1. Współczesna interpretacja pojęcia sprawności fizycznej i jej diagnoza

– przyczyny i skutki zmiany paradygmatu.

Pojęcie sprawności fizycznej wiąże się zazwyczaj nie tylko z funkcją aparatu ruchu, ale z biologicznym
działaniem całego organizmu. Podłożem są określone predyspozycje i funkcje ustroju, a po stronie
przejawów sprawność fizyczna wyraża się w określonych efektach motorycznych, prawidłowościach
budowy ciała, a także osobniczej aktywności fizycznej. Składa się na nią zasób opanowanych ćwiczeń
ruchowych, ale i poziom wydolności wszystkich narządów i układów, zdolności motoryczne (siłowe,
szybkościowe, wytrzymałościowe i koordynacyjne), a nawet pewne elementy aktywnego stylu życia.
Współcześnie przyjmuje się na ogół, że ważny element sprawności fizycznej stanowi również
komponent kulturowy, wyróżniający się w różnym osobniczym poziomie aktywności ruchowej.

W 1968 roku WHO po burzliwych obradach przyjęło, że sprawność fizyczną definiować będzie
„zdolność do efektywnego wykonania pracy mięśniowej”.

Współcześnie oprócz poziomu aktualnych możliwości i zachowań ruchowych, przy definiowaniu
sprawności zaznacza się również istotę funkcjonalnego oraz strukturalnego podłoża, które warunkuje
zdolność do zdrowego, aktywnego i twórczego życia. Taka aktywność uwarunkowana może być
wytrenowaniem, predyspozycjami genetycznymi, trybem życia, czy czynnikami środowiska
zewnętrznego warunkującymi konieczność przystosowania się to niego.

Za wysoce sprawnego fizycznie uznamy takiego człowieka, który charakteryzuje się względnie
dużym zasobem opanowanych ćwiczeń ruchowych, wysoką wydolnością układu krążenia,
oddychania, wydzielania i termoregulacji, pewnymi prawidłowościami w budowie ciała oraz
afirmującym (wyrażającym aprobatę) fizyczną aktywność stylem życia. [Osiński 1991]

Opierając się o twierdzenie prof. Gilewicza, który pisał, że „wychowawcę interesować musi oprócz
tego [sprawności fizycznej]również stan zdrowotny młodzieży, budowa jej ciała, prawidłowość rytmu
rozwojowego i potencjał rozwojowych możliwości. Sam w sobie efekt fizycznego wysiłku nie ma dla
niego decydującego znaczenia”.
Dzisiaj obok testów opartych na analizie efektów określonych czynności ruchowych, wprowadza się
również charakterystykę postawy ciała, właściwości fizjologicznych, parametrów morfologicznych
(np. otłuszczenia ciała) czy nawet niektórych dyspozycji psychicznych, co popiera koncepcja health-
related fitness (o której później).

Oryginalne pojęcie sprawności fizycznej skonstruował Renson, na którego powołują się twórcy
Eurofit-u. Koncepcja ta mówi o równoważnej istocie trzech składowych: składnika motorycznego,
składnika organicznego oraz składnika kulturowego.

Ryc. 1. Trójczłonowa struktura sprawności fizycznej [Renson i wsp. 1979, cyt wg "Eurofit"]

Przewęda w 1985 sklasyfikował różnorodność rozumienia sprawności fizycznej poprzez cztery główne
typy:

● mechanistyczno-biologiczny,

● behawioralno-kulturowy,
● motoryczny,
● fizjologiczno-medyczny (zdrowotny).

Koncepcja mechanistyczno-biologiczna.
Tutaj nawiązuje się bezpośrednio do pracy maszyny (iloraz pracy użytecznej, do pracy włożonej). Tę
teorię sprawności fizycznej propagował w Polsce Wolański, podkreślając "skuteczność biologicznego
działania organizmu", co w rozwinięciu szczegółowym ujmować można ją jako "stosunek
poszczególnych fizjologicznych właściwości organizmu (krążenia, oddychania, wytrzymałości kośćca
na obciążenia, skurczów mięśni, wydzielania wewnętrznego, filtracji nerek, właściwości
krwiotwórczych szpiku i grasicy, zdolności oczyszczających wątroby itd.) do ich podłoża makro- i
mikro-morfo- biofizyko-chemicznego" [Wolański, Pafizkova 1976].

W tym rozumieniu w odniesieniu do działań ruchowych (motorycznych) sprawność fizyczna jest
wyrażona przez stosunek efektywności ruchów do morfologicznego podłoża, czyli predyspozycji.
Wyniki efektów motorycznych oraz predyspozycji można przedstawić np. w skali T i obliczać iloraz
punktowej wartości efektu do średniej arytmetycznej wartości predyspozycji. Szopa [1996, wg
Szopa, Mleczko, Żak 1996], komentując krytycznie znaczenie tej definicji, wskazywał, że w istocie
określa się w niej umiejętności ruchowe, a nie sprawność fizyczną.

Koncepcja behawioralno-kulturowe.
Sposób rozumienia sprawności fizycznej, który można nazwać behawioralno-kulturowym, kładzie
nacisk na osiągnięty poziom zaradności i samodzielności motorycznej w różnych sytuacjach
zewnętrznych. Tutaj naukowców interesowało nie tyle samo poruszanie się, motoryka, czy
powiązanie sprawności z konkretnymi zdolnościami motorycznymi, a to w jaki sposób człowiek
potrafi funkcjonować w życiu codziennym, jak radzi sobie z zadaniami stawianymi przez codzienne
funkcjonowanie w życiu biogeograficznym i społeczno-kulturowym.

Zdaniem Przewędy [1985] trzy grupy właściwości osobniczych charakteryzują sprawność fizyczną;
a) wydolność fizyczna ustroju i poziom rozwoju cech motorycznych ("człowiek może wykonać
czynność"),
b) umiejętności ruchowe ("człowiek umie rozwiązywać zadanie"),
c) motywacja w działaniu ("człowiek chce osiągnąć pożądany efekt").

Porównując twierdzenia Przewędy do H. H. Clarke oraz D. H. Clarke, ci zaś definiowali sprawność
fizyczną jako żwawe przeprowadzanie codziennych zadań, obowiązków, bez zbędnego zmęczenia
fizycznego i z dużą energią konieczną do miłego spędzenia wolnego czasu oraz spotkania się z
niezwykłymi (nieprzewidzianymi) sytuacjami i niebezpieczeństwami.

Koncepcja motoryczna.
Ten typ rozumienia i postrzegania sprawności fizycznej jest w Polsce najbardziej rozpowszechniony.
Uwzględnia się w nim zazwyczaj poziom zdolności (cech) motorycznych, a więc miarą sprawności
fizycznej jest pewna koniunkcja (złączenie) takich właściwości, jak: zdolności siłowe, szybkościowe,
wytrzymałościowe, koordynacyjne. Takie koncepcje, oparte wyłącznie na różnych zdolnościach
motorycznych (ang. motor abilities).

