1

1.

Przedstaw i porównaj różne podziały wnętrza Ziemii.
Badaniem budowy wnętrza Ziemi zajmuje się geofizyka. Badania geofizyczne a przede wszystkim analiza

zapisów przebiegu fal sejsmicznych, które w czasie trzęsienia mogą przenikad całą planetę pozwoliły na
wydzielenie podstawowych stref budujących Ziemię.

Wyróżnia się 2 podziały wnętrza Ziemi.

I z nich wyróżnia:

1) Litosferę, której głębokośd wynosi od 100 do 200 km a temp. Panująca tam wynosi od 200 do 700

o

C.

2) Astenosferę o gęstości 3,4 g/cm

3

ciągnącą się do głębokości 350 km.

3) Mezosferę o gęstości 4,5 g/cm

3

do głębokości 2900 km

4) Jądro zewnętrzne, którego temperatura wynosi 4000

o

C , gęstośd 11,5 g/cm

3

i ciągnie się do

głębokości 5150 km

5) Jądro wewnętrzne o temp. 6000

o

C, gęstości 13,6 g/cm

3

, ciągnące się do głębokości 6378 km.

Jądro zewnętrzne i wewnętrzne w tym podziale nazywane jest barysferą, a między astenosferą a mezosferą
znajduje się nieciągłośd Galicyna.

II podział wydziela:
1) Skorupę ziemską o miąższości od 5-180 km, w której wyróżnia się nieciągłośd Moho.
2) Płaszcz Górny- od Nieciągłości Moho do ok. 700 km. Temperatura tam panująca wynosi 1500

o

C, a

gęstośd płaszcza wynosi 3,4 g/cm

3

.

3) Płaszcz dolny sięgający do głębokości 2900 km, gdzie występuje nieciągłośd Guttenberga. Gęstośd

płaszcza dolnego wynosi 4,5 g/cm

3

.

4) Jądro zewnętrzne- jak w przypadku I podziału
5) Jądro wewnętrzne - jak w przypadku I podziału.

Między jądrem zewnętrznymn a wewnętrznym znajduje się nieciągłośd Lemana.

2

Opis poszczególnych stref:

Litosfera-stanowi zewnętrzną skalną powłokę ziemii, sztywną i grubą . Obejmuje ona skorupę ziemską i tak
zwaną warstwę perydotytowi zaliczaną już do płaszcza ziemii. Litosfera zbudowana jest ze skał takich jak
występują na powierzchni Ziemi.
Astenosfera-górna jej granica (100-200km) odpowiada już temperaturze Solidusa (trwałości)poniżej tej granicy
rozpoczyna się topnienie materiału skalnego, co objawia się obniżeniem prędkości fal sejsmicznych. Astenosfera
jest sferą częściowego stopnienia skał, gdyż różne skały topią się w różnej temperaturze. Dolna granica (350km)
nie jest zbyt precyzyjna.
Płaszcz Ziemi-sfera leżąca między skorupą a jądrem . W II podziale płaszcz ziemi obejmuje mezosferę
astenosferę i warstwę perydotytowi.
Jądro ziemi-zajmuje centralą częśd naszego globu. Wyróżniamy jądro zewnętrzne-ciekłe i jądro wewnętrzne-
stałe. Skład jądra Ziemi odpowiada stopowi żelaza z niklem. Jądro zewnętrzne zapewne niewiele się różni od
wewnętrznego. To, że jest stałe wynika z faktu że temperatura rośnie wraz z głębokością szybciej niż
temperatura jądra.

