1

5. EWOLUCJONIZM W ANTROPOLOGII

ANTROPOLOGIA – WYKLADY

ZJAZD VI

29.11.2009

Dzieje to powszechny proces rozwoju oparty na immanentnych prawach rozwoju, dzięki którym
rozwój poszczególnych elementów kultury i całych kultur u wszystkich ludów dokonuje się w
określonych szeregach rozwojowych.

Źródła ewolucjonizmu – francuskie i szkockie oświecenie:



Adam Ferguson (1723-1816) – w Rozważaniach o historii społecznej cywilizacji twierdził, że
życie społeczne jest determinowane przez prawa natury, stworzył schemat rozwoju ludz-
kości w trzech aktach:

 dzikość – łowiectwo i zbieractwo,
 barbarzyństwo – pasterstwo, rolnictwo,
 cywilizacja – handel.



Robert Turgot (1721-1781) – w roku 1775 wydał Kurs historii powszechnej, w jego koncepcji
rozwoju ludzkości główną rolę odegrało prawo postępu, którego źródłem jest stała i jedno-
lita natura ludzka, dlatego wszystkie narody zmierzają do tego samego celu.



Jean Antoine Condorset (1743-1794) – w Szkicu obrazu postępu ducha ludzkiego przez
dzieje uznał, że postęp społeczny dokonuje się w sposób ciągły, nieuchronny i ukierunko-
wany dzięki przyrostowi, kumulacji wiedzy.



Thomas Malthus (1766-1834) – badał prawidłowości rozwoju ludzkiego w oparciu o sche-
maty matematyczne:

 przyrost środków żywności postępuje w tempie arytmetycznym (1, 2, 3, 4…),
 przyrost ludności postępuje w tempie geometrycznym (1, 2, 4, 8, 16…),
 przyrost populacji regulowany jest prawem selekcji, dokonującym się w wyniku

klęsk, chorób, wojen, etc.

Okresem panowania ewolucjonizmu w refleksji naukowej jest II połowa XIX wieku. Antropologia
cechuje się wówczas nastawieniem teoriotwórczym i syntetyzującym:



nadaje porządek i systematyzuje mieszaninę faktów i zjawisk opisywanych przez podróż-
ników i misjonarzy wedle jednej określonej zasady i metody,



wyjaśnia ówczesną formę społeczeństwa europejskiego i przedstawia ewolucję kultury w
Europie aż do XIX wieku,



odkrywa prawa rządzące ewolucją w wymiarze makroewolucyjnym (ogólnoludzkim) i
mikroewolucyjnym (etniczno-partykularnym),



skłonna jest do tworzenia wielkich syntez w budowie wielkich teorii.

Przedstawiciele myśli ewolucyjnej w antropologii:



USA – Lewis Henry Morgan;

2

5. EWOLUCJONIZM W ANTROPOLOGII

ANTROPOLOGIA – WYKLADY

ZJAZD VI

29.11.2009



Anglia – Edward Burnett Tylor, John McLennon, Henry Maine, James Frazer, John Lub-
bock;



Niemcy – Adolf Bastian, Johann Bachofen.

ADOLF BASTIAN (1826-1905) – sformułował tezę o psychicznej jedności rodzaju ludzkiego, która
powoduje pojawienie się w różnym czasie:



idei i wytworów zasadniczych – podobnych zjawisk kulturowych we wszystkich kultu-
rach;



idei i wytworów wtórnych – różnic, zjawisk właściwych tylko pojedynczym kulturom,
które są wynikiem oddziaływania różnych warunków środowiskowych.