Poszczególni badacze posługiwali się też często kategorią tzw. ogólnej sprawności fizycznej, pojętej
jako pewna unormowana i uśredniona wartość sumy rezultatów poszczególnych prób ruchowych.
Przez mocno zróżnicowany poziom w niektórych elementach prowadził do otrzymania wartości
liczbowych, które w istocie o niczym realnym nie mówią.
W literaturze anglosaskiej rozpowszechnia się też takie rozumienie sprawności motorycznej (ang.
motor fitness) , zgodnie z którym pojęcie to oznacza jedynie tę część sprawności fizycznej (ang.
physicalfitness), która wyraża się poprzez określony poziom osobniczych zachowań w działaniach
ruchowych ukierunkowanych na osiągnięcia ruchowo-sportowe (ang. performance related fitness).

Gilewicz w 1968 wprowadził również pojęcie sprawności ruchowej, która miała w ćwiczeniach nie
wymagających większego zaangażowania siły, szybkości i wytrzymałości warunkować ich poprawne
wykonanie oraz techniczną doskonałość. Im w podejmowanych działaniach motorycznych występuje
mniej błędów, a więc wykonywane są one bardziej trafnie, ekonomicznie, harmonijnie itp., tym
wyższy jest poziom sprawności ruchowej. Podłożem sprawności ruchowej są predyspozycje
koordynacyjne oraz własna aktywność, wykształcona w procesie wychowania i rozwoju systemu
motywacyjnego jednostki, jej zainteresowań i poczucia obowiązku. Niska sprawność ruchowa miała
być następstwem niezadowalających predyspozycji, a nawet pewnych organicznych i czynnościowych
upośledzeń centralnego układu nerwowego, jak i zaniedbań natury wychowawczej.

Koncepcja fizjologiczno-medyczna (zdrowotna).
Autorzy tej koncepcji myślenia o sprawności fizycznej kładą nacisk przede wszystkim na aspekty
zdrowotne i sprawność energetyczną ustroju, a często jedynie, wtórnie już, wspominają również o
znaczeniu prawidłowej budowy ciała czy wyników testów sprawności ruchowej. Najpierw
wymieniali stan układu krążenia oraz odporność na czynniki chorobotwórcze, a nawet... stan umysłu
oraz podkreślali stan sprawności energetycznej (zdolności tlenowe i beztlenowe). To fizjologiczno-
medyczne (zdrowotne) stanowisko stopniowo zyskiwało na popularności i ewoluowało w kierunku
powstania oryginalnej koncepcji health-related fitness (H-RF), tj. "sprawności zorientowanej na
zdrowie". Według WHO "Zdrowie to nie tylko nieobecność choroby i niedołęstwa, ale stan dobrego,
Fizycznego, psychicznego i społecznego samopoczucia". Zdrowie stopniowo przestawało też pełnić
wyłączną rolę "abstrakcyjnej antytezy realnej choroby", a sprawności fizycznej nie kojarzono już
wyłącznie z metodami kształcenia umiejętności ruchowych.


Health-related Fitness

Po latach dywagacji na temat samą definicją sprawności fizycznej, która już na przedbiegach skazana
była na zdecydowanie niejednoznaczną i „nienazywalną”. Interpretacji jest wiele, dlatego też każdy z
naukowców i każdy z odbiorców definiował szeroko rozumianą sprawność ruchową jako coś innego,
stawiał dla (samej sprawności) inne cele, chciał inaczej ją oceniać.
Zupełnie inaczej zaczęto postrzegać cele podejmowania aktywności fizycznej. Na przestrzeni
ostatnich kilkunastu lat szuka się już innych aspektów korzyści idących z „bycia fit”. Już nie liczyła się
sama poprawa układu ruchu poprzez poprawę fizyczności człowieka – sylwetki, zwiększania masy
mięśniowej, a rozpoczęto interesować się jak owa aktywność fizyczna wpływa na to co nie zawsze
dostrzegalne gołym okiem, a czasem gubione poprzez wcześniejsze skupianie się głównie na aspekcie
motorycznym.

Powstała nowa koncepcja nosząca nazwę health-related fitness, której geneza wywodziła się również
na podstawie poprzednich spostrzeżeń i interpretacji aktywności fizycznej jako funkcje krążeniowo-
oddechowe, względną szczupłość ciała, siłę mięśniową i wytrzymałość oraz gibkość. Te elementy
uznają za bezpośrednio związane z wyższą jakością życia i posiadające znaczenie w zapobieganiu
większości problemów zdrowotnych. Dlatego jednoznacznie uznano aktywność fizyczną, za
poprawiającą jakość życia i codzienne funkcjonowanie.

"Celem sprawności fizycznej jest pozytywne zdrowie fizyczne, które warunkuje niskie ryzyko
wystąpienia problemów zdrowotnych. Osiągnięcia zaś mają na celu zdolność angażowania się w
codzienne zadania z adekwatną energią oraz satysfakcjonujące uczestnictwo w wybranych
sportach". Howley i Franks [1997]

W ostatnich latach zmieniają się również poglądy na testowanie sprawności fizycznej. Chociaż nadał
stanowi ono ważne ogniwo w racjonalnym procesie sterowania rozwojem dzieci i dorosłych, to dzisiaj
najczęściej wychodzi się tu z innych założeń i zmierza do uzyskania inaczej zorientowanych celów.
Nowe testy wprowadzały badanie elementów cech sprawności fizycznej, które miały - już w samym
założeniu -informować o zdrowiu, tj. sprawność krążeniowo-oddechową, komponenty ciała i siłę
mięśniową.

„Health-related fitness odnosi się do tych komponentów sprawności, które są efektem korzystnego
i niekorzystnego wpływu zwykłej aktywności fizycznej oraz które mają związek z poziomem stanu
zdrowia. Komponenty te są określone zdolnością do podejmowania codziennej aktywności z
wigorem i żwawo oraz takim stanem cech i zdolności, który wskazuje na niskie ryzyko
przedwczesnego rozwoju chorób i osłabienia sił w wyniku małej aktywności”. [Bouchard, Shephard
1994].

Te nowe tendencje wznowiły falę dyskusji nad metodologicznymi podstawami badań sprawności
fizycznej, nad strukturą, interpretacją i wartością poszczególnych testów.

Na chwilę obecną najogólniejszym celem testów tworzonych w ramach koncepcji H-RF jest więc
promocja zdrowia oraz troska o funkcjonalną wydolność i dobrostan.

Wielokrotnie wykazywano, że mała aktywność fizyczna i sprawność współwystępują z otyłością,
osteoporozą, bólami kręgosłupa, chorobami układu krążenia, zaburzeniami metabolizmu
węglowodanowego i lipidowego oraz różnymi problemami psychospołecznymi. Pomiar sprawności
fizycznej ma służyć przede wszystkim celom diagnostycznym i w szerokim kontekście wspierać
zmiany w zachowaniach zdrowotnych, a nie ma celów samoistnych.

