146

Marcin Wodejko

MATERIAŁY DO DZIAŁALNOŚCI ATTACHATÓW WOJSKOWYCH PRZY

AMBASADACH II RZECZYPOSPOLITEJ W ZASOBIE CENTRALNEGO

ARCHIWUM WOJSKOWEGO

Z chwilą odzyskania niepodległości, interesy odradzającego się państwa polskiego

były reprezentowane przez różnego rodzaju przedstawicielstwa (30 stycznia 1919 roku było

ich 10)

1

o zróżnicowanych nazwach, statusie i podległości. Ich istnienie było owocem działań

podejmowanych na arenie międzynarodowej zarówno przez Komitet Narodowy Polski, jak

i przez Radę Regencyjną.

Wraz z oficjalnym uznaniem państwowości Rzeczypospolitej Polskiej przez państwa

obce (jako pierwsze uczyniły to Stany Zjednoczone 30 stycznia 1919 roku) wyłoniła się

potrzeba rozbudowy sprawnie działającej sieci placówek zagranicznych. Tym pilniejsza, iż

rozpoczynała się dopiero ciężka walka o miejsce Polski w świecie i jej granice.

Do połowy 1919 roku utworzono 20 placówek zagranicznych

2

- ambasad i poselstw.

Równolegle z rozwojem cywilnej służby zagranicznej, kształtowała się sieć

wojskowych przedstawicielstw dyplomatycznych. Jej istnienie przejawiało się działalnością

samodzielnych misji wojskowych oraz obecnością przedstawicieli wojskowych w powstałych

placówkach cywilnych.

1

Historia dyplomacji polskiej, tom 4, pod red. Piotr Łossowskiego, Warszawa 1995, s. 17.

2

Ibidem, s. 23.

147

W początkowym okresie na jej barkach spoczywały dwa ważkie zadania. Pierwszym było

zabezpieczenie bytu i organizacja powrotu do ojczyzny rzesz jeńców wojennych narodowości

polskiej. Drugim był zakup i transport materiałów wojennych na potrzeby organizowanej

armii.

Koniecznym było także objęcie kontrolą i sprowadzenie do kraju licznych formacji

polskich rozrzuconych na obszarze pogrążonej w wojnie domowej Rosji oraz stacjonujących

na terenie Francji i Włoch.

Wobec narastającego konfliktu z Rosją Sowiecką, kolejnym ważnym zadaniem stało

się pozyskanie pomocy przeciw nowemu, groźnemu przeciwnikowi.

W sporządzonym przez oddział II Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego, dla

Szefa Polskiej Misji Wojskowej w królestwach: Szwecji, Norwegii i Danii, gen. Józefa

Pomianowskiego, wykazie wojskowych placówek dyplomatycznych na dzień 20 czerwca

1919 roku

3

figuruje: 5 attachatów – w Bernie, Belgradzie, Bukareszcie, Budapeszcie (nie

obsadzony) i Helsinkach (ówczesny Helsingfors), Polska Misja Wojskowa w Paryżu (pod

kierownictwem gen. Tadeusza Rozwadowskiego), Misja Wojskowo-Gospodarcza w Paryżu

(gen. Jan Romer), dwóch pełnomocników wojskowych Państwa Polskiego – w Rzymie

i Wiedniu oraz ekspert wojskowy przy przedstawicielu nadzwyczajnym Państwa Polskiego w

Kownie.

Wkrótce nastąpił dalszy rozwój wojskowej służby zagranicznej, tak, że wykaz z

początku roku 1920

4

wymienia 17 placówek i dwie misje działające w Rosji:

1.

Polska Misja Wojskowa w Paryżu – gen. Tadeusz Rozwadowski;

2.

Wojskowa Misja Zakupów w Paryżu – gen. Józef Pomianowski;

3.

Pełnomocnik wojskowy i morski w Londynie – kontradm. Wacław Kłoczkowski;

4.

Pełnomocnik wojskowy w Rzymie – gen. Eugeniusz Kątkowski;

5.

Pełnomocnik wojskowy i morski w Waszyngtonie – adm. Zygmunt Brynk;

6.

Pełnomocnik wojskowy w Konstantynopolu - gen. Józef Panecki;

7.

Attaché wojskowy w Wiedniu - mjr Emil baron Prochaska;

8.

