P

ierwszy, wiêk-
szy utwór fan-
tastycznonau-

kowy m³odego Sta-
nis³awa Lema zo-
sta³ wydrukowany
piêæ lat wczeœniej,
w 1946 roku. By³ to
– wspominany po-
wy¿ej – Cz³owiek
z Marsa publiko-

wany w odcinkach w „Nowym Œwiecie Przygód”. Nato-
miast jako ksi¹¿ka utwór ten ukaza³ siê dopiero w 1995
r., w oficynie SuperNowa. Mia³em przyjemnoœæ dobie-
raæ ilustracjê na ok³adkê tej ksi¹¿ki – zdjêcie tajemni-
czych formacji na powierzchni Marsa: tzw. „twarzy p³a-
cz¹cego Marsjanina” i rzekomych piramid.

Coœ jednak z tej pierwotnej fascynacji Marsem

pozosta³o przecie¿ Lemowi, poniewa¿ w powieœci
Astronauci rakieta „Kosmokrator” by³a przeznaczona
pocz¹tkowo do lotu na Marsa, ale po odkryciu na Sybe-
rii „czarnej skrzynki kosmitów” i odczytaniu tzw. „ra-
portu” zmieniono decyzjê: pierwsza miêdzyplanetarna
wyprawa ziemska wyruszy³a na Wenus...

Czym jest „powieœæ fantastycznonaukowa”

z perspektywy pocz¹tku XXI wieku, kiedy mia³a siê od-
byæ ta pierwsza wyprawa na Wenus? Nadal pozostaje
ona powieœci¹ ostrze¿eniem. Nie wszystkie wizje Lema
siê sprawdzi³y: œwiat wcale nie jest zjednoczony – ma-
my nawet problemy z Uni¹ Europejsk¹ – zaœ atak ato-
mowy grozi teraz nie ze strony mocarstw, lecz ogarniê-
tych megalomani¹ i fanatyzmem terrorystów ekstremi-
stów. Nie potwierdzi³a siê te¿ wizja napêdu nuklearne-
go rakiet (bêd¹ca pochodn¹ fascynacji ówczesnej ener-
getyki j¹drowej), niemniej z grubsza astronautyka roz-
winê³a siê zgodnie z przewidywaniami autora Astro-
nautów. Na Wenus dotar³y na razie tylko automatyczne
sondy miêdzyplanetarne, ustalaj¹c, ¿e powierzchnia tej
planety nijak nie nadaje siê do ¿ycia (lecz z zupe³nie in-
nego powodu, ni¿ to pisa³ Lem).

Lem tworzy³ swoj¹ podstawow¹ wizjê Bia³ej Pla-

nety zgodnie z ówczesnymi naukowymi przekonaniami
astronomicznymi o Wenus. Kapitalny jest pomys³ ujem-
nej – jak równie¿ wzmo¿onej – lokalnej grawitacji indu-
kowanej szybkozmiennym polem elektromagnetycznym
o du¿ym natê¿eniu, dziêki czemu Wenusjanie zbudo-

wali specjaln¹ „wyrzutniê” (tzw. Bia³¹ Kulê – czyli dale-
k¹ kuzynkê... czarnej dziury).

Jak siê okaza³o, Stanis³aw Lem nadal nie zanie-

dbywa³ Marsa – po Wenus drugiej co do odleg³oœci od
Ziemi planety Uk³adu S³onecznego. W jednej z opowie-
œci o pilocie Pirksie, Ananke (nawiasem mówi¹c podty-
tu³ przek³adu rosyjskiego brzmia³: „Pirks na Marsie”),
Lem przedstawi³ wspania³¹ wizjê krajobrazów oraz
warunki panuj¹ce na powierzchni Czerwonej Planety –
szarobur¹ codziennoœæ krateru Agathodaemon – i to na
kilka lat przed misj¹ „Vikingów”! Wizja jest nie tylko
urzekaj¹co prawdziwa, lecz równie¿ nostalgiczna, pe³-
na sentymentów za utraconym wizerunkiem Marsa
epoki obserwacji teleskopowych.

Fascynuj¹cy jest równie¿ opis powierzchni Tyta-

na, jednego z najwiêkszych ksiê¿yców w Uk³adzie S³o-
necznym (spowitego, podobnie jak Wenus, gêst¹ war-
stw¹ ob³oków), na którym mia³ zagin¹æ komandor Pirx –
co zosta³o przejmuj¹co przedstawione w rozdziale „Las
Birnam” z powieœci Fiasko. Mo¿emy ju¿ skonfrontowaæ
wizjê autora Fiaska z rzeczywistoœci¹, poniewa¿ na po-
cz¹tku 2005 roku na ksiê¿ycu Saturna, Tytanie, wyl¹do-
wa³ próbnik „Huygens” w ramach misji „Cassini”.