Główne założenia ewolucjonizmu:



psychiczna jedność natury ludzkiej – jeżeli umysł ludzki zawsze funkcjonuje w ten sam
sposób, to zawsze i w każdej kulturze będą podobieństwa. Podstawowym mechanizmem
rozwoju jest ludzka wynalazczość, która prowadzi do podobnych rezultatów;



jedność świata przyrody i świata ludzkiego – rzeczywistość ludzka podlega tym samym
prawom co świat przyrody (determinizm);



szeroka kategoria zmienności – własności zmiany:



endogenna – jest wywoływana przez czynniki wewnętrzne (np. ludzka wynalaz-
czość),



powszechna – zmiana w jednej dziedzinie pociąga za sobą zmiany w innych dzie-
dzinach,



tożsama z postępem – ma charakter jednokierunkowy oraz progresywny (od form
niższych do złożonych, od nieuporządkowanych do uporządkowanych), postęp
stanowi podstawowy miernik czasu (starsze jest to co prostsze i niższe),



ciągła – wszystkie elementy łagodnie przechodzą przez kolejne stadia, ale zmiana
jest nieustająca, pomiędzy każdym ze stadiów istnieje nieskończenie wiele momen-
tów pośrednich,



gradualna – tempo zmian jest zróżnicowane w różnych społeczeństwach, wszędzie
proces zmian przebiega jednakowo, ale nierównomiernie, dzięki czemu powstają
przeżytki kulturowe – niefunkcjonalne elementy starszej kultury, które przetrwały
w młodszej warstwie kulturowej i umożliwiają rekonstrukcję minionych etapów
rozwoju;



genetyzm – antropologia ewolucji ma badać następstwa dokonanych zmian, analizować
rzeczywistość, poszukiwać genezy zjawisk kulturowych;



metoda porównawcza – polega na zestawieniu maksymalnej liczby przykładów z różnych
kultur świata po to, aby odtworzyć drogę już przebytą przez kulturę w procesie jej rozwo-
ju, opiera się na badaniach społeczeństw pierwotnych;

3

5. EWOLUCJONIZM W ANTROPOLOGII

ANTROPOLOGIA – WYKLADY

ZJAZD VI

29.11.2009



antyhistoryzm – istotne są nie konkretne zdarzenia historyczne, ale historia abstrakcyjna,
nie to co się faktycznie zdarzyło, ale to co zdarzyłoby się, gdyby proces przebiegał w spo-
sób niezakłócony.

EDWARD BURNETT TYLOR (1832-1917) – pierwszy przedstawiciel antropologii jako nauki. Nie
był typowym ewolucjonistą. Rozwinął studia szczegółowe z obszaru kultury – zrezygnował z
traktowania kultury jako zintegrowanej całości, rozłożył ją na części, z których niektóre tylko pod-
dał analizie.

Jest twórcą tzw. wyliczającej definicji kultury – kultura czyli cywilizacja jest złożoną całością,
która obejmuje wiedzę, wierzenia, sztukę, obyczaje oraz wszelkie inne zdolności i nawyki zdobyte
przez człowieka jako członka społeczeństwa.

Metoda porównawcza służy do poznania elementów kultury, porównaniu powinna podlegać
ewolucja stanu wiedzy, charakteru religii, obyczajów, czy praw.

Kultura jest nabywana, wyuczona, a nie dziedziczona. Stanowi atrybut gatunku ludzkiego i po-
wstaje w wyniku ludzkiej twórczości. Badając stan kultury, badamy prawa ludzkiego myślenia i
działania racjonalnego opartego na dobrze uzasadnionej wiedzy. Wzrost znaczenia zachowań ra-
cjonalnych w stosunku do praktyk irracjonalnych świadczy o postępie kultury.

Tylor wprowadził do antropologii kategorię przeżytków kulturowych – czynności, zwyczaje, po-
jęcia, które siłą przyzwyczajenia funkcjonują w obrębie nowego stanu społeczeństwa. Przeżytki
umożliwiają rekonstrukcję przeszłości kultury, pomagają przewidywać przyszłość i dostarczają
wskazówek, jak zmieniać świat na lepszy.

Schemat rozwoju ludzkości wg Tylora:



dzikość – od początku istnienia człowieka do rolnictwa,



barbarzyństwo – od rolnictwa osiadłego do rozwoju zbiorowości terytorialnych,



cywilizacja – od momentu pojawienia się pisma.