Attaché wojskowy w Bukareszcie – mjr Olgierd Górka;

9.

Attaché wojskowy w Helsigfors (Helsinkach) – płk Mieczysław Pożerski;

10.

Attaché wojskowy w Sztokholmie – płk Ferdynand markiz de Respaldize;

11.

Attaché wojskowy w Rydze – kapt. Aleksander Myszkowski;

3

CAW, Oddział II Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego, I.301.8.445.

4

CAW, Oddział II Sztabu Głównego (Generalnego), I.303.4.50, spis wojskowych placówek

zagranicznych na dzień 1 stycznia 1920.

148

12.

Attaché wojskowy w Rewlu – rotm. Stanisław Bogusławski;

13.

Attaché wojskowy w Brukseli – mjr hr. Starzeński;

14.

Attaché wojskowy w Bernie – rotm. Zygmunt Ołdakowski;

15.

Attaché wojskowy w Budapeszcie – rotm. hr. Albert Wielopolski;

16.

Attaché wojskowy w Belgradzie – mjr Aleksander Powroźnicki;

17.

Attaché wojskowy w Kopenhadze – rotm. Roman Małachowski;

18.

Misja na Syberię;

19.

Misja do południowej Rosji.

Wkrótce rozpoczął funkcjonowanie attachat w Tokio, zaś wiosną 1921 r. attachat w

Tallinie

5

.

Dalszy rozwój wojskowej sieci dyplomatycznej ograniczały możliwości finansowe

państwa. Koszty utrzymania placówek i problemy budżetowe Polski wywołały interwencje ze

strony Ministerstwa Skarbu. Postulowało ono likwidację attachatów w Bernie, Brukseli

i Sztokholmie oraz redukcję personelu pozostałych przedstawicielstw

6

.

Gdy na podstawie uchwały Rady Ministrów z dnia 3.04.1922 r. finansowanie

wojskowych placówek zagranicznych przejęło od wojska Ministerstwo Spraw Zagranicznych

ich struktura i etat przedstawiały się następująco (wykaz pomija nie obsadzoną placówkę w

Tokio)

7

:

1.

Paryż – 1 attaché, 1 pomocnik, 1 podof. kanc.,

2.

Londyn - 1 attaché, 1 podof. kanc.,

3.

Waszyngton - 1 attaché, 1 podof.,

4.

Rzym – 1 attaché,

5.

Moskwa -1 attaché, 1 pomocnik, 1 podof. kanc.,

6.

Helsingfors (Helsinki) -1 attaché, 1 podof. kanc.,

7.

Rewel -1 attaché, 1 pomocnik,

8.

Ryga -1 attaché, 1 pomocnik, 1 podof. kanc.,

9.

Bukareszt -1 attaché, 1 pomocnik, 1 podof. kanc.,

10.

Budapeszt -1 attaché, 1 pomocnik, 1 podof. kanc.,

11.

Konstantynopol -1 attaché, 1 pomocnik, 1 podof. kanc.,

12.

Praga –1 attaché, 1 podof. kanc.

5

Historia dyplomacji ..., s.30.

6

CAW, Oddział II Sztabu Głównego (Generalnego), I.303.4.50, pismo ministra Skarbu do Naczelnego

Dowództwa Wojska Polskiego, z dnia 29 kwietnia 1921 roku, w sprawie attachés wojskowych w Rewlu,
Helsinkach i Konstantynopolu.

7

Dodatek Tajny do Dziennika Rozkazów MSWojsk. Nr 17, z dnia 27 czerwca 1922 r, pozycja 84.

149

Zlikwidowano więc placówki w państwach skandynawskich, z wyjątkiem Helsinek,

których znaczenie spadło po zawarciu pokoju z Rosją Sowiecką. Uległy też likwidacji

przedstawicielstwa w Wiedniu, Brukseli i Bernie (przy czym warto dodać, iż likwidacja

placówki wcale nie musiała oznaczać pozbawienia danego państwa dozoru polskiej

dyplomacji wojskowej – np. funkcję attaché w Szwecji pełnił attaché w Rydze)

8

. Wysłano

natomiast attachés wojskowych do Moskwy, co było wynikiem traktatu ryskiego i do Pragi –

podjęto w owym czasie próbę zbliżenia z Czechosłowacją i poprawy napiętych, od zajęcia

przez Czechów Śląska Cieszyńskiego, stosunków z tym ważnym dla obrony granicy

zachodniej sąsiadem. Próby te doprowadziły do likwidacji przedstawicielstwa w Budapeszcie.

