnetyczny;
Geneza-

w

skałach

osadowych

pochodzenia

morskiego,

produkt

przeobrażeń

hydrotermalnych w szczelinach i druzach pegmatytowych, minerały współwystępujące-
syderyt, kaolinit, kwarc, magnetyt, pirokseny, plagioklaz, oliwin, kalcyt;
Zastosowanie- ruda Fe;
Występowanie:

w świecie: Szwajcaria- Chamoson, Valais; Maderantal, Uri; Czechy- Hermanovice; Kladno; Niemcy-

Schmiedefeld koło Suhl; Scheiz, Thuringia; Anglia- Frodingham, Lincolnshire; Wickwar, Gloucestershire,
Penzance, Cornwall; Irlandia- Knowehead, Co. Antrim; Japonia- Arakawa mine, Akita Prefecture; Shogase,
Tokushima Prefecture; USA- Creede, Mineral Co., Colorado; koło Hot Springs, Garland Co., Arkansas; Beacon
Hill mine, Champion, Marquette Co., Michigan; Kanada- Wabana, Newfoundland;

w Polsce: składnik częstochowskich i łężyckich rud żelaza; znany jest z utworów

hydrotermalnych Miedzianki koło Jeleniej Góry.

Grupa 7. Grupa pałygorskitu

Pałygorskit (Mg,Al)

2

Si

4

O

10

(OH)·4H

2

O

Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ krystalograficzny- jednoskośny, pokrój kryształów- cienkie deseczki spłaszczone wg
(100), wydłużone wg (001), skupienia- włókniste, tworzące splecione wyściółki nazywane
„górską skórą”, skrytokrystaliczne, zbite;
Twardość- 2-2.5, łupliwość- dobra wg (110), przełam- nierówny;
Barwa- biała, szarawa, żółtawa, szarawo-zielona, połysk- ziemisty, woskowy;
Inne cechy rozpoznawcze- bardzo porowaty, unosi się na wodzie;
Geneza- produkt przeobrażeń hydrotermalnych Mg-krzemianów w glebach i osadach, w
wapieniach jeziornych, skałach węglanowych i w magmowych skałach maficznych (w
szczelinach), minerały współwystępujące- kalcyt, dolomit, talk, chloryt, kwarc, chalcedon,
opal, montmorillonit;
Zastosowanie- materiał izolacyjny i dźwiękoszczelny.
Występowanie:

w świecie: Rosja- złoże Palygorskoje okolice rzeki Popowka, Perm; USA- Attapulgus, Decatur Co.,

Georgia; koło Sapillo Creek, Grant Co., New Mexico; Pend Oreille mine, Metaline Falls, Stevens Co.,
Washington; New Melones Dam, Calaveras Co., California; Gustavus, Alexander Archipelago, Alaska; Anglia-
Warren quarry, Enderby, Leicestershire; Maroko- Tafraout; Indie- Hyderabad deposit, Andhra Pradesh;

w Polsce: w melafirach Alwernii; w szczelinach porfirów w Miękini koło Krzeszowic.

Sepiolit Mg

4

Si

6

O

15

(OH)

2

·6H

2

O

Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ krystalograficzny- rombowy, pokrój kryształów- włóknisty, skupienia- nodulowe,
ziemiste, glinopodobne, zbite;
Twardość- 2-2.5, łupliwość- ?;

50

Barwa- szarawo-biała, biała, biała z odcieniem żółtawym lub czerwonawym, połysk- matowy;
Inne cechy rozpoznawcze- suchy unosi się na wodzie, przywiera do języka;
Geneza- osadowy minerał ilasty, w serpentynitach, minerały współwystępujące- opal,
dolomit;
Zastosowanie- w elektrotechnice, farmaceutyce, do wyrobu przedmiotów dekoracyjnych.
Występowanie:

w świecie: Turcja- pomniki antyczne w Eskişhehir; Hiszpania- Vallecas koło Madrid; Cabañas koło

Toledo; Grenlandia- Nugssuaq; USA- Middletown, Delaware Co., Pennsylvania; Gouverneur, St Lawrence Co.,
New York; Little Cottonwood Canyon, Sal Lake Co., Utah; Crestmore, Riverside Co., California; High Plains,
Amarillo, Texas to Hobbs, New Mexico; Ash Meadows, Nye Co., Nevada; Meksyk- Cerro Mercado, Durango;
Kenia- koło Lake Amboseli; Tanzania- Lake Natron; Madagaskar- Ampandrandava; Japonia- Kuzuu, Tochigi
Prefecture;

w Polsce: w melafirach Alwernii oraz Rędzin koło Kowar; w strefie wietrzenia

serpentynitów w Szklarach koło Ząbkowic Śląskich; w kopalni magnezytu w Wirach i
Sobótce.

Grupa 8. Inne krzemiany i glinokrzemiany warstwowe oraz pokrewne

Stilpnomelan K(Fe

2+

,Mg,Fe

3+

)

8

(Si,Al)

12

(O,OH)

27

Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ krystalograficzny- trójskośny, pokrój kryształów- płytki lub bardzo drobne włókna z
grzebieniową strukturą, skupienia- pierzaste, promieniste;
Twardość- 3-4, łupliwość- doskonała wg (001), niewyraźna wg (010), przełam- nierówny;
Barwa- czarna, zielonkawo-czarna, żółtawo-brązowa, zielonkawo-brązowa, połysk- perłowy,
szklisty na powierzchniach łupliwości, może być półmetaliczny;
Geneza- minerał łupków krystalicznych facji zieleńcowej, kwarcytów i łupków węglanowych,
w pegmatytach, minerały współwystępujące- kwarc, syderyt, apatyt, hematyt, chamosyt,
chloryt, Mn-granaty, albit, epidot.
Występowanie:

w świecie: Czechy- Beroun na Morave; Austria- Prägraten, Tirol; Szwecja- Brusjö mine koło Grythyttan,