2. Scharakteryzuj procesy zachodzące w strefach subdukcji płyt litosfery.

Strefy subdukcji to te rejony, w których skorupa oceaniczna podsuwa się pod łuk wysp wulkanicznych (subdukcja
typu japooskiego) lub płytę kontynentalną (subdukcja typu andyjskiego). Płyty litosfery przesuwają się po
skałach płaszcza. W trakcie tego ruchu powstają liczne naprężenia szczególnie w miejscach zetknięcia jednej
płyty z drugą (strefa Benioffa), która ciągnie się pod kątem 45

o

do głębokości max. 700 km. W tej strefie

rejestrujemy bardzo wiele głębokich trzęsieo ziemii o ogniskach na głębokości nawet 700 km. W strefie
głębokomorskiego rowu gromadzą się osady, które są intensywnie fałdowane i tworzą tkz. pryzmę akrecyjną.
Między tą pryzmą a łukiem wysp tworzy się basen przedłukowy wypełniony osadami. Z drugiej strony łuku
tworzy się basen marginalny również wypełniony osadami z erozji wysp. Z strefą subdukcji związany jest także
intensywny wulkanizm. Wydobywająca się poprzez wulkany lawa ma generalnie skład andezywtowy co związane
jest m. In. Z mieszaniem się magmy płaszcza z magmą pochodzącą z przetopienia płyty oceanicznej.

3

4

Przykładem strefy subdukcji o charakterze kontynentalnym może byd podsuwanie się płyty pacyficznej

pod płytę północno-amerykaoską albo płyty afrykaoskiej pod euroazjatycką.

Strefa subdukcji przy łuku wyspowym występuje np. na Filipinach gdzie Rowem Oceanicznym jest Rów

Filipioski a basenem marginalnym Morze Południowochioskie.

3. Przedstaw i wyjaśnij rozmieszczenie aktywnych wulkanów

Rozmieszczenie wulkanów na kuli ziemskiej wykazuje wyraźne związki z budową geologiczną skorupy

ziemskiej i zachodzącymi w niej procesami tektonicznymi. Wulkany związane są z granicami płyt litosfery:

1) Strefa subdukcji- tam występuje generalnie magma andezytowa co związane jest m. in. Z

mieszaniem się magmy płaszca i pochodzącą z przetopienia płyty oceanicznej. Są to wulkany
podmorskie i jest ich zdecydowanie mniej oraz są spokojniejsze. Najwięcej wulkanów (90 %)
związana jest właśnie z tą strefą. Występowanie:

Pasie Okołopacyficznym- tam Płyta Pacyficzna wsuwająca się pod płytę Euroazjatycką
oraz północno i południowo amerykaoską. Pas ten nazywany jest „Ognistym
pierścieniem.”

Strefa Śródziemnomorska- Gdzie płyta afrykaoska wciska się pod płytę euroazjatycką
(Wulkany Etna, Wezuwiusz)

2) Ryfty grzbietów śródoceanicznych- miejsce na ziemi do którego dopływa gorąca materia (z płaszcza)

tworząc nową litosferę. Wydobywająca się w dolinie ryftowej lawa ma skład bazaltowy. Są to
wulkany podmorskie i jest ich zdecydowanie mniej oraz są spokojniejsze. Związane są z grzbietami
śródoceanicznymi.

Oceanu Atlantyckiego- między płytą afrykaoską a południowoamerykaoską.

Oceanu Spokojnego- między płytą pacyficzną a nazwa

Oceanu Indyjskiego- między płytą antarktyczną a australijską i afrykaoską.

3) Pióropusze płaszcza i plamy gorąca- Są to pionowe strumienie nagrzanej materii objawiające się na

powierzchni ziemi plamami gorąca *hot spot+. Nad pióropuszem tworzy się zwykle kopułowate
nabrzmienie o wysokości do 2 km i średnicy do 1000 km , w obrębie którego odbywają się procesy
wulkaniczne. W środku płyty pacyficznej leżą Hawaje- łaocuch czynnych i niedawno wygasłych
wulkanów zlokalizowanych na wierzchołku szerokiego podniesienia oceanicznego. Wulkany leżące
na wyspie Hawaj są aktywne na następnej wyspie ledwo co wygasłe a im dalej na zachód tym
dłuższy czas minął od wygaśnięcia wulkanu. Gorący słup materii podciągany jest z jądra
zewnętrznego wznosi się do spągu litosfery przetapia ją i powstaje rozległe nabrzmienie. Takich
plam gorąca mamy na Ziemi 45. Między innymi: Hawaje , Islandia czy Yellowstone.