W następnych latach sieć wojskowych placówek dyplomatycznych uległa już niewielkim

zmianom. Wobec narastającego izolacjonizmu Stanów Zjednoczonych, straciło sens

utrzymywanie placówki w Waszyngtonie (zlikwidowano ją około 1927 roku)

9

. Utworzono

natomiast placówkę w Teheranie.

Większe zmiany przyniosły dopiero lata poprzedzające wybuch II wojny światowej.

Wobec likwidacji Czechosłowacji zaprzestało także działalności przedstawicielstwo w

Pradze. Utworzono natomiast attachat w San Sebastian, w Lizbonie, w Kownie (po

wymuszeniu normalizacji stosunków w 1938 roku) i Budapeszcie - stosunki z państwem

węgierskim zyskały na znaczeniu po uzyskaniu wspólnej granicy.

Już w 1927 roku, wkrótce po likwidacji, rozważano także restytucję placówki w

Waszyngtonie, ostatecznie jednak odroczono realizację tych planów

10

.

Attachés wojskowi, jako fachowi doradcy i referenci wojskowi szefów

przedstawicielstw dyplomatycznych Rzeczpospolitej Polskiej, wchodzili w skład korpusu

dyplomatycznego poselstw, do których byli przydzieleni. Na mocy, wspomnianej wyżej,

uchwały Rady Ministrów z dnia 3.04.1922 r., także finansowo podlegali Ministerstwu Spraw

Zagranicznych, zaś ich pobory zostały zrównane z pensjami radców legacyjnych. Posiadali

jednak dużą autonomię, w sprawach personalnych i merytorycznych podlegali ministrowi

8

Piotr Łossowski, Dyplomacja Drugiej Rzeczpospolitej, Warszawa 1992, s. 70.

9

Piotr Stawecki w swoim artykule Attaché wojskowi Drugiej Rzeczypospolitej opublikowanym w

“Przeglądzie Historyczno-Wojskowym”, Nr 2, 2004 r., ss. 107-138, sugeruje jakoby stanowisko attaché
wojskowego w Waszyngtonie zostało zlikwidowane już w 1922 roku (s. 129), jednak z dokumentów
zgromadzonych w CAW (m.in.: CAW, Oddział II Sztabu Głównego (Generalnego), I.303.4.3945, relacja z
procesu płk. Williama Mitchella) jasno wynika, iż istniało ono jeszcze na przełomie lat 1925 i 1926, zaś funkcję
attaché pełnił ppłk Bohdan Hulewicz. Należy dodać, iż w artykule Piotra Staweckiego, który jest jednym z
niewielu opracowań omawiających kompleksowo historię przedwojennych attachatów wojskowych, występuje
niestety więcej nieścisłości dotyczących zarówno dat jak i osób - autor nie sięgnął bezpośrednio do źródeł
archiwalnych.

150

spraw wojskowych za pośrednictwem szefa Sztabu Głównego (Generalnego). Ich stosunki z

władzami zwierzchnimi, tak cywilnymi jak i wojskowymi oraz zadania regulowały instrukcje,

ogólne i szczegółowe, wydawane przez szefa Sztabu Głównego.

Z instrukcji tych wyłania się następujący obraz. Attachés wojskowych, morskich i

specjalnych (np. lotniczych) mianował i odwoływał minister spraw wojskowych, na wniosek

szefa Sztabu Głównego (Generalnego) i w porozumieniu z ministrem spraw zagranicznych.

Podobnie - przydzielanych im podoficerów kancelaryjnych (w stosunku do nich attachés

posiadali uprawnienia dowódców pułku). Cywilny personel pomocniczy przydzielał szef

placówki dyplomatycznej.

Attachés ewidencyjnie posiadali przydział do kadry oficerskiej poszczególnych

rodzajów broni przy odpowiednich departamentach Ministerstwa Spraw Wojskowych.