Bouchard i Shephard [1994] za zasadnicze komponenty sprawności, zgodnie z koncepcją H-RF,
przyjmują:

1. Komponenty morfologiczne:
- stosunek masy ciała do wysokości,
- skład ciała,
- tkanka tłuszczowa i jej dystrybucja,
- otyłość brzuszna, tzw. wisceralna,
- gęstość tkanki kostnej,
- gibkość.

2. Komponenty mięśniowe:
-moc,
-siła,
-wytrzymałość.

3. Komponenty motoryczne:
- zwinność,
- równowaga –koordynacja,
- szybkość ruchu.

4. Komponenty krążeniowo-oddechowe:
- submaksymalna wydolność wysiłkowa,
- maksymalna moc aerobowa,
- sprawność (funkcja) serca,
- sprawność (funkcja) płuc,
- ciśnienie krwi.

5. Komponenty metaboliczne:
- tolerancja glukozy,
- wrażliwość na insulinę,
- metabolizm lipido wy i lipoproteinowy,
- charakterystyki oksydacji substratowej.

Skinner i Oja [1994] wychodzą z założenia, że "health-related fitness obejmuje te komponenty, które
mają pozytywny wpływ na zdrowie, i te, które mogą być doskonalone przez regularną aktywność
fizyczną".

Komponenty:

1. morfologiczne
(ang. morphologiced fitness)

2. mięśniowo-szkieletowe (ang.
musculoskeletal fitness)

3. motoryczne
(ang. motor fitness)

4. krążeniowo-oddechowe
(ng. cardiorespiratoty fitness)


5. metaboliczne
(ang. metabolic fitness)

Czynniki:

- skład ciała
- siła (budowa) tkanki kostnej

- siła mięśniowa i wytrzymałość
-gibkość

- kontrola postawy ciała


-maksymalna moc aerobowa
- submaksymalna wydolność krążeniowo-
oddechowa

- metabolizm węglowodanowy
-metabolizm lipidowy

W zaprezentowanych ujęciach sprawność fizyczną pojmuje się bardzo szeroko. Przede wszystkim jest
ona - jak w znanej definicji WHO - istotnym elementem zdrowia, obok sprawności psychicznej i
społecznej. Tak pojęta sprawność fizyczna ma być źródłem i warunkiem pełnego, satysfakcjonującego
życia, a nie celem samym w sobie.


Oprócz samej sprawności fizycznej jako pojęcia naukowego, należałoby skupić się również na jej
sprawdzaniu, a w zasadzie sprawdzaniu jej poziomu u każdego z nas.
Na początku skupiano się wokół samej motoryki, sprawności fizycznej rozumianej jako odpowiednie
funkcjonowanie pracy mięśni.
Ideologia health-related fitness zaczęła wprowadzać również problemy badawcze w postaci cech
neuromięśniowych, sensorycznych i proprioceptywnych, które trudno ocenić. Najczęściej uwzględnia
i wykorzystuje się tu różne specyficzne testy: równowagi ciała, koordynacji ruchowej, zręczności,
szybkości, czasu reakcji. Bezpośrednie jednak znaczenie tak rozumianych elementów sprawności
motorycznej, jako diagnostycznych i prognostycznych dla oceny zdrowia osobnika czy populacji, jest
co najmniej dyskusyjne.

W ostatnich latach zaczęto krytykować ówczesne testy i zastanawiać się czy test ma mierzyć
sprawność motoryczna i osiągnięcia (M-FP), czy też komponenty związane ze zdrowiem (H-RF)
[Franks, Morrow, Plowman 1988, Safrit 1990, Seefeldt, Vogel 1989].

Większość testów uznawanych za oceniające sprawność fizyczną mierzy jedynie jakieś specjalne
sportowe osiągnięcia i nie może być odnoszona do oceny podstawowych funkcji fizjologicznych.
Myśląc według HR-F pomiar sprawności fizycznej za pomocą tej metody z fizjologicznego i
medycznego punktu widzenia jest ułudą. Jeśli nie uwzględnia on fizjologicznych uwarunkowań,
niczego nie może wyjaśniać i jedynie gmatwa możliwość zrozumienia mechanizmów przyczynowo-
skutkowych.

Nowo tworzone baterie testów sprawności fizycznej, takie jak np. "Eurofit" [1993], mają na celu
pomiar takich zdolności, jak siła, gibkość czy wytrzymałość, a nie ocenę umiejętności ruchowych.
"Nazwa zaś tych zdolności to kwestia bardziej lingwistycznej interpretacji ogólnych komponentów
sprawności fizycznej aniżeli ich definicji". Problemem jest również wykorzystywanie testów
sprawności w edukacji. Krytyka dotyczy przede wszystkim tworzenia norm jako wyłącznie
statystycznych standardów. Często też wyłącznie na tej podstawie tworzy się system różnorodnych
nagród. Takie ujęcie z reguły nie uwzględnia oceny sprawności zorientowanej na zmianę stylu życia i
słabo mobilizuje do stałej pracy nad sobą. W ostatnio tworzonych bateriach testów H-RF bierze się
pod uwagę przede wszystkim standardy oparte na akceptowanym poziomie kryteriów - osiągnięć
wyznaczonych z punktu widzenia potrzeby zdrowia i ogólnego dobrostanu. W rzeczywistości chodzi
tu o to, aby określić: "jak wiele sprawności wymaga dobre zdrowie?" [Oja, Tuxworth 1995], ale
odpowiedź na tak postawione pytanie bynajmniej nie jest prosta. Chodzi tu zarówno o zwiększoną
funkcjonalną adekwatność, jak i o zapobieganie występowaniu chorób. Niestety, postępowanie
prowadzące do określenia stosownych kryteriów jest oparte, jak dotąd, na znacznej arbitralności,
ponieważ brak jest dostatecznie licznych, wiarygodnych, empirycznych badań w tym zakresie.



Test sprawności ukierunkowany na zdrowie ("heatih-related fitness"), a test sprawności oceniający
osiągnięcia motoryczne ("' motor-fitness performance")

Bardzo ważna jest umiejętność odróżnienia testów oceniających różne aspekty zdrowia od testów
mierzących i zorientowanych na osiągnięcia motoryczne. Test sprawności ukierunkowany na zdrowie
(H-RF) ma mierzyć te czynniki, które odnoszą się do zdrowia i ułatwiają jednostce wykorzystanie pełni
możliwości (ang. wellnss). Sprawność krążeniowo-oddechowa i pomiar komponentów ciała (głównie
otłuszczenia) są ogólnie uważa się za kluczowe w ocenie optymalnego zdrowia. Autorzy zaliczają do
olch również silę, wytrzymałość mięśniową, gibkość i niekiedy postawę ciała. Za testy osiągnięć
motorycznych (M-FP) i uważa się na ogół scenę mocy eksplozywnej, zwinności — zręczności;
koordynacji oraz szybkości. Niekiedy w testach M-FP ujmuje się również poziom specyficznych
motorycznych umiejętności.