W Y P R A W Y D O G W I A Z D

Pierwsz¹ pozauk³adow¹ wyprawê pilota Pirksa

do planety gwiazdy Proxima Wodnika, autor opisa³ w
opowiadaniu Wypadek, w którym te¿ chodzi³o o osobli-
we zachowanie siê robota – Aniela (czyli Automatu
Nieliniowego).

Skoro wczeœniej by³a mowa o Fiasku, to warto

zwróciæ uwagê, ¿e w tej powieœci Lem wykorzysta³ ca-
³¹ wspó³czesn¹ wiedzê oraz p³yn¹ce z niej konsekwen-
cje fenomenu czarnych dziur (kolapsarów) jako osobli-
wych miejsc czasoprzestrzeni. Grawitacyjne przyspie-
szanie sond potrafimy ju¿ uzyskiwaæ w naszym uk³a-
dzie planetarnym, wykorzystuj¹c o wiele mniej masyw-
ne obiekty (jak np. w trakcie misji „Cassini”), ale czar-
ne dziury u Lema s³u¿¹ te¿ do odwrócenia biegu czasu

TEKST

Ł

ATWY

!

!
!

l i t e r a t u r a S - F

NNaajjppiieerrw

w bbyyłłyy ppllaanneettyy

Ponad sześćdziesiąt lat temu młody Stani-

sław Lem rozpoczynał fantastycznonauko-

wą twórczość – od małych form, opowiadań

i powieści Człowiek z Marsa – jednak zaczął

publikować dopiero po wojnie, po wymuszo-

nym przez okupanta sowieckiego wyjeździe

ze Lwowa w 1946 roku.

3

38

8

Podróże kosmiczne

według

Lema

T . Z b i g n i e w D w o r a k

(w tzw. retrochronach), aby podró¿ miêdzygwiazdowa
nie trwa³a setki lat. Mo¿liwoœæ taka stanowi³a pewne
novum w literaturze SF; inni autorzy woleli iœæ na skró-
ty, wymyœlaj¹c niczym nieuzasadniony tzw. napêd hi-
perprzestrzenny. I – byæ mo¿e – i¿ to na pok³adzie „Eu-
rydyki” kontynuuje wyprawy kosmiczne komandor
Pirx, ju¿ jako Marek Tempe...

Natomiast pierwsz¹ powieœci¹ Lema, której bo-

haterowie mieli przedsiêwzi¹æ pionierski lot pozauk³a-
dowy, jest oczywiœcie Ob³ok Magellana, drukowany
najpierw w odcinkach w „Przekroju”, a wydany osta-
tecznie po licznych perturbacjach w 1955 r.

Nad powieœci¹ t¹ szczególnie pastwili siê ów-

czeœni krytycy oraz decydenci polityczni. Nie pomog³o
autorowi zamieszczenie rozdzia³u „Komuniœci”, nie
móg³ te¿ otwarcie protestowaæ przeciwko ignorancji
krytyków. Ich piramidalna wrêcz g³upota znalaz³a wy-
raz w kwestionowaniu np. pojêcia... antymaterii, daw-
no ju¿ znanego fizykom i kosmologom – nie mówi¹c ju¿
o „termodynamice logiki” (teorii informacji) oraz „me-
chaneurystyce” (cybernetyce).

N A S K R A J U N I E Z N A N E G O

Spoœród wielu tematów podejmowanych przez

Stanis³awa Lema za najbardziej donios³y mam nieusta-
j¹c¹ d¹¿noœæ dotarcia do granic poznania, a za najlep-
sze utwory dotycz¹ce wizji nieskoñczonoœci uwa¿am
znakomite, przejmuj¹ce opowiadanie Formu³a Lympha-
tera, oczywiœcie psychologiczno-filozoficzn¹ powieœæ
Solaris i – jakby zbiór wyk³adów – Golem XIV. W pe-
wnym stopniu do tego nurtu zaliczyæ jeszcze mo¿na
opowiadanie Pamiêtnik, powieœæ relacjê G³os Pana (któ-
rego przek³ad – jako Go³os nieba – cenzura sowiecka
wrêcz „zag³usza³a”, stawiaj¹c autora przed faktem do-
konanym), „okrutny” utwór Non serviam, a tak¿e – Ma-
skê. Ponadto utwory te spina wizja inteligencji niepo-
siê¿nej ludzkiemu umys³owi. Do tej kategorii mo¿na w
pewnym sensie odnieœæ równie¿ opowiadania: Przyja-
ciel (o sztucznej superinteligencji) i Terminus, który to
automat przekazuje jakby... g³osy zza œwiatów.