Attachés wojskowi, jako reprezentanci Sił Zbrojnych Rzeczpospolitej Polskiej, podlegali

służbowo i dyscyplinarnie szefowi Sztabu Głównego za pośrednictwem Oddziału II S.G. Pod

każdym innym względem podlegali kierownictwu placówek dyplomatycznych. W sprawach

wojskowych attachés podejmowali działania samodzielnie, dla oficjalnego wystąpienia na

zewnątrz w charakterze reprezentanta sił zbrojnych nie potrzebowali upoważnienia

pełnomocnego przedstawiciela rządu.

Personel

wojskowej

służby

dyplomatycznej

wchodził

w

skład

korpusu

dyplomatycznego i korzystał z wszelkich przywilejów i uprawnień przewidzianych prawem

międzynarodowym.

Chociaż finansowanie placówek od 1922 roku obciążało budżet Ministerstwa Spraw

Zagranicznych, Sztab przydzielał attachés specjalne sumy dyspozycyjne, z których się

rozliczali tylko z nim, a które służyły pokryciu kosztów działań podejmowanych bez wiedzy

szefów placówek dyplomatycznych.

Szef Sztabu Głównego kierował działalnością attachatów wojskowych za

pośrednictwem Oddziału II Sztabu Głównego, odpowiedzialnego za wywiad i kontrwywiad.

W Oddziale II za opiekę nad przedstawicielami zagranicznymi wojska odpowiedzialny

był Wydział Ewidencji. Jego zadaniem było ujęcie w całość pracy attachés i nadsyłanych

przez nich informacji, aby zreferować je szefowi oddziału. Wydział Ewidencji miał też

obowiązek czuwać nad zaspokajaniem potrzeb informacyjnych wojskowej dyplomacji

11

.

10

CAW, Oddział II Sztabu Głównego (Generalnego), I.303.4.43, referat Oddziału II z dnia 13 sierpnia

1927 roku, o konieczności utrzymania już istniejących placówek attachés wojskowych oraz utworzenia nowych:
w Teheranie i Waszyngtonie.

11

CAW, Oddział II Sztabu Głównego (Generalnego), I.303.4.6420, pismo szefa Oddziału II S.G., z

dnia 19 maja 1922 roku, do ekspozytury nr IV w Krakowie.

151

Oddział II prowadził korespondencję z attachatami za pomocą poczty dyplomatycznej,

rozsyłanej raz w tygodniu przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych

12

. Wszelkie ważne pisma

były szyfrowane, przy czym pracę przy szyfrach attaché był obowiązany prowadzić osobiście,

ewentualnie mógł go zastąpić tylko inny oficer, jeśli był przydzielony do placówki

13

.

Także sprawy związane z wytwarzaniem i przechowywaniem dokumentacji

attachatów podlegały nadzorowi Oddziału II. Attaché posiadał własną kancelarię, wydzieloną

od cywilnej kancelarii placówki dyplomatycznej. Stosowane były w niej wojskowe przepisy

kancelaryjne, najpierw system dziennikowy, po 1931 roku wprowadzono wojskowy system

bezdziennikowy “Biur 1”

14

.

Zadania stawiane attachés wojskowym wyczerpująco wyszczególnia rozkaz tajny

Ministerstwa Spraw Wojskowych z dnia 11 marca 1924 roku

15

.

Zakres działania placówek konsularnych w sprawach wojskowych

Dotychczasowe doświadczenia placówek konsularnych i attachés wojskowych

pozwalają obecnie na dokładne wyszczególnienie tych spraw natury administracyjno-

wojskowej, w których załatwieniu pośredniczą placówki konsularne zagranicą.

Należą do nich sprawy następujące:

1.

prowadzenie rejestracji i ewidencji oficerów rezerwy, przebywających zagranicą;

2.

prowadzenie rejestracji i ewidencji poborowych i rezerwistów obowiązanych do

ś

wiadczeń wojskowych. Doręczanie nadesłanych przez P.K.U. z kraju książeczek

wojskowych i wypełnianie ich w myśl instrukcji M.S.Wojsk.;

3.

przesyłanie zarejestrowanym rozkazów władz krajowych odnośnie poboru, ćwiczeń

wojskowych, mobilizacji i.t.d., wzgl. Samodzielne odsyłanie ich do kraju na podstawie

obowiązujących stałych instrukcyj;

12

CAW, Oddział II Sztabu Głównego (Generalnego), I.303.4.4870, pismo szefa Oddziału II do szefa

Departamentu Ogólnego Oddziału II, z dnia 21 września 1935 roku, plan jazd kurierskich.