Testy sprawności, oceniające osiągnięcia motoryczne (M-FP), są głównie używane do przewidywania
indywidualnych możliwości sportowych i wyszukiwania osób, które mogą zyskać przewagę nad
innymi w różnych dyscyplinach sportu. Niewiele mówią one jednak o zdrowiu i osiąganiu przez
jednostkę owej pełni możliwości. Natomiast w testach H-RF nacisk kładzie się, zamiast na
umiejętności i osiągnięcia motoryczne, na czynniki określające i służące zdrowiu.

W "Teście Sprawności Fizycznej Dzieci i Młodzieży YMCA" Franks [1989] zaleca: "Jest ważniejsze, aby
dzieci stosowały odpowiednią dietę żywieniową, aniżeli posiadały pewien procent tłuszczu w
ustroju". W prezentacji i ocenie wyników -nie powinno się bowiem bazować na biologicznej
dziedziczności, ale na zachęcaniu do aktywnego stylu życia. Testy tworzone na potrzeby oceny
osiągnięć motorycznych (M-FP) bywają jednak nadal wykorzystywane przy porównywaniu
sprawności młodzieży z różnych krajów i monitorowaniu trendów seksualnych. Niektóre baterie
testów (np. Eurofit -1993) były tworzone wyraźnie w ramach koncepcji kompromisowej i
uwzględniają zarówno elementy sprawności związanej z osiągnięciami (M-FP), jak i sprawności
związanej ze zdrowiem (H-RF). Granice, w teorii dość ostre, w praktyce-mogą się zacierać. Ważna jest
zatem nie koncentracja wyłącznie na opisie poszczególnych testów, ale jasne określenie podstaw
koncepcji teoretycznej (doktryny) i intencji głównej [Docherty 1996].

WARUNKI POPRAWNOŚCI TESTU SPRAWNOŚCI FIZYCZNEJ

• test sprawności powinien być zintegrowany z programem szkolnym i używany jako narzędzie
pedagogiczne,
• testowanie sprawności jest tylko jednym z wielu elementów wszechstronnego programu edukacji
sprawnościowej,
• w testowaniu sprawności fizycznej powinno się położyć nacisk na te elementy, które są związane ze
zdrowiem (H-RF),
• test sprawności fizycznej powinien być prowadzony z rozwagą, życzliwością i dawać zadowolenie,
• wyniki testowania powinny być w poważny sposób omawiane i interpretowane z uczniami oraz ich
rodzicami,
• jeśli został użyty jakiś system nagród, to powinien być on motywujący dla wszystkich uczniów.



Standardy oceny oparte na statystycznej normie oraz na kryterium poziomu zdrowia.

Powoli odchodzi się od testów, gdzie bazuje się na normach populacji i porównuje je z grupą
badanych. Ten tradycyjny sposób oceny jest w ostatnich latach krytykowany jako nieadekwatny i
niesto-sowny (nie tylko w ramach koncepcji H-RF). Wskazuje się na sztuczność przyjmowanych
przedziałów, które w rzeczywistości nie występują, na adekwatność norm jedynie w stosunku do tej
samej populacji oraz na znaczenie w wynikach komponenty dojrzałości płciowej i wyposażenia
genetycznego.

Stosowanie metody opartej na statystycznej normie populacyjnej słabo zachęca badanych do troski o
zdrowie i rozwój pełni możliwości [Franks 1989, Docherty 1996, Howley, Franks 1997]. Już wiele lat
temu wykazano, że dziecko w tym samym wieku kalendarzowym może się różnić pod względem
wieku biologicznego nawet o 3, 4, 5 i więcej lat [Tanner 1963]. Uczeń może więc odczuwać, że normy
są poza jego możliwościami i w konsekwencji rezygnować z uczest-nictwa w ćwiczeniach [Corbin i
wsp. 1988, Oja, Tuxworth 1995]. Tradycyjny sposób konstrukcji normy powoduje również, że ocena
wyniku zależy od populacji, która stanowi punkt odniesienia. Przykładowo, jeśl i poziom sprawności w
populacji obniża się, to i łatwiej można zostać ocenionym jako "sprawny".
"W rzeczywistości nacisk należy położyć nie na to, kto przebiegł najszybciej jakiś dystans lub kto ma
najniższy poziom cholesterolu, ale na pomoc wszystkim w zrozumieniu, jak podjąć próbę osiągnię-
cia i utrzymania zdrowego poziomu sprawności krążeniowo-oddechowej, adekwatnego
otłuszczenia ciała i właściwej sprawności kręgosłupa" [Howley, Franks 1997].

Nowa metoda polega na wyznaczeniu stosownych specyficznych kryteriów, które powinien osiągnąć
badany. Standardy mają określać oszacowany poziom osiągnięć, który opisuje optymalne zdrowie.
Chodzi tu o redukcję ryzyka chorób układu krążenia i wielu innych dolegliwości. W większości kryteria
te wyznacza się dość arbitralnie. Trzeba jednak pamiętać, że osobnik powinien przede wszyst-kim
wiedzieć, czy osiąga ów pożądany, z punktu widzenia zdrowia, standard sprawności, a nie tylko, w
którym miejscu w rozkładzie procentowym wyników w populacji akurat się znajduje [Franks 1989].

Opierając się na obecnych trendach, opiniach i wynikach badań naukowych, w badaniach
populacyjnych powinno się propagować przede wszystkim testy two-rzone w ramach koncepcji H-RF.
Stopniowo też powinno się rezygnować ze stosowania w ocenie wyników sprawności skali opartej
wyłącznie na normie statystycznej. Zamiast tego należy ćwiczącemu wskazywać jego aktualne
potrzeby i pożądane zachowania [Fox i Biddle 1988]. Po pewnym czasie ćwiczący powinien być
ponownie poddany testowaniu po to, aby zbadać, czy poprzednio wyznaczony cel został osiągnięty.
Przy takim postępo-waniu nacisk trzeba kłaść na praktyczne cele, a nie na statystyczne normy
[Docherty 1996, Franks 1989].

Ocena znaczenia poszczególnych komponentów sprawności w ramach koncepcji H-RF.

Sprawność definiowana w ramach koncepcji H-RF obejmuje następujące komponenty:
morfologiczne, mięśniowo-szkieletowe, motoryczne, krążeniowo-oddechowe i metaboliczne.