5

4. Wyjaśnij genezę płytkich i głębokich trzęsieo ziemi.

Trzęsienie ziemi-gwałtowne zaburzenie stanu równowagi we wnętrzu ziemi, któremu towarzyszą

nieodwracalne deformacje ośrodka oraz wydzielanie się dużych ilości energii, częściowo emitowanych w
postaci fal sejsmicznych, trzęsienia ziemi są też przyczyną oscylacji swobodnych ziemi. Według
przyjętego obecnie modelu proces trzęsienia ziemi wywołany osiągnięciem krytycznych wartości
naprężeo, jest związany ze zniszczeniem materiału. Cały obszar, w którym występuje zjawisko trzęsienia
ziemi zwany jest obszarem ogniskowym, może osiągnąd w przypadku najsilniejszych trzęsieo rozmiary
do 1000km. Ogniska trzęsieo ziemi występują na różnych głębokościach. Wyróżniamy trzęsienia:

Płytkie-o ognisku na głębokości do 50 km

Pośrednie -od 50 do 300 km (litosferyczne)

Głębokie- od 300 do 700 km (sublitosferyczne)

Najwięcej jest płytkich trzęsieo, głębokie występują tylko w nielicznych rejonach (Strefy Benioffa). Do
płytkich trzęsieo zalicza się trzęsienia o genezie:

1) Zapadowej - wiążą się z zapadaniem stropów nad pustkami w przypowierzchniowej warstwie

skorupy ziemskiej (np. zapadanie się stropów jaskio). Najczęściej są związane z obszarami
krasowymi. Wstrząsy wywołane takimi przyczynami są na ogół słabe i obejmują najwyżej 3%
wszystkich trzęsieo ziemi

2) Tąpnięd - wstrząsy wywołane zapadaniem się wyrobisk górniczych. Gdy kopalnie znajdują się pod

obszarami zabudowanymi, a sied chodników jest gęsta, tąpnięcia mogą poczynid wielkie szkody. W
Polsce tąpnięcia zdarzają się na Górnym Śląsku i Dolnym w rejonach eksploatacji złóż węgla
kamiennego oraz miedzi.

3) Wulkanicznej - są związane z gwałtowną erupcją wulkanów eksplozywnych lub z przemieszczeniem

się magmy w skorupie ziemskiej. Wstrząsy wulkaniczne stanowią ok. 7 % wszystkich wstrząsów.

Do głębokich trzęsieo ziemi zaliczamy trzęsienia o genezie tektonicznej. Są one najczęstsze i
najgroźniejsze w skutkach. Stanowią one ok. 90% wszystkich trzęsieo. Ich przyczyną jest gwałtowne
przemieszczenie sie mas skalnych w skorupie ziemskiej lub górnym płaszczu Ziemi, wywołane
rozładowaniem nagromadzonych naprężeo (np. w strefie Benioffa).

5. Opisz przebieg i skutki wietrzenia fizycznego

6

Wietrzeniem - nazywamy całokształt zmian, którym podlegają skały i ich składniki (minerały),

wystawione na działanie atmosfery, hydrosfery i biosfery.

Wietrzenie odgrywa znaczącą rolę w krążeniu pierwiastków w przyrodzie. W zależności od

czynników biorących udział w procesie, wyróżnia się wietrzenie:

Fizyczne (mechaniczne), w rezultacie którego następuje rozpad skał, które ulegają
kruszeniu i dezintegracji, ale bez zmiany składu chemicznego.

Chemiczne, w wyniku którego następuje rozkład skał - zmienia się skład chemiczny
substancji mineralnych w skale.

Wietrzenie fizyczne:
1) Dezintegracja związana ze zmianami objętości składników skały.