13

CAW, Oddział II Sztabu Głównego (Generalnego), I.303.4.156, projekt instrukcji ogólnej dla

attachés wojskowych opracowany w 1927 roku.

14

CAW, Oddział II Sztabu Głównego (Generalnego), I.303.4.4870, pismo attaché wojskowego RP w na

Łotwie, w Estonii i Szwecji, z dnia 23 maja 1935 roku, dotyczące uporządkowania archiwum attachatu; o
systemach kancelaryjnych w Wojsku Polskim patrz więcej: Lucjan Teter, “Biurowość wojskowa w latach 1918-
1939”, [w:] Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej, nr 3, Warszawa 1971, s. 18-34.

15

Dodatek Tajny do Dziennika Rozkazów MSWojsk. Nr 4 ,z dnia 11 marca 1924 roku, pozycja 24.

152

4.

wyjednywanie odpisów, wzgl. oryginałów, wszelkich osobistych dokumentów wojskowych

zdemobilizowanych i b. ochotników W.P.;

5.

wyjednywanie dokumentów, stwierdzających odbytą służbę wojskową w wojsku polskiem

i armiach obcych;

6.

poszukiwanie zaginionych w czasie wojny światowej;

7.

wyjednywanie metryk śmierci – poległych w czasie wojny lub zmarłych oficerów

i szeregowych w czasie pokoju;

8.

załatwianie zgłaszanych pretensyj b. wojskowych we wszelkich sprawach pieniężnych, jak:

odszkodowania, zwrot kosztów podróży, zaległy żołd i dodatek polowe, sprawy spadkowe

po zmarłych i poległych, sprawy żołnierskich składek oszczędnościowych;

9.

wszelkie sprawy dotyczące inwalidów wojennych zagranicą;

10.

legalizowanie odpisów lub tłumaczeń dokumentów wojskowych;

11.

rejestracja dezerterów wojskowych, przebywających w odnośnem państwie zagranicznem;

12.

pośrednictwo w doręczaniu odznaczeń wojskowych i uroczyste dekorowanie

odznaczonych przez konsula, doręczanie dekretów nominacyjnych, pism urzędowych

oficerom rezerwy i szeregowym rezerwy;

13.

kontrola i wpływ na oficerów i szeregowych co do przestrzegania przepisów o noszeniu

munduru wojskowego zagranicą (dotyczy zwłaszcza Stanów Zjednoczonych);

14.

sprawy związane z opieką nad cmentarzami wojskowych polskich poległych lub zmarłych

zagranicą, pomników i zabytków wojskowych;

15.

sprawy związane z osadnictwem wojskowem na kresach wschodnich i zachodnich;

16.

informacje w sprawie szkolnictwa wojskowego w Polsce , w szczególności szkół kadeckich

i podchorążych.

O obowiązkach w sprawach powyższych ustawach, rozporządzeniach, rozkazach

i instrukcjach będą placówki konsularne informowane wyczerpująco za pośrednictwem

M.S.Zagr., któremu potrzebne materiały obowiązane są dostarczać – stosownie do

kompetencji – oddziały szt. Gen. i departamenty M.S.Wojsk [...].

Instrukcje wydawane przez Oddział II Sztabu Głównego koncentrowały się na

zadaniach informacyjnych stawianych attachés wojskowym. Warto zaznaczyć, iż mieli się oni

opierać na legalnych źródłach informacji i unikać wikłania się w pracę stricte szpiegowską

16

.

16

Piotr Łossowski, Dyplomacja II..., s. 73.

153

Ich źródłami miała więc być prasa, komunikaty wydawane przez oficjalne czynniki, udział w

manewrach wojskowych, czy wreszcie kontakty towarzyskie z oficerami państw obcych oraz

osobistościami życia publicznego. Był to więc szeroko pojęty “biały wywiad”. W związku z

tym, niezwykle ważna była umiejętność właściwego opracowania zgromadzonych

materiałów, tak by można było jak najwięcej wynieść z ich analizy. Miały temu dopomóc

specjalne instrukcje

17

.

Po wybuchu II Wojny Światowej akta attachatów wojskowych dzieliły los

dokumentacji zarówno Wojska Polskiego jak i Ministerstwa Spraw Zagranicznych.

Doprowadziło to do ich, utrzymującego się po dzień dzisiejszy, rozproszenia.