1. Sprawność morfologiczna.
Najprostszym i wartościowym wskaźnikiem oceny budowy ciała jako elementu H-RF jest tzw. BMI
(Body Mass Index), określający stosunek masy ciała (w kilogramach) do kwadratu wysokości ciała (w
metrach). Ważnym elementem jest również dystrybucja tłuszczu. Problemem jest nadmierne
otłuszczenie, prowadzi do chorób układu krwionośnego, układu trawienia i wielu innych. Pośrednio
zwiększa umieralność. Kolejnym czynnikiem sprawności morfologicznej w ramach H-RF jest
mineralna gęstość kości. Złamania szyjki kości udowej podnoszą umieralność o 12-20% w ciągu
pierwszych 4-8 miesięcy. Czynnikami ryzyka wystąpienia osteoporozy są: obciążenie dziedziczne,
obniżenie poziomu estrogenów, dieta niskowa-pniowa i mały poziom aktywności fizycznej.

2. Sprawność mięśniowo-szkieletowa.
Najczęściej są tu wymieniane: siła i wytrzymałość ramion i nóg, ponieważ ich należyty poziom może
ułatwiać prawidłowe funkcjonowanie tułowia i grzbietu. W wielu badaniach przekrojowych ukazano
też znaczenie poziomu wytrzymałości i siły zarówno zginaczy, jak i prostowników tułowia w czasie
skurczu izotonicznego i izome-trycznego dla występowania bólów kręgosłupa. Na podstawie wyników
tych badań trudno jednak wskazać czy bóle grzbietu są przyczyną, czy konsekwencją słabego poziomu
siły mięśniowej. Gibkość jest włączana do testów H-RF, gdyż wykazano że ograniczona ruchomość
kręgosłupa współwystępuje z ryzykiem pojawienia się bólów w dolnej części grzbietu. Jednak
niewiele danych potwierdza znaczenie gibkości dla zdrowia i fizycznych osiągnięć. Trzeba też
pamiętać, że najczęściej stosowana ocena pomiaru gibkości poprzez głębokość skłonu w przód w
siadzie (ang. sit-and-reach) nie ocenia gibkości, a jedynie jeden z jej aspektów.

3. Sprawność motoryczna.
Istotna sprawa w okresie dorastania, gdzie wykształcają się: zwinność, równowaga, szybkość ruchów i
koordy nacja. Przyjmuje się, że znaczenie tych elementów, z punktu widzenia potrzeb sprawności
fizycznej i fizjologicznej oraz całego kompleksu cech pozytywnego zdrowia, jest marginalne. Istotna
jest tutaj równowaga, sprawność w chodzi u kobiet z postmenopauzalną osteoporozą .
Wśród czynników H-RF, głównym w zakresie sprawności motorycznej przede wszystkim kontrola
postawy ciała. Wskazywano też, że kontrola postawy ciała ulega zakłóceniu u osób z bólami
kręgosłupa w jego dolnym i górnym odcinku.

4. Sprawność krążeniowo-oddechową uważa się za najważniejszy komponent H-RF. Submaksymalna
zdolność wysiłkowa (ang. suhmaximal exercise capa- city) i wytrzymałość są określane jako tolerancja
na wysiłek o małej mocy, ale trwający dłuższy czas. Osoba z małą submaksymalną zdolnością
wysiłkową szybciej męczy się i może natrafiać na problemy w czasie podejmowania normalnej
codziennej aktywności. Wykazano, że wysiłki aerobowe i sprawność krążeniowo-oddechowa
wywierają pozytywny wpływ na układ sercowo-naczyniowy. Również w wielu badaniach stwierdzono
związek między sprawnością krążeniowo-oddechową i wytrzymałością a nadciśnieniem, cukrzycą
insulinoniezależną i otyłością. Stwierdzono też, że systematyczna aktywność fizyczna ma pozytywny
wpływ zarówno w wypadku zbyt wysokiego, jak i zbyt niskiego ciśnienia krwi.

5. Sprawność przemian metabolicznych jest wyrazem odpowiedniego działania hormonów,
szczególnie insuliny, normalnej gospodarki węglowodanowej w obrębie krwi i tkanek oraz
prawidłowego metabolizmu lipidowego. Zaleca się specjalne programy ćwiczeń z małą
intensywnością i długo-trwające, które mogą poprawiać kontrolę glukozy krwi, szczególnie u osób ze
słabym mechanizmem kontroli. Ważnym wskaźnikiem sprawności metabolicznej jest również
stosunek lipidów do utlenianych węglowodanów.

Baumgartner i Jackson [1987] stwierdzali: "zmiana ogólnej koncepcji sprawności fizycznej z
orientacji sportowej w kierunku health-related fitness sprawia, że musi być położony większy
nacisk na funkcję krążeniowo-naczyniowa, skład ciała (szczupłość/otyłość), siłę, wytrzymałość oraz
gibkość dolnej części grzbietu, a wiec na cechy wskazywane przez badaczy problemów medycznych
i wy-chowania fizycznego jako najważniejsze dla promocji zdrowia i redukcji czynników ryzyka ".
Tendencja główna jest czytelna, mimo rozległego piśmiennictwa, dotyczącego analizowanego
tematu, przy ciągle w wielu miejscach słabym naukowym zweryfikowaniu podstawowych kwestii i
istniejących różnych kontrowersjach klasyfikacyjnych.

Przyczynami zmiany paradygmatu były choroby cywilizacyjne związane z nieprawidłowym trybem
życia oraz brakiem ruchu, hipokinezja oraz przemiany we współczesnym sporcie, elitarność, doping.
Ludzie wreszcie zdali sobie sprawę, że koncepcja podciągająca sprawność fizyczną pod profesjonalny
sport nie spełnia swojej roli. Zmianę „wsparł” także wadliwy system szkolenia sportowego oraz
zatarcie różnicy między fizycznym kształceniem a wychowaniem. Po tej zmianie postrzegania
sprawności fizycznej okazało się, że nastąpił regres sprawności oraz intensyfikacja niekorzystnych
trendów. W szkołach nastąpiła stanowcza zmiana zajęć z koncepcji motorycznej na HR-F lub łączy się
te koncepcje. Duży nacisk kładzie się na kształtowanie czynników, które zapewniają dobrą jakość
życia i zmniejszają ryzyko występowania chorób, a koncepcje fizjologiczno-medyczne popularyzują
kulturę fizyczną i zachęcają do dbania o własne ciało.

2. Charakterystyka koordynacyjnej sfery motoryczności człowieka rozumianej zarówno

jako proces kontroli jak i kompleks zdolności koordynacyjnych.

W tym temacie uwagę powinna przykuwać szeroko rozumiana koordynacja i kontrola ruchów.
Motorycznością, która jest ważnym aspektem będziemy się zajmować szerzej niż samą definicją, od
której wypadało by zacząć.