Insolacja i dobowe zmiany temperatury - Składniki skał mają różne współczynniki

rozszerzalności cieplnej, pochłaniają też różną ilośd ciepła. Oznacza to, że rozszerzają się i kurczą
nierównomiernie. Mimo że wzrost objętości skały pod wpływem temperatury jest niewielki to
wielokrotnie powtarzające się skokowe zmiany temperatury i powstające przy tym naprężenia
przekraczają granicę wytrzymałości skały. W skutek rozszerzania się i kurczenia ziaren (kryształów) w
skale zmniejsza się spójnośd między nimi, co może doprowadzid do rozsypania się skały na poszczególne
ziarna mineralne. Mówimy wtedy o rozpadzie ziarnistym (dezintegracji granularnej) skały. Jest on
charakterystyczny dla skał wieloskładnikowych. Wietrzenie to powoduje zaokrąglanie krawędzi.

Eksfoliacja - łuszczenie się skał następujące pod wpływem ogrzewania promieniami

słonecznymi powierzchni skały. Następuje wtedy zróżnicowane rozszerzanie się zewnętrznej
(nasłonecznionej) i wewnętrznej części skały. Prowadzi to często do powstawania pęknięd
współkształtnych do powierzchni skały i odspajania się jej fragmentów. Im większe wahania temperatury
tym szybszy proces rozpadu skał, który nosi nazwę rozpadu blokowego.

Wietrzenie odciążeniowe - Na skutek różnicy ciśnieo (na powierzchni małe, wewnątrz

duże) np. w skutek intruzji lub na dnach oceanów a konkretnie zmniejszenia ciśnienia następuje
rozprężenie skał czyli powiększenie ich objętości. W skutek tego procesu powstają szczeliny
odciążeniowe, przypominające uławicenie skał. Są one równoległe do powierzchni terenu, ale właściwe
uławicenie mają zazwyczaj niezgodne.

Wietrzenie hydratacyjne (ilaste) - wynik uwodnienia skał, zmiana objętości. Podczas

opadów utwory ilaste nasiąkają wodą i pęcznieją, podczas suszy wysychają i kurczą się. Powstają
szczeliny hydratacyjne mogące sięgad nawet kilkanaście metrów w głąb.

2) Dezintegracja związana ze zmianami wypełnieo szczelin, porów. Itp.

Zamróz (geliflukcja)- Zamarzająca woda w porach i szczelinach skalnych powiększa swą

objętośd o ok. 9%. Wywiera przy tym na ścianki szczelin czy porów ogromne ciśnienie (nawet 20 kPa).
Tworzący się lód rozpycha więc szczeliny i rozsadza skałę. W naszym klimacie proces ten zachodzi do
głębokości ok. 1,5 m. a na obszarach polarnych do 7 m. W wyniku tego procesu dochodzi do rozpadu
blokowego. Na obszarach peryglacjalnych efektem zamrozu są gołoborza.

Pęcznienie kryształów - zachodzi ono na obszarach suchych i półsuchych. Wzrost

kryształów znajdujących się w porach i szczelinach skał luźnych może doprowadzid do przemieszczania
się większych fragmentów skał co może powodowad powstanie: solnych poligonów kamienistych lub
grzebieni solnych.

Efekt wietrzenia

7

Wietrzenie mechaniczne doprowadza do całkowitego wzrostu powierzchni całkowitej okruchów

skalnych. Jest ono przygotowaniem do wietrzenia chemicznego. Rozdrabnianie polega na dezintegracji
blokowej lub ziarnistej(granularnej). W efekcie powstają: rumowiska skalne(gołoborza), zachodzi
eksfoliacja, powstają mikroformy powierzchni skalnych(kociołki wietrzeniowe, tajone, bruzdy, żłobki,
uszkodzenia na budynkach, nagrobkach, pomnikach)

6. Wymieo i scharakteryzuj rodzaje powierzchniowych ruchów masowych

Grawitacyjne ruchy masowe - przemieszczenia dużych objętości skał, gleb pod wpływem oddziaływania

grawitacji. Współczynnik tarcia skał jest uzależniony od obecności i ilości wody.

