Kształtowanie sie normy językowej w XVI i XVII wieku

I. Czynniki wpływające na rozwój świadomości językowej Polaków:

- rozkwit i polonizacja miast (Kraków, Wrocław, Gdańsk, Poznań, Warszawa, Lublin), pierwsi tłumacze i drukarze wywodzą się z mieszczaństwa,

- rozwoj demokracji szlacheckiej (za czasów Zygmunta Augusta powstają programy naprawy skarbu, wojska, oświaty, prawodawstwa, sądownictwa),

- reformacja i kontrreformacja (polemiki religijne między Kościołem a obozem różnowierczym, postylle (kazania), katechizmy, liczne przekłady Pisma Świętego),

- szerzenie się renesansowej kultury renesansu (łączenie kultu literatury łacińskiej i przenoszenie wzorców antycznych na grunt polski, wzrost zasobu wyrazowego, synonimiki, nobilitacja polszczyzny),

- rozwój nauki i oświaty (dzieła naukowe z historii, prawa, filozofii, matematyki, nauk przyrodniczych); kształtują się zręby polskiej terminologii naukowej,

- rozkwit literatury w języku ojczystym (Rej, Kochanowski, Górnicki, słowniki i gramatyki),

- rozwój drukarstwa i oddziaływanie językowe polskiej książki drukowanej (Kraków, Królewiec, Brześć, Pińczów, Poznań, Lwów, Gdańsk, Wrocław).

II. Kształtowanie sie normy językowej

1. Przekłady Pisma Świętego:

A. POCZĄTKI - ŚREDNIOWIECZE (doba staropolska):

- XIII w., zaginiony psałterz błogosławionej Kingi,

- XIV/XV w., Psałterz floriański (klasztor kanoników w Krzeszowie); łac.-pol.-niem., oparty na Wulgacie, język bardzo artystyczny, dialekt małopolski, choć tłumacz unikał dialektyzmów,

- kon. XV w., Psałterz puławski (biblioteka Czartoryskich w Puławach); modlitewnik, małe karty; w oparciu o Pfl, nowoczesna ortografia (2 nosówki),

- XV w., zaginiona Biblia Królowej Jadwigi,

-1455 r., Biblia Królowej Zofii (Biblia szaroszpatacka); 5 tłumaczy, tekst oparty o tłumaczenie czeskie, wiele czechizmów, zachowała się część Starego Testamentu, dialekt pół.-małopolski,

B. ODRODZENIE (doba średniopolska):

- 1535 r., Psałterz Wietora, tzw. Psałterz krakowski,

- 1539 r., Psałterz Walentego Wróbla, tzw. Żołtarz Dawida,

- 1541 r., Psałterz Dawidow Mikołaja Reja (jeszcze był katolikiem), styl wysoki ale również wyrazy potoczne, parafraza łac. Przekładu Jana Campensisa,

- 1551 r., Nowy Testament w tłum. S. Murzynowskiego (luterański), wydany przez J. Seklucjana, nowoczesny styl, liczne usterki językowe,

-1556 r., Nowy Testament w tłum. M. Bielskiego (katolicki); wyd. przez M. Szarffenberga, język konserwatywny, wypolerowany, klasyczny,

- 1561 r., Biblia Leopolity (nauczyciel J. Wujka), katolicka, umiarkowany konserwatyzm, próba unowocześnienia szaty jezykowej,

- 1563 r., Biblia brzeska (Radziwiłłowska), protestancka, kilku tłumaczy, przez Kościół uznana za zbyt swobodny przekład,

- 1572 r., Biblia nieświeska Szymona Budnego, ariański przekład (dialektyzmy),

- 1579 r., Psałterz Dawidow Jana Kochanowskiego, synteza j. pol. epoki Odrodzenia, przełamanie monotonii łacińskiej (podobieństwa do Biblii brzeskiej),

- 1599 r., Biblia J. Wujka, samodzielne tł. w oparciu o oryginał grec. i hebr., zespolenie tradycji i nowatorstwa,

- 1632 r. - Biblia gdańska, przekład protestancki.

