Kształtowanie sie normy językowej w XVI i XVII wieku

I. Czynniki wpływające na rozwój świadomości językowej Polaków:
- rozkwit i polonizacja miast (Kraków, Wrocław, Gdańsk, Poznań, Warszawa, Lublin), pierwsi tłumacze i
drukarze wywodzą się z mieszczaństwa,
rozwój drukarstwa i oddziaływanie językowe polskiej książki drukowanej (Kraków, Królewiec, Brześć,
Pińczów, Poznań, Lwów, Gdańsk, Wrocław),
- rozwój demokracji szlacheckiej (za czasów Zygmunta Augusta powstają programy naprawy skarbu,
wojska, oświaty, prawodawstwa, sądownictwa),
- reformacja i kontrreformacja (polemiki religijne między Kościołem a obozem różnowierczym, postylle
(kazania), katechizmy, liczne przekłady Pisma Świętego),
- szerzenie się renesansowej kultury renesansu (łączenie kultu literatury łacińskiej i przenoszenie
wzorców antycznych na grunt polski, wzrost zasobu wyrazowego, synonimiki, nobilitacja polszczyzny),
- rozwój nauki i oświaty (dzieła naukowe z historii, prawa, filozofii, matematyki, nauk przyrodniczych);
kształtują się zręby polskiej terminologii naukowej,
- rozkwit literatury w języku ojczystym (Rej, Kochanowski, Górnicki, słowniki i gramatyki).

II. Kształtowanie sie normy językowej

1. Przekłady Pisma Świętego:
A. POCZĄTKI - ŚREDNIOWIECZE (doba staropolska):
- XIII w., zaginiony psałterz błogosławionej Kingi,
- XIV/XV w., Psałterz floriański (klasztor kanoników w Krzeszowie); łac.-pol.-niem., oparty na Wulgacie,
język bardzo artystyczny, dialekt małopolski, choć tłumacz unikał dialektyzmów,
- kon. XV w., Psałterz puławski (biblioteka Czartoryskich w Puławach); modlitewnik, małe karty; w oparciu
o Pfl, nowoczesna ortografia (2 nosówki),
- XV w., zaginiona Biblia Królowej Jadwigi,
-1455 r., Biblia Królowej Zofii (Biblia szaroszpatacka); 5 tłumaczy, tekst oparty o tłumaczenie czeskie,
wiele czechizmów, zachowała się część Starego Testamentu, dialekt pół.-małopolski,

B. ODRODZENIE (doba średniopolska):
- 1535 r., Psałterz Wietora, tzw. Psałterz krakowski,
- 1539 r., Psałterz Walentego Wróbla, tzw. Żołtarz Dawida,
- 1541 r., Psałterz Dawidow Mikołaja Reja (jeszcze był katolikiem), styl wysoki ale również wyrazy
potoczne, parafraza łac. Przekładu Jana Campensisa,
- 1551 r., Nowy Testament w tłum. S. Murzynowskiego (luterański), wydany przez J. Seklucjana,
nowoczesny styl, liczne usterki językowe (towarzyszy mu ortografia),
-1556 r., Nowy Testament w tłum. M. Bielskiego (katolicki); wyd. przez M. Szarffenberga, język
konserwatywny, wypolerowany, klasyczny,
- 1561 r., Biblia Leopolity (nauczyciel J. Wujka), katolicka, umiarkowany konserwatyzm, próba
unowocześnienia szaty językowej,
- 1563 r., Biblia brzeska (Radziwiłłowska), protestancka, kilku tłumaczy, przez Kościół uznana za zbyt
swobodny przekład,
- 1572 r., Biblia nieświeska Szymona Budnego, ariański przekład (dialektyzmy),
- 1579 r., Psałterz Dawidow Jana Kochanowskiego, synteza j. pol. epoki Odrodzenia, przełamanie
monotonii łacińskiej (podobieństwa do Biblii brzeskiej),
- 1599 r., Biblia J. Wujka, samodzielne tł. w oparciu o oryginał grec. i hebr., zespolenie tradycji i
nowatorstwa,
- 1632 r. - Biblia gdańska, przekład protestancki.