Część akt, która jeszcze przed 1 września 1939 roku została przesłana do Oddziału II

Sztabu Generalnego, wpadła po upadku Warszawy w ręce Niemców i wraz z resztą

dokumentacji wojskowej przesłano ją do filii poczdamskiego Archiwum Wojskowego

Wehrmachtu w Gdańsku-Oliwie. Znalazły się tam także akta przejęte w wojskowych

placówkach, w opanowanych przez hitlerowców państwach Europy. Dokumenty archiwalne,

które znajdowały się w przedstawicielstwach na terenie ZSRR i państw bałtyckich przejęli

Rosjanie.

W końcu 1944 roku, w obliczu zbliżającej się Armii Czerwonej, Niemcy część akt z

Oliwy wywieźli w głąb Rzeszy. Zostały one po upadku III Rzeszy także przejęte przez Rosjan

i wywiezione w głąb ZSRR. Akta z Oliwy zostały natomiast ostatecznie przekazane

komunistycznym władzom Polski i większość z nich trafiła do Centralnego Archiwum

Wojskowego.

Dokumentację wytworzoną przez Oddział II, a wśród niej część akt attachatów

wojskowych, przejęła jednak informacja wojskowa, a następnie Urząd Bezpieczeństwa.

Do Centralnego Archiwum Wojskowego, w 1964 roku, trafiła ostatecznie część akt

attachatów przejętych przez Rosjan w latach 1939-1940 oraz w 1945 roku, na terenie

dzisiejszych Niemiec.

Archiwalia Oddziału II, będące w posiadaniu Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego

wpłynęły do CAW w dwóch turach, w 1989 i 2002 roku. Akta attachatów wojskowych

zostały jednak wydzielone i przekazane do Archiwum Akt Nowych, gdzie obecnie tworzą

dwa zespoły: zespół nr 1191 “Attachés wojskowi RP przy rządach państw kapitalistycznych”

- 238 jednostek archiwalnych (14,42 metra bieżącego) i zespół nr 1624 “Attaché Wojskowy

17

CAW, Oddział II Sztabu Głównego (Generalnego), I.303.4.6420, Instrukcja ogólna dla attachés

wojskowych, z 1922 roku, dotycząca prowadzenia pracy informacyjnej i konstrukcji raportów.

154

przy ambasadzie w Moskwie” - 95 jednostek archiwalnych (1,8 metra bieżącego)

18

. Pewna

ilość akt przedwojennych attachés została także odnaleziona przez członków Wojskowej

Komisji Archiwalnej na terenie Federacji Rosyjskiej w Ośrodku Przechowywania Zbiorów

Historyczno-Dokumentalnych Federacji Rosyjskiej w Moskwie

19

. Akta attachatów

wojskowych w Lizbonie i San Sebastian z lat 1936-1939 roku przechowuje Archiwum

Instytutu i Muzeum im. gen. Władysława Sikorskiego

20

. Poszukiwania można prowadzić

także w zasobie Hoover Institution Archives, w którym zdeponowano akta polskich placówek

zagranicznych pozostałe po wojnie w posiadaniu Rządu na Wychodźstwie

21

.

Znajdujące się w zasobie Centralnego Archiwum Wojskowego akta attachatów

wojskowych stanowią część rozległego Zespołu Akt Oddziału II Sztabu Generalnego o

sygnaturze I.303.4. Zawiera on łącznie 7838 jednostek archiwalnych, z czego wyodrębnione

w osobny podzespół akta attachatów liczą 710 jednostek. Obejmuje materiał archiwalny

wytworzony przez dwadzieścia attachatów wojskowych, jest zróżnicowany zarówno pod

względem rozmiaru, jak i zawartości:

Attaché wojskowy w Belgradzie - 8 j.a. z lat 1921-1926;

Attaché wojskowy w Berlinie - 13 j.a. z lat (1924) 1928-1930;

Attaché wojskowy w Bernie - 10 j.a. z lat 1919-1921;

Attaché wojskowy w Brukseli - 31 j.a. z lat 1919-1931;

Attaché wojskowy w Bukareszcie - 28 j.a. z lat 1919-1935;

Attaché wojskowy w Budapeszcie - 21 j.a. z lat 1919-1922;

Attaché wojskowy w Helsinkach - 5 j.a. z lat 1919-1935;