2. Przekłady dzieł świeckich:

- 1566 r., Dworzanin polski Łukasza Górnickiego (przekład Dworzanina Baltazara Castiglione), chciał być sławny, przybliżyć dzieła Zachodu, zmienił tło, tworzył liczne abstrakta, nowe wyrazy (przystałość=przystojność), często stosował anegdoty z Cycerona, liczne trudności translatorskie, próbował propagować kulturę słowa, dbałość o język polski,

- 1577 r., O poprawie Rzeczypospolitej Cypriana Bazylika (przekład De republica emendanta Jana Frycza Modrzewskiego), szyk i składnia łac., formy słownikowe z łac., potoczne wstawki i wyrażenia, przysłowia i sentencje,

- 1601 r., 1605 r., 1618 r. (5 ksiąg), Elementy, Polityka, Etyka Arytotelesa w przekładzie Sebastiana Petrycego, tworzenie polskich odpowiedników dla obcych terminów, słownictwo specjalne, terminy etyczne, filozoficzne: pierwociny=pryncypia, łapactwo czci=nadmierna ambicja,

3. Rola drukarzy i drukarni (drukarnie ustalają pewne normy ortograficzne i gramatyczne):

A. Wraz z pojawieniem się druku rozpoczyna się przekonywanie społeczenstwa do j. polskiego jako języka literatury oraz troski o jego piękno, polski wkracza do różnych dziedzin życia społecznego (sądownictwo, nauka, literatura),

B. Początki druku (kon. XV w.): Kasper Elyan we Wrocławiu (Ojcze nasz), Kasper Straube, Jan Turzon w Krakowie (szybko upadły),

C. Rozkwit druku (XVI w.):

- 1503 r. drukarnia Jana Hallera (1506 r. Bogurodzica, Żywot Pana Jezu Krysta),

- Florian Ungler, 1514 r., pierwsza cała książka: Raj duszny Biernata z Lublina, Stefan Falimirz, O ziołach...,

- Hieronim Wietor (>Łazarz Andrysowicz>Jan Januszowski), Rozmowy, które miał król Salomon mądry z Marchołtem - 1521 r. ),

- Marek i Maciej Szarffenbergowie, Mateusz Siebineicher, Maciej Wirzbięta,

- jezuici mieli własną sieć drukarni,

D. XVII wiek - poziom drukarstwa maleje, a tym samym zmniejsza się jego znaczenia dla ksztaltowania normy językowej,

4. Polemiki językowe (zob. artykuł Wandy Decyk, teczka):

A. Rywalizacja i polemika religijna między Kościołem katolickim a obozem różnowierczym pozytywnie wpłynęła na rozwój języka polskiego (poszerzył się zasięg polszczyzny), Kościół był zmuszony wprowadzać j. pol., w odpowiedzi na liczne przekłady innowiercze (kazania, katechizmy, przekłady Biblii, psałterze), tym samym polszczyzna się rozwijała,

B. Polemika Jan Seklucjana i Jana Maleckiego (Sandeckiego):

- 1545 r. w Królewcu ukazuje się innowierczy Katechismu text prosty dla prostego ludu autorstwa Jana Seklucjana, prężnego animatora literatury innowierczej,

- Jan Malecki (Sandecki) kreśli tekst katechizmu i odsyła go autorowi, po czym w 1546 r. sam wydaje Catechismus to iest nauka krześcijańska,

- Seklucjan kreśli katechizm Maleckiego, ten się broni w specjalnie wydanych tekście Defensio verae translationis...,

- 1551 r. Seklucjan wydaje Nowy Testament w tłum. S. Murzynowskiego, który również zostaje krytycznie oceniony przez Maleckiego i pokreślony,

C. Główne punkty sporu:

- grafia i ortografia (zarzuty Maleckiego były słuszne, za nie Seklucjan obarczał drukiera), Seklucjan preferował zapis fonetyczny: skąt (zamiast skąd), pisownię łączną przyimków nieakcentowanych (naprawicy), nie rozróżniał samogłosek jasnych i ścieśnionych (Malecki również czynił to sporadycznie, Murzynowski - konsekwentnie),

- fleksja i słowotwórstwo, Malecki wzorował się na czeskim, co zarzucał mu słusznie Seklucjan (Malecki wolał doufanie od ufanie, bo w czeskim jest douffanie, zamiast kościół proponuje zbor), za złe uznał Malecki stosowane przez Seklucjana latynizmy (creatura, natura, bestia) i germanizmy (rachunek), sam zaś dość często posługiwał się germanizmami.