Motoryczność, to pojęcie obejmujące całokształt czynności ruchowych człowieka, sferę aktywności,
czyli wszystko co dotyczy poruszania się człowieka w przestrzeni na skutek zmiany położenia ciała lub
poszczególnych jego części względem siebie. Krócej jako całokształt zachowań, możliwości i potrzeb
ruchowych człowieka.

Koordynacja ruchowa jest węższym, lecz może i bardziej skomplikowanym pojęciem. O ile
motorycznością, można kolokwialnie powiedzieć , okalamy sam ruch, o tyle koordynacją ruchów
musimy nazwać proces jego powstawania, kontroli i wykonanie.
Koordynacja ruchów, to proces organizacji informacji, funkcjonalny system sterowania i regulacji oraz
generowania czynności ruchowych. Pojęcie to utożsamiane jest z kontrolą ruchów. Jest
uzgodnieniem wszystkich komponentów ruchu we współdziałaniu człowieka i środowiska. Ruch jest
zawsze „ruchem w sytuacji. Koordynacja jest współdziałaniem mechanizmów fizjologicznych,
głównie nerwowo-mięśniowych, zapewniających optymalne wykonanie realnego ruchu zgodnie z
założeniami. [Fidelus 1983]

Sama w sobie koordynacja jako zdolność motoryczna, to konstrukt logiczny odzwierciedlający
względnie utrwalone i uogólnione formy przebiegu psychofizycznych procesów regulacji ruchowej.

Ważny w tym miejscu będzie podział i odpowiednie rozróżnienie pojęć zdolności od umiejętności.
Oba te pojęcia znajdują się po stronie potencjalnej modelu motoryczności człowieka, obie są
utajonymi możliwościami i to je łączy. Co natomiast różni?
Zdolność motoryczna, to teoretyczny konstrukt charakteryzujący kompleks względnie utrwalonych i
uogólnionych, indywidualnych własności psychofizycznych, rozwijających się na podłożu wrodzonych
zadatków genetycznych, które warunkują jakość przebiegu i efekt końcowych wielu zróżnicowanych
działań ruchowych.
Umiejętnością ruchową natomiast nazywamy specyficzną zdolnością umożliwiającą wykonanie
określonej czynności ruchowej.
Można więc powiedzieć, że zdolności posiadamy od urodzenia, a umiejętności nabywamy przez lata,
ogólnie w życiu.

Struktura zdolności motorycznych dzieli motoryczność na trzy główne składowe.

ZDOLNOŚCI MOTORYCZNE

Kondycyjne
(energetyczne)


siła i wytrzymałość




odpowiada za nie głównie
układ ruchu

Kompleksowe
(hybrydowe, mieszane)


zwinność i szybkość




nie da się jednoznacznie
określić ich podłoża

Koordynacyjne
(informacyjne)

sprzężenie, równowaga,
różnicowanie,
orientacja, rytmizacja,
dostosowanie,
szybkość reakcji

odpowiada za nie głównie
układ nerwowy

Koordynacja bezsprzecznie powiązana jest z układem nerwowym, dlatego istotne są tutaj pojęcia
wiążące motoryczność z układem nerwowym, co daje nam połączenie nerwowo-mięśniowe,
potocznie można by powiedzieć „połączenie mózg-mięsień”.
Poniżej kilka podstawowych definicji.

Odruch – złożona jednostka funkcjonalna ośrodkowego układu nerwowego, umożliwiająca reakcję
organizmu na bodziec środowiska zewnętrznego lub wewnętrznego, zachodząca w wyniku
sekwencyjnego współdziałania określonych grup neuronów. [Górska i WSP 1997]

Ruch dowolny – ruch wyuczony, którego wykonanie zależy od funkcji wyższych struktur
ośrodkowego układu nerwowego.

Sprzężenie zwrotne – mechanizm, dzięki któremu informacje o stanie czynnościowym efektora
(mięśnia) przekazywane są do ośrodków odpowiedzialnych za regulację danej czynności ruchowej;
sposób połączeń między komórkami w sieci neuronowej, dzięki któremu neurony wyższego poziomu
oddziaływają na neurony niższego poziomu, może mieć charakter hamujący lub pobudzający.


Znając podstawowe pojęcia można rozwodzić się nad istotą tematu.

Proces kontroli sfery koordynacyjnej.
Jest to proces kontroli programu ruchowego polegający na porównywaniu wartości pożądanych o
bieżących oraz ich modyfikowaniu adekwatnie do zmian warunków wewnętrznych i zewnętrznych
związanych z wykonywaniem określonego ruchu dowolnego w przestrzeni i czasie; regulacja
nierozerwalnie łączy się z pojęciem procesu sterowania ruchami , który dotyczy ruchów dowolnych.
Można powiedzieć, że jest to proces organizacji ruchu oparty na systemie zamkniętych pierścieni
(pętli) regulacyjnych (ang. closed loop) z generalną zasadą funkcjonowania sprzężeń zwrotnych, dla
którego decydujące są informacje zwrotne z proprioreceptorów.

Pętla ruchowa działa na zasadzie wykonywania szeregu funkcji pośrednich, które wzajemnie się
uzupełniają:

1) Odbiór informacji wewnętrznych i zewnętrznych poprzez receptory.
2) Planowanie i programowanie przebiegu czynności.
3) Przekazanie impulsów do receptorów i realizacja ruchów poprzez aparat wykonawczy.
4) Odbiór informacji poprzez system sprzężeń zwrotnych i porównanie ich z celem i programem
działań.

Drugi proces jest oparty na zasadzie otwartego łańcucha sterowania pozwalającego na realizację
ruchu bez informacji zwrotnej.

Sterowanie ruchami to proces powstawania i wdrażania do realizacji programu ruchowego, który
nierozerwalnie łączy się z procesem regulacji ruchami i dotyczy ruchów dowolnych. Jest oparty na
zasadzie łańcucha sterowania (ang. open loop ) pozwalającego na realizację ruchu bez informacji
zwrotnej.

Obok mechanizmów neurofizjologicznych, występują uwarunkowania psychiczne regulacji czynności
ruchowych:

a) aktywacyjne (motywacja i emocje),

b) orientacyjne (funkcje percepcyjne, kognitywne, mnemoniczne i efektoryczne),

c) kontrolne (informacje o przebiegu i rezultacie czynności).

Do najważniejszych struktur uczestniczących w procesie koordynacji ruchów dowolnych
(podlegających świadomej kontroli) zaliczyć należy:

1. Korowe okolice ruchowe (pierwszorzędowe i dodatkowe oraz przedruchowe) –

planowanie i programowanie złożonych czynności ruchowych (ruchów dowolnych), kodowanie siły i
szybkości zmian napięć mięśniowych.

2. Zwoje podstawy mózgu (jądra podkorowe) oraz wzgórze – regulacja kierunku ruchu oraz

kontroli realizacji czynności wyuczonych (udział w pętli ruchowej), udział w realizacji ruchów
zautomatyzowanych, mimowolnych i regulacji napięcia mięśniowego.