Schemat rozwoju religii wg Tylora:



animizm – najpierwotniejsza forma wyobrażeń religijnych, wiara w dusze, duchy i inne
byty nadprzyrodzone. Pojawia się w związku z próbami wyjaśnienia snów, wizji i od-
miennych stanów świadomości. Wraz z rozwojem kultury animizm przekształca się w
wiarę w zwierzęta czy rośliny (totemizm), ewoluuje w fetyszyzm (obiekty nieożywione) i
w końcu manizm (zmarli przodkowie);



politeizm – zakłada, że dusze stają się bóstwami;



monoteizm – zakłada, że stopniowa hierarchizacja bóstw prowadzi do idei Boga Najwyż-
szego.

4

5. EWOLUCJONIZM W ANTROPOLOGII

ANTROPOLOGIA – WYKLADY

ZJAZD VI

29.11.2009

JOHN LUBBOCK (1834-1913) – stworzył 7-etapowy schemat rozwoju religii:



ateizm – brak jakiegokolwiek wyobrażenia mocy czy istoty nadprzyrodzonej, to nie nega-
cja istnienia bóstwa,



fetyszyzm – zakłada, że człowiek jest w stanie zmusić bóstwo do spełnienia jego życzeń,



totemizm – kult przyrody, cześć oddawana jest obiektom świata przyrody,



szamanizm – przekonanie, że bóstwo jest potężniejsze od człowieka, ma odmienną od nie-
go naturę i można się z nim porozumiewać za pośrednictwem szamana,



antropomorfizm, idiolatria – zakłada, że bóstwo jest potężniejsze i niepodatne na człowie-
ka, nawet za pośrednictwem szamana,



studium przedostatnie – przekonanie, że bóstwo jest sprawcą wszystkiego co się dzieje i
jest bytem nadprzyrodzonym,



studium ostatnie – zakłada, że Bóg jest bytem osobowym, nadprzyrodzonym, a religia łą-
czy się tu z moralnością.

JAMES JOHN FRAZER (1854-1941) – stworzył schemat myśli ludzkiej zw. złotą gałęzią – stadia
rozwoju myśli ludzkiej:



magia – świat wodzony jest przez ponadludzkie siły znane czarownikom, magia jest wcze-
sną formą nauki opartą na fałszywym pojęciu związku przyczyny i skutku, jest sposobem
kontroli natury dzięki mocy zaklęcia i rozkazu,



religia – świat kontrolowany jest przez istotę nadludzką, do której człowiek może zwracać
się o pomoc – wyższy etap rozwoju myśli, polegający na redukowaniu niepewności przez
modlitwę,



nauka – człowiek zdaje sobie sprawę ze swoich możliwości dzięki metodom logiczno-
naukowym i adekwatnej wiedzy na temat związków przyczynowo-skutkowych.

LEWIS HENRY MORGAN (1818-1881) – amerykański uczony-amator, jako jedyny ze znaczących
postaci antropologii ewolucjonistycznej prowadził badania terenowe i miał kontakt ze społeczno-
ściami pierwotnymi (plemię Irokezów).

I schemat rozwoju Morgana: Teoria rozwoju społecznego – podzielił rozwój ludzkości na trzy
okresy, które nazwał okresami etnicznymi, podstawą podziału uczynił różne sposoby zdobywania
pożywienia:



dzikość – społeczeństwa zbieracko myśliwskie, aż do pojawienia się rolnictwa:

 niższy stan dzikości – od powstania człowieka na ziemi, rybołówstwo, umiejętność

posługiwania się ogniem, początki mowy artykułowanej,

 średni stan dzikości – rozprzestrzenianie się ludności na większe obszary, podział

pracy wg płci, zalążki form organizacji społecznej,

 wyższy stan dzikości – wynalezienie łuku i strzał oraz gospodarstwa;