2. Przekłady dzieł świeckich:
- 1566 r., Dworzanin polski Łukasza Górnickiego (przekład Dworzanina Baltazara Castiglione), chciał być
sławny, przybliżyć dzieła Zachodu, zmienił tło, tworzył liczne abstrakta, nowe wyrazy
(przystałość=przystojność), często stosował anegdoty z Cycerona, liczne trudności translatorskie, próbował
propagować kulturę słowa, dbałość o język polski,
- 1577 r., O poprawie Rzeczypospolitej, tłumaczenie Cypriana Bazylika (przekład De republica emendanta
Jana Frycza Modrzewskiego), szyk i składnia łac., formy słownikowe z łac., potoczne wstawki i wyrażenia,

przysłowia i sentencje,
- 1601 r., 1605 r., 1618 r. (5 ksiąg), Elementy, Polityka, Etyka Arytotelesa w przekładzie Sebastiana
Petrycego, tworzenie polskich odpowiedników dla obcych terminów, słownictwo specjalne, terminy etyczne,
filozoficzne: pierwociny=pryncypia, łapactwo czci=nadmierna ambicja,

3. Rola drukarzy i drukarni (drukarnie ustalają pewne normy ortograficzne i gramatyczne):
A. Wraz z pojawieniem się druku rozpoczyna się przekonywanie społeczeństwa do j. polskiego jako języka
literatury oraz troski o jego piękno, polski wkracza do różnych dziedzin życia społecznego (sądownictwo,
nauka, literatura),
B. Początki druku (kon. XV w.): Kasper Elyan we Wrocławiu (Ojcze nasz), Kasper Straube, Jan Turzon w
Krakowie (szybko upadły),
C. Rozkwit druku (XVI w.):
- 1503 r. drukarnia Jana Hallera (1506 r. Bogurodzica, Żywot Pana Jezu Krysta),
- Florian Ungler, 1514 r., pierwsza cała książka: Raj duszny Biernata z Lublina, Stefan Falimirz, O
ziołach...,
- Hieronim Wietor (>Łazarz Andrysowicz>Jan Januszowski), Rozmowy, które miał król Salomon mądry z
Marchołtem – 1521 r. ),
- Marek i Maciej Szarffenbergowie, Mateusz Siebineicher, Maciej Wirzbięta,
- jezuici mieli własną sieć drukarni,
D. XVII wiek – poziom drukarstwa maleje, a tym samym zmniejsza się jego znaczenia dla kształtowania
normy językowej,

4. Polemiki językowe (zob. artykuł Wandy Decyk, teczka):
A. Rywalizacja i polemika religijna między Kościołem katolickim a obozem różnowierczym pozytywnie
wpłynęła na rozwój języka polskiego (poszerzył się zasięg polszczyzny), Kościół był zmuszony wprowadzać
j. pol., w odpowiedzi na liczne przekłady innowiercze (kazania, katechizmy, przekłady Biblii, psałterze), tym
samym polszczyzna się rozwijała,

B. Polemika Jan Seklucjana i Jana Maleckiego (Sandeckiego):
- 1545 r. w Królewcu ukazuje się innowierczy Katechismu text prosty dla prostego ludu autorstwa Jana
Seklucjana, prężnego animatora literatury innowierczej,
- Jan Malecki (Sandecki) kreśli tekst katechizmu i odsyła go autorowi, po czym w 1546 r. sam wydaje
Catechismus to iest nauka krześcijańska,
- Seklucjan kreśli katechizm Maleckiego, ten się broni w specjalnie wydanych tekście Defensio verae
translationis...,
- 1551 r. Seklucjan wydaje Nowy Testament w tłum. S. Murzynowskiego, który również zostaje krytycznie
oceniony przez Maleckiego i pokreślony,

Główne punkty sporu (zob. materiały z zajęć, tabela):
- grafia i ortografia (zarzuty Maleckiego były słuszne, za nie Seklucjan obarczał drukiera), Seklucjan
preferował zapis fonetyczny: skąt (zamiast skąd), pisownię łączną przyimków nieakcentowanych
(naprawicy), nie rozróżniał samogłosek jasnych i ścieśnionych (Malecki również czynił to sporadycznie,
Murzynowski - konsekwentnie),
- fleksja i słowotwórstwo, Malecki wzorował się na czeskim, co zarzucał mu słusznie Seklucjan (Malecki
wolał doufanie od ufanie, bo w czeskim jest douffanie, zamiast kościół proponuje zbor), za złe uznał Malecki
stosowane przez Seklucjana latynizmy (creatura, natura, bestia) i germanizmy (rachunek), sam zaś dość
często posługiwał się germanizmami.
- składnia: Malecki – jak ze słownictwem – tkwił w średniowieczu, Seklucjan i Murzynowski proponowali
nowe połączenia z mowy potocznej,
D. Spór Jana Seklucjana i Stanisława Murzynowskiego z Janem Maleckim-Sandeckim to spór nowego ze
starym. Chwalebność i archaiczność przegrała z młodzieńczym entuzjazmem, wolnym od doświadczeń z
dawnych oficyn krakowskich. Dowodem na zwycięstwo Seklucjana są wielokrotne wznowienia jego
katechizmu i wydanego przez niego przekładu N. T. (w tłum. St. Murzynowskiego).
Stanisław Rospond: z jednej strony konserwatywna, oparta na średniowiecznej tradycji, czechizująca i
archaizująca, z drugiej – nowatorska, zrywająca z tradycją, mająca źródło w mowie potocznej,
hołdująca łacinie.