Formu³a Lymphatera to opowieœæ o stworzeniu

nadmózgu, który „spe³nia³ matematyczne warunki au-
tomatu uniwersalnego Turinga – a tak¿e (...) teorematu
Gödla”. Zdobywa³ wiedzê o œwiecie z prêdkoœci¹ œwia-
t³a i stanowi³ nastêpny etap ewolucji intelektu (rozu-
mu). Bohater w rozpaczy zniszczy³ swoje dzie³o i odt¹d
przera¿ony bezustannie poszukuje informacji, czy aby
ktoœ nie skonstruowa³ ju¿ podobnego urz¹dzenia. Sam
Lem powo³a³ wiele lat póŸniej do istnienia „samodo-
skonal¹cy siê rozum”, superkomputery, w literackiej
postaci GOLEMA XIV i ZACNEJ ANI. Pocz¹tkowo Lem
zamierza³ stworzyæ obszerne, wielusetstronicowe dzie-
³o, aliœci s³usznie stwierdzi³, i¿ przedstawianie kogoœ,
kto jest wielokrotnie m¹drzejszy od cz³owieka, jest za-
daniem niewykonalnym i sprzecznym wewnêtrznie.
Ostatecznie pozosta³y tylko dwa wyk³ady, w których
GOLEM XIV zni¿a siê ³askawie do poziomu cz³owieka.

O niemo¿liwoœci poznania i niezrozumieniu ob-

cego intelektu traktuje powieϾ Solaris. Wizja oceanu
mózgu, niepojêtego w swoim zachowaniu i dzia³aniu,
jest najdoskonalsza, jak¹ wyda³a literatura. Próby kon-
taktu spe³zaj¹ na niczym, chocia¿ wydaje siê, i¿ ów
Ocean równie¿ stara siê na swój sposób dotrzeæ do
cz³owieka, czym – nieintencjonalnie – sprawia mu nie-

wypowiedziany dyskomfort psychiczny i niejako zmu-
sza go do prostackich wrêcz postêpków. Zarazem jest
to te¿ próba nieklasycznego rozwi¹zania powrotu...
z zaœwiatów. Realnoœæ Harey jest niesamowita, choæ to
nie zjawa z horroru czy z dawnych mitów.

P O W R Ó T Z G W I A Z D N A Z I E M I Ê

Fiasko (1987) to ostatnia powieœæ Lema, której

akcja rozgrywa siê w scenerii kosmicznej. Odt¹d autor
Wizji lokalnej jakby wraca na Ziemiê, co poniek¹d zapo-
cz¹tkowa³o opublikowanie Prowokacji (1984). Natomiast
w jego twórczoœci eseistycznej oraz publicystycznej –
wydanej nastêpnie w postaci zbiorów: Tajemnica chiñ-
skiego pokoju, Dziury w ca³ym, Bomba megabitowa –
miejsce entuzjazmu i optymizmu zajê³o rozczarowanie
i gorzki sceptycyzm; internet np. stanowi obecnie jakby
wdro¿enie œwarnetyki znanej ze wspomnieñ Ijona Ti-
chego: Profesor A. Doñda. Symptomatyczne pod tym
wzglêdem s¹ równie¿ rozmowy Tomasza Fia³kowskiego
ze Stanis³awem Lemem: Œwiat na krawêdzi – a tak¿e –
Okamgnienie. Potwierdzaj¹ to te¿ nastêpne pozycje wy-
dawnicze, jak Dylematy czy Mój pogl¹d na literaturê.

Natomiast credo ¿yciowe, œwiatopogl¹dowe i li-

terackie autora Solaris zosta³o obszernie wy³o¿one w
rozmowach ze Stanis³awem Beresiem, nosz¹cych tytu³
Tako rzecze... Lem.

Pozostaj¹c pod wra¿eniem rozmaitych wizji Mi-

strza Lema przypomnê jeszcze, i¿ ambicj¹ autora Sola-
ris zawsze by³o niepowielanie pomys³ów, lecz rozwija-
nie pewnego motywu, naœwietlanie go ze wszystkich
stron, dziêki czemu ka¿da rzecz Lema jest niepowta-
rzalna i oryginalna.

!

3

39

9