5

5. EWOLUCJONIZM W ANTROPOLOGII

ANTROPOLOGIA – WYKLADY

ZJAZD VI

29.11.2009



barbarzyństwo – społeczeństwo agrarne oparte na osiadłym trybie życia, organizacji ro-
dowej i matriarchacie:

 niższy stan barbarzyństwa – wykorzystanie cegły i kamienia do budowy domów,

oswojenie zwierząt na półkuli wschodniej i uprawa kukurydzy na półkuli zachod-
niej,

 średni stan barbarzyństwa – pojawienie się tkactwa, elementów religii, dominowa-

nie rolnictwa i hodowli, domostwa z kamienia i suszonej cegły, umiejętności wyto-
pu rudy żelaza,

 wyższy stan barbarzyństwa – wynalezienie obróbki żelaza, liczne wynalazki, roz-

wój zbiorowości terytorialnej, powstawanie świątyń i miast, małżeństwa monoga-
miczne, własność prywatna;



cywilizacja – rozpoczyna się wprowadzeniem alfabetu i pisma, pojawia się państwo z po-
działem na klasy:

 cywilizacja starożytna – Starożytna Grecja i Rzym,
 cywilizacja nowożytna – USA do końca XIX wieku.

II schemat rozwoju Morgana: Schemat rozwoju organizacji politycznej oparty na rozróżnieniu
form własności:



societas – własność wspólna, komunizm pierwotny, równość, braterstwo, struktura rodo-
wa jako podstawowa jednostka organizacji życia społecznego;



civitas – własność prywatna, podziały klasowe, uwarstwienie społeczeństwa, współza-
wodnictwo, struktura państwowa jako podstawowa jednostka organizacji życia społeczne-
go.

III schemat rozwoju Morgana: Schemat rozwoju cywilizacji w obrębie rodziny

1

:



promiskuizm – chaos seksualny, brak norm regulujących seksualność, wszelkie zachowa-
nia są praktykowane i dozwolone;



rodzina kazirodcza – małżeństwo między braćmi i siostrami lub kuzynostwem różnych
stopni;



rodzina swoista, punalna – małżeństwo grupowe braci ze wspólnymi żonami lub sióstr ze
wspólnymi mężami;



rodzina parzysta – małżeństwo trwałe jednego mężczyzny i jednej kobiety, ale bez wyłącz-
ności zamieszkania;



rodzina patriarchalna – małżeństwo trwałe jednego mężczyzny z wieloma kobietami;



rodzina monogamiczna – małżeństwo jednej pary mającej wspólne gospodarstwo domo-
we, powstała wraz z rozwojem indywidualnej własności.

Morgan zwrócił uwagę na systemy pokrewieństwa:

1

Inne schematy rozwoju rodziny:

 J. Bachofen – promiskuizm, matriarchat, patriarchat.

Kuwada – zwyczaj odgrywania przez mężczyznę porodu.

 J. McLennan – promiskuizm, poliandria, poliginia.

6

5. EWOLUCJONIZM W ANTROPOLOGII

ANTROPOLOGIA – WYKLADY

ZJAZD VI

29.11.2009

 system klasyfikacyjny, malajski – krewnych grupuje się w klasy, terminem ojca określa

się kuzynów, braci ojca, siostry matki są też matkami;

 system opisowy, aryjski – odnosi się do współczesnych społeczeństw.

HENRY MAINE (1822-1888) – rozpoznał istotne różnice strukturalne powodowane więzią krwi
lub więzią terytorialną. Rozwój społeczny upatrywał jako przechodzący od społeczeństwa będą-
cego wspólnotą pokrewieństwa do społeczeństwa będącego wspólnotą terytorialną.

Wyróżniał społeczeństwa oparte na:



rodzinach – społeczeństwa ustalonego/przypisanego statusu, własność wspólna, odpo-
wiedzialność zbiorowa, rodzina jako podmiot prawa;



jednostkach – społeczeństwa osiąganego statusu, własność prywatna, odpowiedzialność
indywidualna, jednostka jako podmiot prawa.