5. Pierwsze ortografie i gramatyki języka polskiego:

A. ORTOGRAFIE:
- 1410 r., Traktat o ortografii Jakuba Parkoszowica, profesora i rektora Akademii Krakowskiej,
- 1512-1513 r. Orthographia Stanisława Zaborowskiego,
- 1551 r., Stanisław Murzynowski, Ortografia polska (dodatek do Nowego Testamentu),

B. GRAMATYKI (następne zajęcia,

zob. artykuł Aliny Kępińskiej, teczka

):

Pierwsze gramatyki miały charakter podręczników (książek) dla cudzoziemców (Niemców, później
Francuzów) chcących nauczyć się języka polskiego. Ich autorami również byli spolonizowani cudzoziemcy,
co przyczyniało się do znacznych uproszczeń i uogólnień gramatycznych. Pozostawali oni pod ogromnym
wpływem łaciny, co często było przyczyną adaptacji norm języka polskiego do języka łacińskiego, a tym
samym, do wielu wypaczeń. Zadaniem redakcji było stworzenie atrakcyjnego i konkurencyjnego
podręcznika, który przyniósłby zysk wydawcy (stosunkowo wiele książek tego typu powstało w XVI w.,
około 40).

6. Autorytety językowe i dbałość o język polski (artykuł Izabeli Winiarskiej, teczka)
- Słota, O zachowaniu się przy stole (pierwsze zasady "dobrej mowy"), autor posiada świadomość językową,
utwór ma walory dydaktyczne,
- Jan Ostroróg, O kazaniach w języku niemieckim (1475 r.), autor sprzeciwia się kazaniom niemieckim w
kościołach polskich, określany jako pierwszy tekst nacjonalistyczny,
- Mikołaj Rej (język żywy, niezbyt „dworny”, często rubaszny),
- 1566 r. - Dworzanin polski Łukasza Górnickiego (zamiast ł proponuje ll, szumiące: ss, zz, cc, dla miękkich
daszek nad literą), obszerne fragmenty dotyczą kultury słowa, autor dziękuje królowi za rozpowszechnianie
języka polskiego. Polacy powinni dbać o język polski, ma to być mowa prosta, "bez wydwarzania"
(zbędnego posługiwania się wyrazami obcymi). W tekście pojawiają się początki świadomości językowej,
stylistyki oraz zagadnienia związane z historią i pochodzeniem jezyka polskiego. Górnicki uważa, że
powinno się znać języki obce, ale mówić po polsku, każdy powinien ćwiczyć styl, by móc tworzyć teksty, w
końcu autor zwraca uwagę na etykę słowa ("niechaj ostrożnie mówi, aby miasto zatrefnować nie obraził")
(zob. materiały z zajęć)
-Jan Kochanowski (ograniczenie znaków diakrytycznych, jeśli wymowa jest dla wszystkich oczywista),
język wytworny, bogaty, wzorowany na wzorcach antycznych.

WPŁYW PISARZY MNIEJSZY W GRAFII I FLEKSJI, WIĘKSZY W STYLU (metaforyka, słownictwo,
obrazowanie). DLATEGO TEŻ POLSZCZYZNA LITERACKA WIELE IM ZAWDZIĘCZA.

ZAGADNIENIA:

1. Uwarunkowania społeczno- polityczne rozwoju języka polskiego w okresie Odrodzenia.
2. Kształtowanie się normy jezykowej w XVI wieku.
3. Kultura języka polskiego w XVI wieku.
4. Rola pisarzy w kształtowaniu się normy językowej w XVI wieku.
5. Przekłady Pisma Świętego na język polski, kształtowanie się stylu biblijnego.
6. Przekłady Pisma Świętego w Średniowieczu i w Odrodzeniu.