Preliminaria

Teoria znaków

Znaki są w naszym życiu wszechobecne. Język, którym się posługujemy, to zbiór

znaków. Znaki służą nam do porozumowania się z innymi ludźmi (i nie tylko), do

komunikowania przekonań, wyrażania uczuć i informowania o przeżyciach

wolitywnych. Znaki służą nam do zdobywania wiedzy o świecie i do jej

przekazywania. Co więcej – nasze myśli składają się ze swego rodzaju znaków.

Teoria znaków – to semiotyka.

Semiotyka a logika

Semiotyka logiczna jest częścią szeroko rozumianej logiki.

LOGIKA

LOGIKA

FORMALNA

SEMIOTYKA

LOGICZNA

METODOLOGIA

Wszystkie części logiki «przenikają się» wzajemnie; w metodologii

wykorzystuje się pewne elementy semiotyki (np. teoria funkcji semiotycznych

wyrażeń jest podstawą teorii definicji) i logiki formalnej (np. na teorii

konsekwencji logicznej zasadza się teoria rozumowań).

Działy semiotyki

SEMIOTYKA

SYNTAKTYKA

dotyczy struktury znaków

SEMANTYKA

dotyczy relacji między

znakami a rzeczywistością

pozajęzykową

PRAGMATYKA

dotyczy relacji między

znakami a ich

odbiorcami

Pojęcie znaku

Załóżmy, że osoba O spostrzega napis „Nieczynne do odwołania”. Jeżeli ten jest

znakiem dla osoby O, gdy osoba ta przyporządkowuje temu napisowi pewien inny

przedmiot (jakkolwiek abstrakcyjnie ów przedmiot byłby pojmowany).

Ogólnie:

Jeżeli obiekt x jest znakiem obiektu y dla osoby O, to osoba O przyporządkowuje

obiekt y obiektowi x.

Należy pamiętać, że nie każde przyporządkowanie jakiegoś obiektu innemu
obiektowi – to przyporządkowanie znakowi jego korelatu. Tylko niektóre
przyporządkowania mają charakter semiotyczny.

Pojęcia semiotyczne

ZNAK

NADAWCA

KORELAT

ODBIORCA

(interpretator)

Sygnały i symptomy

Wśród znaków wyróżnia się m.in. sygnały i symptomy. Pierwsze – to znaki, które

posiadają świadomego nadawcę. Sygnałem jest np. wyciągnięta na powitanie ręka,

ostrzegawczy znak drogowy ustawiony przy jezdni, czy dzwonek w szkole –

oznajmiający przerwę. Symptomami z kolei są np. czerwona wysypka jako znak

choroby, łzy jako znak smutku, czy krzyk jako znak strachu.

Sygnały i symptomy

Granica między symptomami a sygnałami w pewnej fazie ich «używania» zaciera

się: niektóre znaki, «pierwotnie» symptomatyczne, z czasem stają się używanymi

ś

wiadomie sygnałami. Pod względem intencji trudno zakwalifikować niektóre

gesty mimiczne wykonywane świadomie, np. przez aktora na scenie lub przez

kogoś, kto ukrywa prawdziwe emocje. Osoba taka świadomie naśladuje znaki

nieświadome.

Sygnifikatory i symbole

Interpretator przyporządkowuje znak jego korelatowi na jakiejś

podstawie. Ta podstawa może być albo rzeczowa, albo konwencjonalna.

W związku z tym wśród znaków wyróżniamy sygnifikatory i symbole.

Sygnifikator to obiekt, który jest znakiem czegoś ze względu na więź rzeczową,

w szczególności przyczynową lub quasi-przyczynową. Na przykład ślad na piasku

jest znakiem przechodzącego człowieka, a czyjeś zmarszczone czoło – znakiem

niezadowolenia. Symbol to obiekt, który jest znakiem czegoś na mocy konwencji,

a więc bez względu na ewentualną więź rzeczową z tym, do czego się odnosi.

Symbolami są np. wyrażenia językowe i znaki nutowe.

Sygnifikatory i symbole

Także granica między sygnifikatorami a symbolami jest płynna. Niekiedy

konwencjonalizacji ulegają znaki, których więź z korelatami była pierwotnie

niekonwencjonalna. Na przykład odgrodzenie własnego terytorium jako

sygnifikator przekształciło się z czasem w konwencjonalną granicę. Podobną

historię mają niektóre wyrażenia języka naturalnego.

Znaki ikoniczne

Podstawą ustanowienia więzi między znakiem a jego korelatem bywa też

podobieństwo znaku do jego korelatu. Obiekty, które są przyporządkowywane

swoim korelatów ze względu na ich podobieństwo (pod jakimś względem) do

owych korelatów, to znaki ikoniczne.

Trzeba pamiętać, że podobieństwo jakiegoś obiektu do innego obiektu bywa

także podstawą ustanowienia konwencji spajającej oba obiekty w relację

symboliczną.

Znaki ikoniczne

Zazwyczaj przyjmuje się, że podobieństwo między znakiem ikonicznym a jego

korelatem – to podobieństwo struktury albo wyglądu. Na przykład portret

Fryderyka Chopina jest podobny do Fryderyka Chopina pod względem

wyglądu «wzrokowego», a „Kukułka” Jeana-Clauda Daquina jest podobna do

kukania – pod względem wyglądu «słuchowego». Mapa jest podobna do

terenu, który obrazuje pod względem struktury, podobnie jak pod względem

struktury wykres formy fugi – jest podobny do samej fugi.

Znaki wzięte partykularnie i

uniwersalnie

Przedmiot partykularny – to przedmiot umiejscowiony w

czasie i przestrzeni. Przedmiot niepartykularny – nie ma

takiego umiejscowienia. Wśród przedmiotów

niepartykularnych wyróżnia się przedmioty uniwersalne –

będące wynikiem abstrakcji z przedmiotów

partykularnych.

Znaki partykularne – to znaki, które są obiektami

partykularnymi. Znaki uniwersalne – to znaki, które są

obiektami uniwersalnymi.

Znakiem partykularnym jest np. rzeczywisty znak nakazu

skrętu w prawo ustawiony na jakimś skrzyżowaniu – albo

uśmiech pewnej osoby wyrażający w pewnym momencie

spontaniczną radość tej osoby.

Kiedy mówimy, że zieleń jest znakiem nadziei – to mamy

na myśli nie jakąś zieleń partykularną, lecz zieleń-w-ogóle

– obiekt uniwersalny.

Znaki partykularne i uniwersalne

Także wyrażenia językowe można rozpatrywać bądź jako pewne obiekty

partykularne – tj. wypowiedzenia lub napisy – bądź jako pewne obiekty

uniwersalne (niekiedy interpretowane jako zbiory wyrażeń partykularnych).

Wyrażenia partykularne – nazywa się „wyrażeniami-egzemplarzami”, a wyrażenia-

uniwersalne – „wyrażeniami-typami”.

Znaki konkretne i abstrakcyjne

Konkret – to indywiduum czasoprzestrzenne, czyli rzecz lub osoba.

Abstrakt – to przedmiot niebędący konkretem, czyli własość, relacja, stan rzeczy,

proces etc.

Znak konkretny – to znak, który sam jest przedmiotem konkretnym. Na przykład –

znakiem konkretnym małżeństwa są obrączki.

Znak abstrakcyjny – to znak, który jest abstraktem. Znakiem abstrakcyjnym

wzburzenia jest krzyk (czyli pewien proces).