Attaché wojskowy w Konstantynopolu -18 j.a. z lat 1919-1923;

Attaché wojskowy w Kopenhadze - 3 j.a. z lat 1919-1920;

Attaché wojskowy w Londynie - 128 j.a. z lat 1919-1934;

Attaché wojskowy w Moskwie -5 j.a. z lat 1921-1939;

Attaché wojskowy w Paryżu -278 j.a. z lat 1919-1939;

Attaché wojskowy w Pradze - 48 j.a. z lat 1920-1939;

Attaché wojskowy w Rydze - 3 j.a. z lat 1921-1932;

18

Informacje uzyskane za pomocą bazy danych Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych SEZAM,

http://www.archiwa.gov.pl/?CIDA=160.

19

Informacja o wynikach pracy Wojskowej Komisji Archiwalnej w archiwach Federacji Rosyjskiej w

okresie wrzesień 1992 — czerwiec 1993, Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej, nr 16, Warszawa 1993, s.
5—59.

20

E. Kołodziej, Archiwalia w Instytucie Polskim i Muzeum im. gen. Władysława Sikorskiego w

Londynie, “Archeion”, t. 95, 1995, s. 107—112.

21

Zarys dziejów akt Oddziału II i attachatów wojskowych napisano na podstawie: Regina Czarnecka,

Wstęp do Inwentarza Zespołu Akt Oddziału II Sztabu Głównego (Generalnego), Warszawa 2002.

155

Attaché wojskowy w Rzymie - 57 j.a. z lat 1919-1939;

Attaché wojskowy w San Sebastian -1 j.a. z 1939 roku;

Attaché wojskowy w Sztokholmie - 12 j.a. z lat 1919-1939;

Attaché wojskowy w Tokio - 4 j.a. z lat 1925-1929;

Attaché wojskowy w Waszyngtonie - 3 j.a. z 1921 roku;

Attaché wojskowy w Wiedniu - 39 j.a. z lat 1918-1926.

Jeśli chodzi o charakter zachowanych akt, to są one tak różnorodne, jak zadania

stawiane attachés wojskowym. Można odnaleźć akta dotyczące bezpośrednio organizacji

przedstawicielstw - korespondencję w sprawach personalnych i finansowych, rozliczenia

wydatków, instrukcje, dzienniki podawcze i listy doręczeń poczty dyplomatycznej.

Z wczesnych lat funkcjonowania, wkrótce po I wojnie światowej, wiele jednostek

zawiera sprawy związane z organizacją powrotu do kraju jeńców narodowości polskiej.

Najliczniej reprezentowane w zachowanym materiale archiwalnym są: raporty dotyczące

sytuacji politycznej w poszczególnych państwach; wycinki prasowe i tłumaczenia artykułów,

tak o Polsce, jak i sprawach natury czysto wojskowej; korespondencja dotycząca zakupów i

transportu broni oraz materiałów wojennych, w tym także rysunki i dane techniczne sprzętu,

prospekty firm zbrojeniowych; relacje z manewrów wojskowych; sprawy związane z

nadawaniem odznaczeń przedstawicielom armii obcych i zamieszkałym za granicą Polakom;

studia nad organizacją i uzbrojeniem armii obcych oraz ich budżety.

Dla przedstawicielstw w niektórych państwach można wskazać zagadnienia

charakterystyczne lub występujące z większą częstotliwością. W krajach o istnieniu licznej

emigracji zarobkowej z Polski, Francji i Belgii, są to spisy obywateli polskich w wieku

poborowym oraz dokumenty dotyczące powołania ich do wojska. W najobszerniej

zachowanej spuściźnie aktowej attachatu w Paryżu licznie reprezentowana jest problematyka

Armii generała Hallera, studiów polskich oficerów na francuskich uczelniach wojskowych

oraz dokumentacja pozostała po funkcjonowaniu Polskiej Misji Wojskowej i Wojskowej

Misji Zakupów w Paryżu. Wojskowa placówka w Londynie wytworzyła, z kolei, obfity

materiał dotyczący szeroko rozumianej problematyki morskiej – spraw organizacyjnych

marynarki wojennej i handlowej, ustawodawstwa morskiego i traktatów międzynarodowych

związanych z żeglugą oraz budownictwa okrętowego.