1. Ześlizg (osuwanie zsuwanie)

Przemieszczenie materiału skalnego w dół stoku wzdłuż jednej lub kilku wyraźnie wyodrębnionych

powierzchniach. Ruch ten jest gwałtowny a medium transportującym jest woda. Ześlizg następuje na stokach o
znacznym nachyleniu na niekoniecznie dużych powierzchniach.

Czynnikami sprzyjającymi zsuwaniu są:

- wzrost wilgotności spowodowany opadami i/lub roztopami
-podcięcie stoku w efekcie procesów naturalnych lub działalności człowieka
-nadmierne obciążenie stoku
-odciążenie stoku
-wibracje
-wstrząsy sejsmiczne
- budowa geologiczna
-rzeźba(geometria)stoku
-profil

Formy: Zsuwy, Osuwiska, Zerwy.

2. Spływanie

Przemieszczenie podczas którego następuje całkowita zmiana pierwotnej struktury przemieszczających

się utworów (rozerwanie, upłynnienie). Nie uczestniczą w nim skały zlityfikowane, dotyczy skał luźnych, sypkich.
Woda jest obciążeniem i smarem. Zależy od ilości wody na stoku, nachylenia stoku, pokrycia przez roślinnośd i
charakteru utworów pokrywowych.

W zależności od wielkości przenoszonego materiału wyróżniamy spływy:

8

a) Gruzowe (gruzowo-błotne) materiał spływający jest gruby ale gdy pojawia się także drobny to jest to

gruzowo błotny spływ.

b) Błotne- transportowany materiał jest tylko drobny

W zależności od rodzaju ruchu:

a) Soliflukcja – spływanie odmarzniętej nasyconej wodą powierzchni gruntu w klimacie zimnym po

przemarzniętym podłożu o nawet niewielkim nachyleniu (już od 2

o

)

b) Potoki błotne – przemieszczający się w dół materiał skalny drobny uruchomiony podczas obciążania

zwietrzeliny przez wodę opadową- ruch szybki

c) Lawiny śnieżne – materiałem spływającym jest śnieg, w zimie medium transportującym jest powietrze

a w lecie powietrze i woda.

d) Suche spływy – gdzie medium nie jest woda ale powietrze (w piaskowcach, lessach)
e) Lahor – spływ materiału piroklastycznego musi byd on mocno nawodniony. Może zaczynad się już na

stożku wulkanicznym.

f)

MURA – spływ gruzowo-błotny w Tatrach.

Rorma: koluwium i nisza

3. Osypywanie

Ruch ten występuje w obrębie ścian skalnych i stromych stoków. Polega na odrywaniu się od

powierzchni skalnych różnej wielkości odłamków skał, które przemieszczają się w dół stoku. Przyczyną
wywołującą odpadanie może byd wietrzenie mrozowe. Przemieszczające się po stoku odłamki skalne żłobią
podłużne rynny, zwane żlebami. U wylotu żlebu często powstaje stożek usypiskowy. Stożki takie w Tatrach
nazywamy piargami.
Formy:

- stożki osypiskowe - gdy osypywanie następuje przy spękaniu

- hałdy osypiskowe – gdy materiał osypuje się wzdłuż

4.Obrywanie

Swobodne spadanie materiału bez kontaktu z podłożem znacznej objętości materiału. Formami są hałdy.

W miejscu oderwania tworzy się nisza obrywu. Koluwia mają postad blokowo-kamienistą. Pomiędzy głazami są
duże wolne przestrzenie.

9

5. Spełzywanie

Bardzo wolne przemieszczanie gruntu występujące na powierzchniach o małym nachyleniu. Głównym

czynnikiem sprawczym tych ruchów jest nasycenie gruntów wodą. W umiarkowanych szerokościach
geograficznych spełzywanie zachodzi głównie na stokach zadarnionych. Ruch ten jest niezauważalny dla
obserwatora. Można jednak zauważyd jego efekty w postaci pochylonych drzew, słupów telefonicznych, płotów
itp. W Klimtach zimnych spełzywaniu podlega powierzchniowa niezamarznięta warstwa zwietrzeliny, która
pełznie po zamarzniętym, nieprzepuszczalnym dla wody podłożu.