Örebro; Anglia- Mullion Island, The Lizard, Cornwall; USA- Sreling mine, Antwerp, Jefferson Co., New York;
Franklin, Sussex Co., New Jersey; Laytonville qarry, Mendocono Co., California; Bald Knob koło Sparta,
Alleghany Co., North Carolina; Animikan Iron Formations, Minnesota; Kanada- Poplar Creek, British
Columbia; Australia- Great Cobar mine, New South Wales; Hamersley Ranges; Nowa Zelandia- French Ringe
i Queenstown, West Otago;

w Polsce: w pustkach diabazów występujących między Chełmcem a Pomocnem koło

Jawora; w łupkch stilpnomelanowych okolic Rudaw Janowickich; w pegmatytach
granitowych śółkiewki koło Strzegomia.

Grupa apofyllitu zawiera trzy minerały: fluorapofyllit KCa

4

Si

8

O

20

(F,OH)·8H

2

O,

hydroksylapofyllit KCa

4

Si

8

O

20

(OH,F)·8H

2

O oraz natroapofyllit NaCa

4

Si

8

O

20

F·8H

2

O

Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ krystalograficzny- tetragonalny (fluor- i hydroksylapofyllit), rombowy (natroapofyllit),
pokrój kryształów- tabliczkowy, słupowy, często pseudoregularny, zbrudzenia na ścianach,
skupienia- ziarniste, druzy;
Twardość- 4.5-5 (kruchy), łupliwość- doskonała wg (001), niewyraźna wg (110), przełam-
nierówny;
Barwa- bezbarwna, biała, jasno-żółta, zielona, jasno-różoway, połysk- szklisty, perłowy;
Inne cechy rozpoznawcze- wykazuje luminescencję żółtą, żielonkawobiałą, niebieskozieloną;
Geneza- hydrotermalny- wypełnienie pustek w zasadowych skałach wylewnych, w
szczelinach granitów i żyłach przecinających skały metamorficzne, w skarnach, minerały
współwystępujące- zeolity, datolit, pektolit, kalcyt, kwarc, andradyt, wollastonit, magnetyt.
Występowanie:

51

w świecie: Fluorapofyllit: Islandia- duże kryształy, Teigarhorn, Berufjord; Włochy- Alpe di Siusi,

Trentino-Alto Adige; Niemcy- St. Andreasberg, Harz Mts.; Finlandia- Korsnäs; Indie- wyjątkowe okazy,
Poona, Nasik; Bombay district, Maharashtra; Chiny- Shauguang, Guangdong; USA- French Creek, Chester Co.
i Cornwall, Lebanon Co., Pennsylvania; Paterson, Passaic Co. i Bergen Hill, Hudson Co., New Jersey; Fairfax
quarry, Centreville, Fairfax Co., Virginia; Brazylia- bardzo duże kryształy, koło Bento Gonçalves, Rio Grande
do Sul; Hydroksylapofyllit: USA- Ore Knob mine, Jefferson, Ashe Co. i Foote mkine, King Mt., Cleveland Co.,
North Carolina; Great Notch i Paterson Co. i Franklin, Sussex Co., New Jersey; Fairfax quarry, Centreville,
Fairfax Co., Virginia; Meksyk- Valenciana I LaLuz mines, Guanajuato; Indie- okolice Bombay, Poona i Nasik,
Maharashtra; RPA- Kimberley, duże kryształy- koło Kuruman, Cape Province; Norwegia- Mofjellet mine, Mo i
Rana; Natroapofyllit: Japonia- Sampo mine koło Takahashi, Okayama Prefecture;

w Polsce: w druzach pegmatytowych w granitach strzegomskich; w łupkach mikowych

Miedzianki-Ciechanowic na Dolnym Śląsku.

Chryzokola (Cu,Al)

2

H

2

Si

2

O

5

(OH)

4

·nH

2

O

Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ krystalograficzny- rombowy (?), pokrój kryształów- igiełkowy, skupienia- promieniste,
drobno-włókniste, groniaste, ziemiste, skrytokrystaliczne, opalopodobne, porcelanowe;
Twardość- ≈2-4 (kruchy), łupliwość- brak, przełam- muszlowy;
Barwa- niebieska, niebiesko-zielona, zielona, od brązowej do czarnej kiedy zawiera
domieszki mechaniczne, połysk- szklisty, porcelanowy, ziemisty;
Geneza- produkt utlenienia kruszców Cu, minerały współwystępujące- malachit, tenoryt,
holoyzyt, nontronit.
Występowanie:

w świecie: Rosja- Niżnij Tagił, Ural Mts., Słowacja- Lubietová koło Banská Bystrica; Izrael- Timna (King

Solomon’s) mine; Kongo (Shaba Province, Zair)- Star of the Congo mine, Lubumbashi; Likasi i Kakanda,
Kakanda Province; USA- Globe-Miami district, Gila Co., Morenci, Greenlee Co., San Manuel i Ray mines,
Pinal Co., Arizona; Santa Rita, Grant Co., New Mexico; Tintic district, Juab Co, Utah; Meksyk- Cananea,
Sonora; Chile- Chuquicamata i Exotica deposits okolice Copiapó i Coquimbo; Australia- Chillagoe district,
Queensland;

w Polsce: Kletno koło Bystrzycy Kłodzkiej, Jabłonów koło Wałbrzycha, w Czarnowie

koło Kamiennej Góry; w opuszczonych kopalniach rud miedzi w Dziwiszowie i Miedziance
koło Jeleniej Góry, w Miedziance koło Chęcin oraz dolnośląskich łupkach miedzionośnych.

Opracowała: dr Irina Galuskina