3. Móżdżek – współudział w inicjacji ruchów dowolnych, kompensowanie i korekta błędów,

warunkowanie płynności i precyzji ruchów, kontrola utrzymania równowagi oraz regulacja napięcia
mięśniowego, a także proces uczenia się ruchów.

Teorie kontroli regulacji ruchowej.

Regulacja czynności ruchowych według Raczka (koncepcja strukturalna i funkcjonalna).

Koncepcja strukturalna.
a) referentne modele regulacyjne – organizacja ruchu oparta o system sprzężeń zwrotnych, stale
porównywanych, stałe porównywanie bieżących parametrów z zadanym programem.
b) wewnętrzne reprezentacje ruchowe – konstrukty modeli, schematów, programów i wyobrażeń
jako czynników generujące ruch; włączanie zgromadzonych informacji i doświadczeń w realizację
procesu sterowania bieżącymi działaniami ruchowymi.

Koncepcja funkcjonalna, jako nierozłączny system człowiek-środowisko.
a) ekologiczny - bezpośredni synergizm człowieka i środowiska – koordynacja, to proces, w którym
postrzeganie i działanie ruchowe tworzą jedną całość.
b) samorealizacji – struktury ruchu powstają w wyniku współdziałania wielu komponentów systemu,
niezależnie od czynników zewnętrznych, czy zamierzonej kontroli (osiągnięcie stabilności i
zmienności).


Modele kontroli motorycznej.

● Reflex Theory – podstawą wykonania ruchu jest łańcuch odruchowy składający się z receptorów i
efektorów. (bodziec-receptor → odpowiedź-efektor → odpowiedź-efektor)

● Hierarchical Theory – kontrola ruchu odbywa się na różnych poziomach układu nerwowego, który
posiada układ hierarchiczny.

● Motor Programming Theories – kontrola możliwa jest nie w odniesieniu do ruchów, lecz ruchów
dowolnych w oparciu o koncepcję programów ruchowych.

● Systems Theory – kontrolę ruchu można określić tylko poprzez charakterystykę systemu
kierującego zewnętrznymi i wewnętrznymi siłami oddziałującymi na ciało (koordynacja ruchu to
proces redukcji stopni swobody poruszającego się organizmu).

● Dynamical Action Theory – kontrola poprzez samoorganizację; system przewiduje spodziewane
zaburzenia jako efekt wzajemnego oddziaływania poszczególnych elementów „układu” i w skutek
połączenia tych założeń dokonywane są transformacje do nowej konfiguracji (ważną rolę odgrywają
atraktory – preferowane wzory zachowań).

● Ekological Theory – koncepcja łącząca funkcje organizmu i otaczającego środowiska; kontrola
możliwa jest w oparciu o funkcjonujący system sensomotoryczny.


Oprócz motoryczności, koordynacji człowieka jako proces kontroli i panowania nad własnym
organizmem, ciałem, należy poruszyć fakt samych zdolności, które będą naszą koordynację
warunkować, usprawniać i tworzyć.
Zdolności motoryczne, to teoretyczny konstrukt charakteryzujący kompleks względnie utrwalonych i
uogólnionych indywidualnych właściwości psychofizycznych. Zdolności rozwijają się na podłożu
predyspozycji motorycznych oraz warunkują jakość przebiegu i efekt końcowy działania ruchowego.
Zdolności koordynacyjne określają szybkość i efektywność przyswajania nowych wzorców ruchowych
oraz wyznaczają możliwości zastosowania posiadanych umiejętności ruchowych, zwłaszcza w
zmieniających się warunkach środowiska zewnętrznego.

Zdolności koordynacyjne (informacyjne):
- szybkość reakcji – warunkuje odpowiednią reakcję organizmu na bodziec (czas reakcji + prędkość
pojedynczego ruchu),
- równowaga – umożliwia zachowanie zrównoważonej pozycji ciała (równowaga statyczna) oraz
odzyskiwanie równowagi (równowaga dynamiczna) w trakcie czynności ruchowej; pozwala na
balansowanie ciałem,
- sprzężenie ruchów – zapewnia celową organizację ruchów poszczególnych części ciała łącząc je w
czasie, przestrzeni i dynamice, dostosowując je do zadania motorycznego,
- różnicowanie ruchów – warunkuje dokładność i ekonomię wykonywania ruchów i faz cyklu
ruchowego; przyjmuje, przetwarza i ocenia informacje ze stawów, mięśni oraz prędkości ruchów i
odbiera takie rozwiązanie, które jest najkorzystniejsze dla całego zadania,
- rytmizacja ruchów – pozwala na zapamiętanie, odtworzenie i realizowanie określonej czasowo i
dynamicznie struktury ruchów cyklicznych i acyklicznych; ruch dostosowuje się do rytmu
wewnętrznego i zewnętrznego,
- orientacja przestrzenna – determinuje możliwości człowieka w zakresie oceny położenia ciała i jego
zmian w stosunku do punktu odniesienia oraz realizowania ruchu w danym kierunku; zależy od
szybkości oceny i kontroli przestrzennych warunków działania na podstawie informacji analizatorów,
- dostosowanie motoryczne – kompleks możliwości osobniczych, pozwalających na wdrożenie
optymalnego programu działań ruchowych jego zmianie i dostosowanie do sytuacji; przede
wszystkim procesy przyswajania i przetwarzania informacji głównie optycznie (ale często też innych).

a) dostosowanie – małe zakłócenie,

b) przestawienie – duże zakłócenie.

*- częstotliwość ruchów – warunkuje maksymalną ilość ruchów w jednostce czasu (Raczek uważał to
za zdoność koordynacyjną).

Poziomy wymogów zdolności koordynacjach:
- 0 poziom – podstawowe zdolności koordynacyjne – dotyczy podstawowych, najprostszych ruchów
dostosowanych do warunków stałych lub nieznacznie zmiennych (marsz, wyskok w górę),
- I poziom – charakteryzuje przestrzenną dokładność czynności ruchowych wykonywanych w
standardowych warunkach bez ograniczenia czasowego (rekreacyjny bieg na bieżni, ćwiczenia na
siłowni – brak ograniczenia czasowego, stałe warunki, dokładny ruch najefektywniejszy),
- II poziom – wyznacza przestrzenną dokładność ruchu w optymalnym, ograniczonym czasie w
standardowych warunkach (skoki akrobatyczne wieży do wody – ograniczona ilość czasu, określona
ilość elementów do wykonania w stałych warunkach),
- III poziom – charakteryzuje zadania ruchowe wykonywane dokładnie, szybko lub z dostosowaniem
szybkości do zmiennych warunków zewnętrznych (przyjęcie siatkarskie – dostosowanie do lotu piłki,
szybkości, ewentualnych zniekształceń po uderzeniu w blok, obrony bramkarskie w piłce ręcznej).