6. Osiadanie (subsydencja)

Obniżanie powierzchni terenu zwykle w efekcie kompakcji wywołanej odwadnianiem, zapadaniem.

Formy bardzo rozległe szeroko rozpowszechnione na Śląsku. Formy: Niecki, leje.

7.Rozszerzanie boczne

Powolne boczne rozszerzanie grzbietów górskich. Formy: rowy grzbietowe, rowy stokowe.

8.Przechył (przewracanie)

Przechylanie potem upadek wąskiego wysokiego bloku skalnego z rotacją wokół podstawy. Gdy ponad

utworami plastycznymi występuje kompleks sztywnych skał. Formy: skałki, blokowiska.

10

9. Płynięcie plastyczne (spływ skalny, pełzanie, rozciąganie boczne)

Wolne przemieszczanie skalnych kompleksów (stywnych) po miękkich uplastycznionych warstwach w

efekcie długotrwałego, zwykle ciągłego odkształcenia(fałdowania) nie powodującego ścinania
Formy: szczeliny, rowy, skałki.

Obciążenie

7.Przedstaw etapy rozwoju dolin rzecznych

W typowych warunkach każda dolina rzeczna przechodzi przez określone fazy rozwoju, zwane stadiami

erozyjnymi, są to:

1) Stadium młodociane – gdzie występuje intensywna erozja denna i wsteczna, likwidowane są kanty,

występują liczne osuwiska na zboczach doliny.

2) Stadium dojrzałe- najlepiej rozwinięta erozja boczna, zanika erozja denna, brak jest wstecznej, stoki

doliny są łagodniej nachylone więc nadal są osuwiska i spełzanie materiału.

3) Stadium starcze- następuje zanik erozji, rozpoczyna się akumulacja. Transport drobnej zawiesiny,

tylko w okresie wezbrao powodziowych rzeka będzie niosła gruby materiał.

Dojrzewanie rzeki nie jest nieodwracalne, możliwe jest odmłodzenie erozji, czyli powrót do stadium
wcześniejszego, zjawisko to może byd spowodowane:

- obniżeniem się bazy erozji

- zmianami klimatycznymi (więcej opadów)

- zmianą obciążenia rzeki (gdy zmniejszy się ilośd materiału niesionego przez rzekę)

8.Opisz krajobraz polodowcowy

11

Formy krajobrazu polodowcowego można podzielid na 2 grupy: erozji lodowca i jego akumulacji.

1) Formy erozyjne powstające jako efekt przemieszczania się lodowca po podłożu.

a) Rysy - najprostszy objaw erozji lodowcowej, często głębokie wydłużone zagłębienie w twardych skałach.

Są zlokalizowane w kierunku ruchu lodowca. Powstają przez rysowanie skalnego podłoża twardymi
okruchami. Pozwalają na odtworzenie ruchu lodowca.

b) Bruzdy lodowcowe - rysy o głębokości 1 - 50cm tworzące się przy dużym ciśnieniu mas lodu.
c) Zadziory lodowcowe - Niewielkie asymetryczne zagłębienia gł. Kilku milimetrów i długości do kilkunastu

cm. Są to odpryski odłamków skalnych od wygładzonej przez lodowiec powierzchni.

d) Wygłady - gładkie, wypolerowane powierzchnie skalne. Mogą byd wklęsłe lub wypukłe. Powstają na

skałach odpornych.

e) Baraoce (mutony) -pagórkowate, asymetryczne wyniosłości podłoża, wygładzone z jednej strony i

porysowane z drugiej. Wysokośd do kilkudziesięciu metrów i długośd do kilkuset metrów. Często
występują w dużych skupiskach na niewielkich obszarach.

f) Żłoby lodowcowe - Występują w krajobrazie górskim. Mają one płaskie dna, strome ściany, a przede

wszystkim U-kształtny profil poprzeczny. Ich wygląd ukształtował spływający po dolinie jęzor
lodowcowy.

g) Doliny wiszące - Stają się widoczne wówczas, gdy lodowiec opuści dolinę.

h) Cyrk lodowcowy (kar) - występuje na obszarze firnowym czyli powyżej granicy wiecznego śniegu, gdzie

powstaje lodowiec górski. Średnica od kilkuset metrów do kilku kilometrów. Ich dna są czasem
urozmaicone mutonami i rynnami. Po stopieniu lodu w cyrkach często powstają jeziora cyrkowe.