- składnia: Malecki - jak ze słownictwem - tkwił w średniowieczu, Seklucjan i Murzynowski proponowali nowe połączenia z mowy potocznej,

D. Spór Seklucjana i Maleckiego to spór nowego ze starym, chwalebność i archaiczność przegrała z młodzieńczym entuzjazmem, wolnym od doświadczeń z dawnych oficyn krakowskich. Dowodem na zwycięstwo Seklucjana są wielokrotne wznowienia jego katechizmu i wydanego przez niego przekladu N. T. (w tłum. St. Murzynowskiego).

Stanisław Rospond: z jednej strony konserwatywna, oparta na średniowiecznej tradycji, czechizująca i archaizująca, z drugiej - nowatorska, zrywająca z tradycją, mająca źródło w mowie potocznej, hołdująca łacinie.

5. Pierwsze ortografie i gramatyki języka polskiego:

A. ORTOGRAFIE:

- 1410 r., Traktat o ortografii Jakuba Parkoszowica, profesora i rektora Akademii Krakowskiej,

- 1512-1513 r. Orthographia Stanisława Zaborowskiego,

-1549 r., Seklucjan i Krótka nauka czytania i pisania, dodatek do 2 wyd. katechizmu,

- 1551 r., Stanisław Murzynowski, Ortografia polska (dodatek do Nowego Testamentu),

B. GRAMATYKI (zob. artykuł Aliny Kępińskiej, teczka):

Pierwsze gramatyki miały charakter podręczników (książek) dla cudzoziemców (Niemców, później Francuzów) chcących nauczyć się języka polskiego. Ich autorami również byli spolonizowani cudzoziemcy, co przyczyniało się do znacznych uproszczeń i uogólnień gramatycznych. Pozostawali oni pod ogromnym wpływem łaciny, co często było przyczyną adaptacji norm języka polskiego do języka łacińskiego, a tym samym, do wielu wypaczeń. Zadaniem redakcji było stworzenie atrakcyjnego i konkurencyjnego podręcznika, który przyniósłby zysk wydawcy (stosunkowo wiele książek tego typu powstało w XVI w., około 40).

DOBA ŚREDNIOPOLSKA

XVI wiek:

- 1541 r. - Polskie książeczki wielmi potrzebne ku uczeniu się polskiego i po niemiecku wyłożone (wydane przez Wietora), dzieło pierwsze, ale niezdarne, polszczyzna przeplatana germanizmami i czechizmami.

- 1568 r., Kraków - Polonicae grammatices institutio, Piotr Statorius-Stojeński (Francuz z pogranicza Szwajcarii, gmina kalwińska przysłała go do Polski, najpierw był nauczycielem w gimnazjum w Pińczowie, dobrze opanował polszczyznę; był jednym z tłumaczy Biblii brzeskiej. Język ogólny dopiero się kształtował, dlatego też trzeba było dużej wiedzy i znajomości gramatyki, aby go uporzadkować i formułować zasady powstającego systemu. Czerpał z dzieł Reja i Kochanowskiego, zauważył wiele cech fonetycznych (mazurzenie, a jasne ozn. przez a z kreską), wyodrębnił 3 rodzaje (ale wiele końcówek, bo nie znał alternacji spółgłosek). Mimo usterek jest to dzieło fundamentalne, które stało się podwaliną dalszych badań systemu. Wielu się na nim wzorowało.

- 1594 r., Gdańsk - Compendium linguae polonicae, Mikołaj Volckmar (Niemiec) nauczyciel łaciny i polskiego. Skrócił podręcznik Stojeńskiego. Uległ sugestii pisma i wiele jego uwag jest mylnych (c, ć, cz, ch). Wtłaczał polszczyznę w ramy łacińskiej gramatyki (6 trybów),

XVII wiek:

-1616 r. - Wrocław - Klucz do Polskiego y Niemieckiego Języka, Jeremiasz Roter (Ślązak), wzorował się na Volckmarze,

- 1649 r. - Grammatica seu Institutio Polonicae linguae, Franciszek Mesgnien-Meniński (z Lotaryngii), oryginalna, choć wzorowana na poprzednikach, pisze o zaniku liczby podwójnej, usuwa łaciński Ablativus z paradygmatu polskiego, zaobserwował dominację końcówki Ms. lm. r. ż. -ach we wszystkich rodzajach (dawne w obłocech>w obłokach), uwzględnia końcówkę małopolską -och (obłokoch, później wypartą),

- 1668, 1669 r. - Oleśnica - Maciej Dobracki i jego dwie gramatyki: Goniec gramatyki polskiej i Gramatyka polska niemieckim jezykiem wyrażona, teksty oryginalne, liczne cytaty z literatury, pokazuje ewolucję języka (byłech>byłem), liczba podwójna uznana za gwarową,