Kompleks zdolności koordynacyjnych według Blume:
- zdolność sterowania ruchem (łączenie, różnicowanie, równowaga, orientacja, rytmizacja),
- zdolność adaptacji motorycznej (orientacja, rytmizacja, reakcja, dostosowanie ruchowe),
- zdolność uczenia się ruchu (łączenie, różnicowanie, równowaga, orientacja, rytmizacja, reakcja,
dostosowanie ruchowe).

Kompleks zdolności koordynacyjnej według Szopy:
- orientacja przestrzenna (wrażliwość receptorów i ośrodków nerwowych),
- adaptacja motoryczna (czas reakcji, koordynacja wzrokowo-słuchowa, równowaga),
- uczenie się ruchów (czucie kinestetyczne, zmysły, móżdżek).

3 Kontrola równowagi ciała i koordynacja ruchem dowolnym.

Równowaga ciała:

- teoretyczny konstrukt charakteryzujący zdolność do przeciwdziałania siłom destabilizującym

na ciało i utrzymywania rzutu jego środka ciężkości wewnątrz powierzchni podparcia, którą w
przypadku pozycji stojącej stanowi obszar kontaktu stóp z podłożem,

- możliwość utrzymania zrównoważonej pozycji ciała (równowaga statyczna) oraz zachowania

lub odzyskania tego stanu (równowaga dynamiczna) w trakcie czynności ruchowej lub bezpośrednio
po jej wykonaniu,

- stan, w którym suma sił działających na ciało i jej momentów wynosi 0.

Stabilność postawy – zdolność organizmu do odzyskiwania wyznaczonej pozycji w przestrzeni po
ustaniu działania bodźca destabilizującego.


Rodzaje równowagi:
a) stała – powrót do pierwotnego stanu, po wytrąceniu,
b) obojętna – stan równowagi odzyskiwany po wytrąceniu w innym punkcie,
c) chwiejna – zmiana położenia środka ciężkości; utrzymywanie równowagi przez oddalenie się,
wychylenie ciała.

Zaburzenia równowagi:
- wewnętrzne (mięśniowe) – informacja o niestabilności, utrzymanie równowagi,
- zewnętrzne – zmiana położenia segmentów ciała (utrata równowagi).

Receptory i narządy istotne dla równowagi:
- kanały półkoliste (błędnik),
- wzrok,
- receptory mięśni, stawów, więzadeł,
- receptory skórne powierzchni podporowych,
- móżdżek.

Elementy kontrolowania równowagi ciała:
- stabilność asymptotyczna (dążenie do nieosiągalnej spionizowanej postawi ciała, OSC około 5cm do
przodu od kostek bocznych),
- zrównoważenie siły przyciągania ziemskiego,
- czynniki indywidualne o charakterze kognitywno-psychologicznym – oddzielenie bezwzględnej
granicy stabilności od subiektywnego marginesu bezpieczeństwa,
- utrzymywanie równowagi przedmiotu w miejscu i z przemieszczaniem się.


Kontrola równowagi.

Równowaga statyczna (posturografia) występuje, gdy pole podparcia jest stałe, mogą następować
wychwiania w zamkniętej płaszczyźnie stabilności.
Równowaga dynamiczna, następują zmiany warunków równowagi, w związku ze zmianą punktu
podparcia; kiedy zmienia się punkt podparcia i nie zostajemy „wytrąceni” z równowagi.


Koordynacyjna zdolność zachowania równowagi – możliwość utrzymania zrównoważonej pozycji
ciała oraz zachowanie i odzyskiwanie tego stanu po oraz w trakcie wykonywania czynności ruchowej.

Mechanizmy kontroli równowagi:
a) synergie posturalne:
- kombinacje sygnałów wysyłanych do mięsni posturalnych; gdy sygnały są prawidłowe pozwala to na
uproszczenie kontroli równowagi ciała, zmniejszając stopnie swobody ciała i ułatwiając kontrolę
ruchów (siedząc „wyłączamy” konieczność równoważenia dolnej części ciała – mechanizm powolny;
powolne, ciągłe poprawki następują w zamkniętej pętli na zasadzie sprzężeń zwrotnych - wzrok,
błędnik, ścięgna; większe odstępy czasowe),

b) reakcje odruchowe:
- statyczne – zapewnienie stałej postawy ciała i prawidłowe położenie kończyn,
- nastawcze (prostujące) – zapewnienie przyjęcia prawidłowej postawy ciała po nieprawidłowym
ułożeniu – mechanizm szybki; (czas reakcji jest krótszy, ciągłe poprawki następują na zasadzie
otwartej pętli sprzężenia - antycypacja i korekcja na bazie środowiska zewnętrznego i własnych
zamierzeń).


Modele kontroli równowagi:
a) antycypacyjne dostosowanie posturalne – modyfikacje postawy świadome, na zasadzie
przewidywania (zanim nastąpi ruch pobudzone zostają odpowiednie mięsnie względnie na
uczestniczące w tym ruchu, ale pozwalające na zachowanie równowagi – zmiany zachodzą wcześniej,
niż zaburzenie równowagi spowodowane ruchem),

b) korekcyjne dostosowanie posturalne – reakcja na nieoczekiwane zmiany (odruchowe reakcje przy
zachowaniu równowagi na bazie proprioreceptorów).

Koordynowanie utrzymania postawy ciała i wykonywanie ruchu dowolnego stanowi podstawowy
warunek efektywności działań ruchowych człowieka. Istnieją dwie główne strategie zachowania,
utrzymania równowagi – skoordynowana praca mięsni (skokowa, biodrowa – bez odrywania stóp
od podłoża) występująca przy niewielkich zachwianiach oraz modyfikacja postawy ciała (np. poprzez
wykrok) występująca przy dużych zachwianiach.



Programy koordynacji równowagi z wykonaniem ruchu dowolnego, gdzie w obu z nich występuje
antycypacyjna oraz korekcyjna praca mięśni.

Program pojedynczy (jeden program)
- jeden program ruchowy z ośrodkowego układu nerwowego odpowiada za ruch i dostosowanie
postawy,
- rozsyłany jest on do poszczególnych efektorów,
- istotą tego programu jest docieranie do mięsni koordynujących postawę i równowagę oraz do
mięśni regulujących pracę ruchu dowolnego.

Program podwójny (dwa programy)
- jeden program odpowiada za zachowanie równowagi, a drugi za regulację ruchu dowolnego,
- programy pozostają w związku czasowym (rozpoczęcie i dostosowanie ruchu) i ich wyniki podlegają
zakłóceniom i ewentualnej korekcie.


Prawo Hess’a – w dowolnej czynności ruchowej można wyróżnić dwa główne aspekty –
telekinetyczny (nakierowany na cel działania motorycznego) oraz ereizmatyczny (związany z
zachowaniem równowagi ciała) - gdzie oba uzupełniają się i występują jednocześnie.