12

i) Fiordy- długie i wąskie zatoki ze stromymi zboczami wcinające się głęboko w skalisty ląd. W przekroju

poprzecznym U-kształtne. Wyrzeźbione przez jęzory lodowcowe posuwające się dolinami ku morzu w
czasie zlodowacenia.

2) Erozyjne formy powstające w skutek działania wód lodowcowych w czasie topnienia lodowca.

Wody odprowadzane są w formie rzek polodowcowych (erozja boczna, wsteczna, denna) Wody krążą także
wewnątrz i na powierzchni lodowca w tkz. kanałach. (Supraglacjalne - na lodowcu; inglacjalne - w lodowcu;
Subglacjalne - pod lodowcem)

a) Jeziora rynnowe - Są to długie wąskie jeziora z wysokimi na ogół brzegami, głębokości niekiedy 100 m.

Rynny są wyrzeźbione w skałach podłoża przez strumienie podlodowcowe płynące pod ciśnieniem.

b) Pradoliny - Wody wypływające z topniejącego lądolodu łączą się ze sobą i wodami rzecznymi i spływały

zgodnie z nachyleniem terenu, mniej więcej równolegle do jego czoła.

13

3) Formy akumulacji lodowcowej- lodowiec zabiera ze sobą podłoże i transportuje ze sobą.

a) Porwaki lodowcowe - duże głazy przenoszone na duże odległości pozostawione przez lodowiec w

momencie topnienia.

b) Kry lodowcowe - Duże porwaki.
c) Moreny - forma morfologiczna zbudowana z okruchowych osadów wytopiskowych lodowca.

Dla lodowców górskich wyróżniamy:

- boczne - produkty złożone między krawędzią lodowca a zboczem doliny
- denne - materiał osadzony na powierzchni po całkowitym stopieniu lodowca
- środkowe - powstałe z połączenia 2 moren bocznych w efekcie łączenia się jęzorów
lodowcowych.
- czołowe - powstają w skutek wytapiania materiału okruchowego z ciała lodowca w wyniku
ablacji lodowca.

Dla lądolodów:

- czołowe

- denne

Osady pozostawione przez wycofujący się lądolód:
1 - sandr, 2 - głaz narzutowy, 3 - drumlin, 4 - morena czołowa, 5 - jezioro, 6 - wzgórze morenowe, 7 -
oderwany blok lodu, 8 - kem, 9 - oz, 10 - topniejący lądolód, 11 - warwy, 12 - morena ablacyjna, 13 -
morena denna.

14

d) Bruk morenowy - Po ustąpieniu lodowca wody zwykle rozmywają moreny wymywając z niej drobny

materiał. Pozostaje tylko gruby nazwany brukiem morenowym.

e) Sandry - Potężne ciała usypane u wylotów bram lodowcowych, zbudowane z materiału żwirowo -

piaszczystego na przedpolu lodowca. Przy czole lodowca usypują się okruchy większe natomiast dalej
od niego drobniejsze. Wynika to ze spadającej energii strumieni lodowcowych. Warstwowany krzyżowo
materiał.

f) Ozy - Długie wały piaszczyste zbudowane z materiału piaszczystego zgromadzonego w korytach rzek

lodowcowych, którego woda nie mogła już unieśd. Często występują na przedłużeniu jezior rynnowych.
Zbudowane z żwirów i piasków warstwowanych. Dłuższe osie otoczaków są równoległe do osi ozów.
Wydłużone w kierunku cofającego się ruchu lodowcowego.

g) Kemy - pagórkowate formy zbudowane z materiału piaszczystego czasem piaszczysto - żwirowego.