Wszystkie przechowywane w CAW archiwalia attaché w Tokio (łącznie cztery

jednostki archiwalne) dotyczą wywiadu sowieckiego na terenie Chin, Mandżurii i Korei.

Akta attachatów zgromadzone w podzespole “Attachaty Wojskowe RP” nie

wyczerpują materiału badawczego do ich historii, zgromadzonego w Zespole Akt Oddziału II

156

Sztabu Głównego (Generalnego). Raporty, studia i sprawozdania sporządzone przez attachés

wojskowych trafiały do Wydziału Wywiadowczego Oddziału II (odpowiednio do referatów

“Wschód” i “Zachód”), przede wszystkim zaś do Wydziału Ewidencji (później “Studiów”) i

wraz z resztą dokumentacji powyższych jednostek organizacyjnych zostały zarchiwizowane.

W związku z faktem, iż Oddział II koordynował całość działalności wojskowej służby

dyplomatycznej, źródeł do jej dziejów należy szukać także w aktach Wydziału

Organizacyjnego i Kancelarii.

Materiał zgromadzony w ramach akt powyższych wydziałów Oddziału II, pod

względem rozmiaru i bogactwa zawartości nie ustępuje wcześniej omówionemu. Wobec

poważnych strat we właściwej dokumentacji attachatów stanowi niezbędne jej uzupełnienie.

W latach 1919-1921 istniały także, obok siebie, Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego

(Sztab Generalny) oraz Sztab Ministerstwa Spraw Wojskowych. Każdy z nich posiadał

własny oddział wywiadowczy, odpowiednio: Oddział II Naczelnego Dowództwa Wojska

Polskiego (syg. I.301.8) i Odział II Ministerstwa Spraw Wojskowych (syg. I.300.76). W

zespołach tych należy prowadzić poszukiwania materiałów do historii kształtowania się

wojskowej sieci dyplomatycznej w latach 1918-1921.

Oczywiście raporty i korespondencja attachés wojskowych po dotarciu do Oddziału II

, często były przekazywane dalej, do bezpośrednio zainteresowanych poruszaną w nich

problematyką instytucji wojskowych. Tak więc na odnośne materiały można natrafić w

większości zespołów akt przedwojennych znajdujących się w CAW. Nie można przy tym

pominąć kolekcji akt personalnych i odznaczeniowych, niezbędnych dla odtworzenia

przebiegu służby polskich attachés wojskowych.

Na koniec warto wspomnieć, iż działalność dyplomatyczna Wojska Polskiego nie

ograniczała się wyłącznie do przydzielania attachés wojskowych cywilnym placówkom

dyplomatycznym.

Do państw o szczególnym znaczeniu politycznym lub w celu podjęcia ważnych spraw

wysyłano misje wojskowe. W Centralnym Archiwum Wojskowym przechowywane są

zespoły akt: Polskiej Wojskowej Misji Zakupów w Paryżu (I.305.3), Polskiej Misji

Wojskowej na Wschodzie (I.305.4) oraz Polskiej Wojskowej Komisji Likwidacyjnej w

Wiedniu (I.305.2).

W okresie międzywojennym funkcjonował też, na mocy postanowień Traktatu

Wersalskiego, Komisariat Generalny RP w Gdańsku. Akta wytworzone przez Wydział

Wojskowy Komisariatu także znajdują się w CAW, w dwóch zespołach. Pierwszym z nich

jest “Zespół Akt Komisarza Generalnego RP w Gdańsku” (I.305.6), liczy on 30 jednostek,

157

przeważnie rozkazów dziennych Składnicy Tranzytowej na Westerplatte. Pięćdziesiąt

jednostek archiwalnych, o szerszej tematyce, zawiera natomiast podzespół “Wydział

Wojskowy Komisarza Generalnego w Wolnym Mieście Gdańsku” zawarty w “Zespole Akt

Oddziału II Sztabu Głównego (Generalnego)”.

Reasumując, zasób Centralnego Archiwum Wojskowego, stanowi niezwykle szerokie

pole badań dla osób pragnących zająć się historią polskiej dyplomacji w okresie

międzywojennym. Akta wytworzone przez wojskowe przedstawicielstwa dyplomatyczne są

niebywale rozproszone. W CAW można najprawdopodobniej odnaleźć największą liczbę

wartościowych źródeł do tego tematu.