- 1690 r. Gdańsk - Compediosa Linguae Polonicae Institutio, Jan Karol Woyna (szlachcic z Podola, pierwszy Polak opracowujący gramatykę), dodatkowo napisał też podręcznik do nauki polskiego po niemiecku, cechą jego dzieł jest normatywność, napisane są zwięźle, apodyktycznie,

- 1699 r. - Tractus ad compediosam..., Bartłomiej K. Malicki, swobodny opis nieustalonego jeszcze systemu języka polskiego,

XVIII wiek:

- 1778 r. - Gramatyka dla szkół podstawowych, Onufry Kopczyński (członek Towarzystwa Przyjaciół Nauk); rzetelna praca, korzystał z wcześniejszych gramatyk, ale błędne założenia (wierzył, że teoretyczne prawa mogą wpływać na język, na rzeczywistość językową), np: końcówki N. i Ms. Przymiotników uzależnił od rodzaju (skomplikował system, gdyż ta zasada weszła do szkół). Plusem gramatyki Kopczyńskiego było stworzenie wielu nowych terminów gramatycznych (np. imiesłów, przimek, spójnik, wykrzyknik, przecinek), on tez rozpowszechnia polskie nazwy przypadków (zamiast łacińskich). To pierwsza grmamtyka napisana przez Polaka mająca charakter normotwórczy, mająca na celu upowszechnienie poprawnej polskiej mowy w narodzie.

Wiek XIX:

- 1822 r., - Pierwsze zasady gramatyki języka polskiego, Józef Mroziński (krytyk Kopczyńskiego), zdaje sobie sprawę z różnicy między literą a głoską. Nie umie uzasadnić oboczności językowych. Góruje nad Kopczyńskim przygotowaniem językoznawczym, umiejętnością formułowania uogólnień. Jego gramatyka to nadal zarys podstawowy gramatyki polskiej. Można go nazwać pierwszym prawdziwym językoznawcą, jego poglądy stały się podstawą dla późniejszych badaczy.

- 1863 r., Gramatyka języka polskiego, Antoni Małecki (profesor literatury i języka we Lwowie), jako pierwszy stosuje metodę historyczno-porównawczą, odwołuje się do historii języka (on wydał Żywot Św. Błażeja),

- 1883 r., Gramatyka języka polskiego, Adam Antoni Kryński,

- 1897 r., - Gramatyka języka polskiego, Adam Antoni Kryński (pracował przy wielkiej encyklopedii powszechnej ilustrowanej, przy Słowniku warszawskim, twórca “Prac Filologicznych”), jego gramatyka została nagrodzona przez Akademię Umiejętności i wielokrotnie wydawana.

6. Autorytety jezykowe i dbałość o język polski:

- Słota, O zachowaniu się przy stole (pierwsze zasady "dobrej mowy"), autor posiada świadomość językową, utwór ma walory dydaktyczne,

- Jan Ostroróg, O kazaniach w jezyku niemieckim (1475 r.), autor sprzeciwia się kazaniom niemieckim w kościołach polskich, określany jako pierwszy tekst nacjonalistyczny,

- Mikołaj Rej (język żywy, niezbyt „dworny”, często rubaszny),

- 1566 r. - Dworzanin polski Łukasza Górnickiego (zamiast ł proponuje ll, szumiące: ss, zz, cc, dla miękkich daszek nad literą), obszerne fragmenty dotyczą kultury słowa, autor dziękuje królowi za rozpowszechnianie języka polskiego, Polacy powinni dbać o język polski, ma to być mowa prosta, "bez wydwarzania" (tak właściwego Polakom), początki polityki językowej (ważne rzeczy winny być pisane po polsku), powinno się znać języki obce, ale mówić po polsku, każdy powinien ćwiczyć styl, by móc tworzyć teksty, w końcu należy dbać o etykę słowa (by kogoś nie urazić, by nie manipulować).

-Jan Kochanowski (ograniczenie znaków diakrytycznych, jeśli wymowa jest dla wszystkich oczywista), język wytworny, bogaty, wzorowany na wzorcach antycznych.

WPŁYW PISARZY MNIEJSZY W GRAFII I FLEKSJI, WIĘKSZY W STYLU (metaforyka, słownictwo, obrazowanie). DLATEGO TEŻ POLSZCZYZNA LITERACKA WIELE IM ZAWDZIĘCZA.

---