Powstają w tzw. przetainach (zagłębieniach w lodzie sięgających aż do podłoża), szczelinach
lodowcowych.

h) Utwory limnoglacjalne - bardzo drobno okruchowy materiał gromadzący się w jeziorach zastoiskowych .

Charakterystyczny osad to iły warwowe, czyli laminowane iły złożone z grubszych, jasnych i cienkich
ciemnych lamin.

i) Utwory morsko lodowcowe - Powstają w wyniku depozycji materiału okruchowego pochodzącego z

lodowców w środowisku morskim. Charakteryzują się bardzo złym wysortowaniem.

9.

Przedstaw mechanizmy i rezultaty erozji brzegu morza.

Niszczenie brzegów morskich i dna morskiego pojawia się w działalności erozji:

- hydraulicznej - erozja morska spowodowana niszczącą działalnością wody. Woda uderzającej fali, pod

ogromnym ciśnieniem wciska się w szczeliny i pęknięcia skał budujących brzeg, niszcząc ich zwięzłośd. Woda
wciska cię w szczeliny i pory spręża powietrze i rozsadza je.

- mechanicznej - erozja morska spowodowana niszczącą działalnością piasków i żwirów. Woda uderza w

brzeg niesionymi fragmentami skał i niszczy go . Fale i prądy przybrzeżne przesuwają materiał okruchowy po
dnie i plaży abradując (ścierając) ich powierzchnię. *Abrazja+

- chemicznej - korazja morska

- biologicznej - bioerozja

Erozja morska powoduje rozbijanie, obrywanie, kruszenie i namywanie utworów z których zbudowany jest brzg
morski.
Rezultaty:
- Klif - Strome urwisko nadbrzeżne powstałe w skutek atakowania i podcinania przez fale, brzegu morskiego.
- Nisza abrazyjna - podcięcie klifu znacznych rozmiarów.

- Platforma abrazyjna - efekt abrazji. Płaska, niemal pozioma powierzchnia, słabo nachylona w kierunku morza

15

10. Podaj charakterystyczne cechy fliszu i wyjaśnij jego genezę

.

Flisz to znacznej miąższości, specyficzny osad terygeniczny czyli występujący na szelfie. Na ogół materiał

transportowany przez rzeki jest zrzucany w strefie litoralnej- tam gromadzą się osady grubookoruchowe - żwiry i
piaski. Dalej od brzegu docierają mniejsze ziarna, które mogą przebywad dłużej w stanie zawieszonym- mułi i iły.

Osady fliszowe powstają w wyniku tworzenia się prądów zawiesinowych czyli prądów gęstościowych,

polegających na ruchu płynu o większej gęstości względem płynu o mniejszej gęstości.

Prąd zawiesinowy zawiera duża ilośd materiału okruchowego (głównie drobnoziarenistego), którą

transportuje w zawieszeniu. Prądy te poruszają się pod wpływem grawitacji i bezwładności. Dotarłszy do
podnóża stoku kontynentalnego prąd wytraca szybkośd , a materiał okruchowy zostaje osadzony na dnie
zgodnie z wielkością i ciężarem cząstek mineralnych: najpierw osadzi się materiał najgrubszy, a póżniej coraz
drobniejszy. Dzięki temu osady fliszowe są frakcjonalnie warstwowane- w warstwie lub zespole warstw
następuje ciągłe przejście w pionie od materiału gruboziarnistego do drobnoziarnistego.
Cechy fliszu:

- naprzemianległe osady gruboziarniste (piaskowce zlepieoce) i drobnoziarniste (mułowce i iłowce).
-ławice piaskowców są zazwyczaj uziarnione frakcjonalnie. Mają ostre spągi i często są na nich hieroglify

mechaniczne i organiczne.

- Stopy ławic piaskowców przechodzą w wyżej leżące mułowce.
-Brak skamieniałości poza mikrofauną.